De Toekomst herzien De vervolgstappen om de duurzame haven te worden op basis van scenario s uit Grenzen aan de Groei Nederlandse samenvatting van: Updating the future The next step in becoming the sustainable global port, using scenarios from Limits to Growth A report for the Port of Rotterdam Authority by the Club of Rome Climate Programme Het rapport is te downloaden via: http://tinyurl.com/updatingthefuture
Het rapport is te downloaden via: http://tinyurl.com/updatingthefuture 1 Inleiding De Havenvisie 2030 heeft als visie om de Rotterdamse haven in 2030 Europa s belangrijkste haven- en industriecomplex te zijn, een ijzersterke combinatie van Global Hub en Europe s Industrial Cluster, die beide koploper zijn op het gebied van efficiëntie en duurzaamheid. Aanpassingsvermogen is het handels - merk. Hierdoor is het complex in 2030 een belangrijke pijler onder de welvaart van de regio, Nederland en Europa. Duurzaamheid is dus een essentieel onderdeel van de visie. Maar wat betekent het om een duurzame haven te zijn? Verduurzaming is een proces, maar waar moet dat naar leiden? Er zijn wettelijke normen, wetenschappelijke inzichten, maar ook investeringskansen en technologische ontwikkelingen. Dat vraagt zorgvuldig laveren, maar wat is een baken waarop je een duurzame koers kunt uitzetten? Het Havenbedrijf nam de unieke stap om de Club van Rome te vragen om een antwoord te formuleren op bovenstaande vragen. Het Havenbedrijf deed dit ook om een beeld te krijgen van de mogelijke ontwikkelingen in de tweede helft van deze eeuw. Er zijn nauwelijks modellen, anders dan die van de Club van Rome, die zo ver vooruit kijken en daarbij verschillende ontwikkelingen in samenhang bezien. Op basis van de modellen uit het rapport Grenzen aan de Groei zijn scenario s ontwikkeld. Die schetsen mogelijke toekomsten voor de haven en laten zien welke opgave nodig is om tot een robuuste, duurzame ontwikkeling te komen. Het rapport De toekomst herzien geeft daarmee een antwoord op de vraag: wat moeten we nu doen om straks de boot niet te missen. 2 Het model achter Grenzen aan de Groei In Rotterdam komen goederen samen die al dan niet verwerkt hun weg vinden naar miljoenen consumenten en producenten in Europa en daarbuiten. Ontwikkelingen op de wereldmarkten hebben een directe impact op de haven. Maar die afhankelijkheid van wereldwijde trends gaat verder dan de wetmatigheden van vraag en aanbod. In een wereld die op alle gebieden steeds verder met elkaar is verbonden, hebben milieu en sociale ontwikkelingen een mondiaal karakter. Daarmee bepalen zij ook in belangrijke mate de toekomst van de haven. Deze mondiale afhankelijkheden leiden tot systeemrisico s. Dit werd in 1972 voor het eerste onderkend door de Club van Rome. Het rapport Grenzen aan 2
de Groei is in 2004 geactualiseerd. De kracht van hun analyse zit in de benadering. Het World3-model maakt de interactie inzichtelijk tussen mondiale ontwikkelingen op het gebied van bevolking, voedselproductie, industriële productie, vervuiling en gebruik van niet-hernieuwbare grondstoffen. Die maakt de ultieme consequenties zichtbaar van het wereldwijd volhouden van bestaande groeiconcepten. In tegenstelling tot veel eco nomische modellen maakt deze analyse duidelijk dat de winning van grondstoffen eindig kan zijn en dat vervuiling nadelige effecten heeft op het menselijk bestaan, zoals de voedselvoorziening. De conclusies van het rapport Grenzen aan de Groei zijn verstrekkend: voortzetting van de huidige trends leidt uiteindelijk tot een ineenstorting van bevolking en welvaart, omdat op een eindige planeet geen oneindige materiele groei vol te houden is. Het World3 model dat ten grondslag ligt aan deze analyse is nadrukkelijk niet bedoeld om exacte voorspellingen te maken. Het is een grofmazig model waarmee onderzocht kan worden wat de gevolgen zijn van het in steeds sneller tempo opmaken van eindige voorraden. Maar de inzichten uit het model kunnen we wel gebruiken om alternatieve scenario s te ontwikkelen en door te rekenen die leiden tot meer wenselijke uitkomsten. 3 De drie scenario s Voor het huidige rapport kozen we drie scenario s om verschillende mogelijke toekomsten te verkennen. We pasten het World3 model vervolgens aan om de mondiale scenario s uit te drukken in doorvoer van goederen in Rotterdam. De twee doorslaggevende factoren voor de berekende door - voer zijn de mondiale industriële productie en de bevolking van Europa. De scenario s hebben we standard+, technology en integral genoemd. Het standard+ scenario beschrijft een wereld waar geen revolutionaire trendbreuken optreden en die beschikt over een ruime reserve aan grondstoffen. De winning van niet-hernieuwbare grondstoffen zal volgens het model steeds moeilijker verlopen en daarom steeds meer kapitaal onttrekken aan de andere sectoren zoals voedselvoorziening. Door een exponentieel groeiende bevolking leidt het toenemende gebruik van grondstoffen tot persistente vervuiling die zowel de gezondheid van mensen aantast als de voedselvoorziening. Dit leidt uiteindelijk tot een ineenstorting van de wereldbevolking en een daling van de mondiale productie van goederen. Het gevolg voor de haven van Rotterdam in dit scenario is dat de overslag na een aanvankelijke groei vanaf ruwweg 2040 zal teruglopen tot ver onder het huidige niveau aan het eind van deze eeuw. 3
In de andere twee scenario s worden de effecten meegenomen van mogelijke ingrepen die verder gaan dan de huidige trends. In het technology scenario zijn dat technische maatregelen om efficiënter om te gaan met grondstoffen, de landbouwproductie te verhogen en vervuiling te beteugelen. De vraag naar goederen en diensten blijft echter ongewijzigd. Dit scenario heeft een stabiele populatie als resultaat, maar omdat de ontwikkeling van de noodzakelijke technologie ten koste gaat van investeringen in de productie van goederen neemt de gemiddelde welvaart af. Een afname van de industriële output is in het model gekoppeld aan de doorvoer in Rotterdam en daarom loopt ook in dit scenario de doorvoer van goederen, na groei tot ongeveer 2040, terug al is de daling minder sterk dan in het standard+ scenario. Het integral scenario bouwt voort op het technology scenario. Naast de technologische maatregelen worden in dit scenario ook de effecten meegenomen van een andere manier van leven die leidt tot een kleinere vraag naar goederen. In dit scenario wordt dan ook minder beslag gelegd op natuurlijke hulpbronnen. Omdat minder kapitaal nodig is voor het tegengaan van vervuiling, het winnen van grondstoffen en het verhogen van de voedselproductie stabiliseert zowel de bevolking als het welvaartsniveau. In het integral scenario groeit de goederenoverslag in Rotterdam tot ongeveer 2040 minder dan in de andere scenario s, maar blijft daarna wel constant. Alle drie de scenario s laten zien dat lange termijn economische groei gebaseerd op toename van volumes onwaarschijnlijk is. Duurzame economische groei vraagt om een verschuiving van groei gebaseerd op lineaire productie en transport naar een model dat zorgt voor toegevoegde waarde met minder grondstoffen. Scenario s geven een versimpeld beeld van de wereld en ze zijn bovendien begrensd door ons eigen voorstellingsvermogen. Hierdoor worden systeemveranderingen in scenarioanalyses vaak als geleidelijke veranderingen voorgesteld, terwijl dit in de werkelijkheid vaak niet het geval is: systeemveranderingen kennen vaak perioden van versnelling waarin een systeem schoksgewijs verandert, een kantelpunt. Ook is een aantal risico s niet meegenomen in deze studie, zoals toenemende kans op een pandemie door het toenemende transport van mensen en goederen. 4
Figure 1 Scenario results for throughput of the Port of Rotterdam, including historical data (mln tonnes) The asterisk indicates an additional autonomous growth that was added between 2014 and 2035 to take the pull effect due to Maasvlakte 2 into account. Data sources: CBS (historical throughput Rotterdam) 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1966 1980 2000 2020 2040 2060 2080 2100 Historical (1) Standard+ (2) Technology (3) Integral 4 De interpretatie van de scenario s De scenario s op basis van het aangepaste World3 model geven grofmazige, lange termijn ontwikkelingen aan. Om deze te kunnen vertalen naar mogelijke acties voor het Havenbedrijf zijn de scenario s ingekleurd voor drie thema s: energie, voedsel en grondstoffen. Voor deze onderwerpen is literatuur gebruikt waarin mondiale scenario s zijn uitgewerkt. De beschikbare energie-, voedsel- en grondstoffen-scenario s geven aan dat de wereld zich momenteel ontwikkelt volgens het standard+ scenario. Veilige grenzen voor wat de aarde aankan zijn al overschreden voor onder ander klimaatverandering en verlies van biodiversiteit. Andere planetaire grenzen zijn kritiek. Voor ieder thema zijn vervolgens de alternatieve scenario s geanalyseerd die de route naar een meer duurzame toekomst aangeven. Deze zijn bekeken vanuit het technology en het integral scenario. Vervolgens is waar mogelijk verder ingezoomd op de Europese context van deze thema s aangezien dat het achterland van Rotterdam is. 5
5 De energiecrisis De energie scenario s geven het duidelijkst aan dat de wereld zich op een standard+ pad bevindt. Er lijken ruim voldoende voorraden kolen, olie en gas te zijn om aan de energievraag van de 21e eeuw te voldoen. In het op fossiele brandstoffen gebaseerde energiesysteem komen echter zo veel broeikasgassen vrij dat voortzetting tot een gevaarlijke opwarming van de aarde zal leiden. Alleen door de koolstofintensieve energie te vervangen door een koolstofarme kan deze trend gekeerd worden. In het technology scenario moeten daarvoor alle technische mogelijkheden uit de kast worden gehaald. In dit scenario blijft de energievraag immers onverminderd groeien en daarom is naast hernieuwbare energie ook kernenergie en Carbon Capture and Storage (CCS) noodzakelijk. Daarnaast kost het steeds meer om fossiele energie te winnen. Dat geld kan niet voor andere zaken gebruikt worden. In een energiescenario dat dichter bij de integral variant blijft wordt zeer sterk ingezet op het reduceren van de energievraag. Hierdoor kan met verschillende mixen van koolstofarme energietechnologieën het doel bereikt worden om binnen de grenzen van de planeet te blijven. Dit is zowel technisch als economisch haalbaar, maar vereist een ongekende inspanning en politieke wil. 6 De voedselcrisis Onze voedselvoorziening komt in toenemende mate onder druk te staan. Terwijl de bevolking toeneemt, zijn de effecten van de groene revolutie op veel plaatsen uitgewerkt waardoor de landbouwproductie minder hard groeit. Ondertussen vraagt landbouw om steeds meer kunstmest, vruchtbare grond en water, terwijl ook de energiesector biomassa wil gebruiken. De hoeveelheid geschikte grond voor landbouw is eindig, de beste landbouwgronden zijn al in gebruik en uitbreiding van het areaal gaat ten koste van natuur. Ook hebben vervuiling, uitputting en erosie een negatief effect op de opbrengst per ha. Vleesproductie vraagt relatief veel oppervlakte, waardoor een scenario waarin de wereldbevolking het westerse vleesrijke dieet nastreeft niet mogelijk is. Een technology scenario veronderstelt dat mensen, bijvoorbeeld door vleesvervangers en kunstvlees, gemiddeld iets minder vlees eten. Teeltproblemen worden opgelost door een breed scala aan technologische oplossingen. Dit scenario is haalbaar, mits het landbouwareaal wordt uitgebreid. Het integral scenario veronderstelt een drastisch lagere vleesconsumptie. Dit scenario is haalbaar met slechts geringe opoffering van natuur en is zelfs mogelijk wanneer wordt omgeschakeld naar minder efficiënte, maar volledig biologische landbouw. 6
7 De grondstoffencrisis Bij de behandeling van de niet-hernieuwbare grondstoffen, focussen we op kritische materialen: stoffen die niet vervangbaar zijn, zoals rare earth metals en fosfaat. De risico s van schaarste van deze materialen kent meerdere dimensies. De winning van deze materialen zal steeds meer moeite kosten en daarmee tot meer vervuiling leiden. Tegelijk zitten de materialen vaak maar in een beperkt aantal landen in de grond wat tot geopolitieke en economische problemen kan leiden. De kans op onderbrekingen van de levering neemt toe en dat kan de ontwikkeling van essentiële technologie voor bijvoorbeeld een hernieuwbare energievoorziening of efficiënte landbouw in gevaar brengen. Door efficiëntie, hergebruik en recycling kan het gebruik van grondstoffen ontkoppeld worden van economische groei. Dit is de route in het technology scenario. Voor een integral scenario is het noodzakelijk om ook de vraag naar materialen te verminderen. Dat vergt nieuwe economische modellen en een geheel nieuwe manier van omgaan met goederen: een circulaire economie. 8 Consequenties voor de haven van Rotterdam Onze interpretatie van de modellen uit Grenzen aan de Groei laat zien dat de wereld zich op dit moment ontwikkelt volgens het standard+ scenario. De vertragingen in de terugkoppelingsmechanismen maken dat de effecten van het menselijk handelen pas na vele jaren zichtbaar kunnen worden. Daarom is het noodzakelijk om met spoed de veranderingen in te zetten die leiden tot een duurzaam scenario. De urgentie en omvang van deze opdracht maken het noodzakelijk dat het Havenbedrijf deze klus samen met haar partners aangaat. In het standard+ en het technology scenario loopt de doorvoer van goederen op enig moment sterk terug. Vooral in het standard+ scenario krijgt de van wereldhandel afhankelijke Rotterdamse haven grote klappen. Alleen in het integral scenario wordt voorkomen dat de doorvoer instort. Dat wil niet zeggen dat de haven in de toekomst geen groei in toegevoegde waarde zal kennen. In een circulaire economie kunnen retourstromen een deel van de wegvallende transportbewegingen opvangen. In plaats van één keer kan de haven meerdere malen aan grondstoffen verdienen. Daarnaast is het mogelijk om in het herhaald gebruik van (hernieuwbare) grondstoffen hoogwaardiger materialen en goederen te produceren. 7
De sleutel tot een duurzame toekomst ligt bij efficiëntie. Het vergroten van efficiëntie op de hier bestudeerde thema s energie, voedsel, grondstoffen geeft Havenbedrijf en havenbedrijfsleven meer mogelijkheden om transport en industrie te verduurzamen. De ontkoppeling van welvaart en niethernieuwbare grondstoffen is mogelijk met bestaande technologie voor het energiesysteem, in de landbouw en in de industrie. Het vraagt om een snelle uitfasering van alle activiteiten die momenteel sterk bijdragen aan de overschrijding van de veerkracht van de planeet. Voor Rotterdam is die uitdaging enorm: zowel de industrie als de logistiek zijn gebaseerd op fossiele energie. Als Rotterdam op lange termijn een motor voor de Nederlandse welvaart wil blijven dan is een fundamentele herziening van de havenactiviteiten noodzakelijk. De haven neemt al stappen op het gebied van energie, biomassa en grondstoffen. De effecten die hiermee worden bereikt zijn echter te beperkt of komen te laat. De noodzaak tot verduurzaming is ook een grote kans om koploper te zijn in het volgende economische tijdperk. De toekomst ligt bij bedrijven die de grenzen van de planeet respecteren. Haaks daarop staan de gevestigde belangen van bedrijven en instituties die het meeste te verliezen hebben in een transitie naar een duurzame samenleving. Op dit moment blokkeren of hinderen de bestaande verdienmodellen, regelgeving, infrastructuur en instituties de transitie naar een duurzame economie. Om partijen te betrekken in het veranderingsproces is een voorspelbare en geleidelijke transitie noodzakelijk. Tegelijkertijd moet het proces voldoende flexibel zijn om aangepast te kunnen worden aan nieuwe wetenschappelijke inzichten. Een eerste stap is om de indicatoren te hebben waarop een duurzame economie kan worden gestuurd. De economische waardering van de impact van activiteiten op de biosfeer staat in de kinderschoenen. En hoewel er een breed gedragen consensus is dat het BNP een gebrekkige maat is om welvaart te meten, blijft groei van het BNP verreweg het belangrijkste doel waarop de meeste landen hun economisch beleid richten. 9 Aanbevelingen Het Havenbedrijf Rotterdam toont de moed en het leiderschap om de uitdagingen van de 21e eeuw aan te gaan. Veel van de benodigde ideeën en technologieën zijn beschikbaar om de ambities te realiseren om een duurzame haven te worden. Door nu op alle niveaus in te zetten op efficiency vergoot het havenbedrijf de keuzeruimte voor toekomstige technologieën. 8
De noodzakelijke versnelling kan het Havenbedrijf niet alleen bereiken. Om de toekomst te herzien is een gezamenlijke inspanning nodig van alle partners in industrie, logistiek, overheid en wetenschap. Het Havenbedrijf en zijn partners zullen op twee niveaus stappen moeten zetten: regionaal en op het internationale speelveld. In internationale of Europese samenwerkingsverbanden moeten zij de strengst mogelijke maatregelen bepleiten om de impact op het milieu terug te dringen. Om te profiteren van striktere wet- en regelgeving dienen op regionaal niveau maatregelen genomen te worden die verduurzaming bevorderen. Zo wordt duurzaamheid het nieuwe competitieve voordeel voor Rotterdam. In internationaal en Europees verband gaat het om de volgende stappen: 1. Stimuleer dat de prijs de werkelijke kosten van grondstoffen reflecteert In algemene zin dienen in de prijs van grondstoffen de werkelijke kosten te worden meegenomen. Nu zijn ruwe grondstoffen goedkoper dan gerecyclede materialen, omdat de schade van milieuvervuiling bij grondstofwinning veelal niet in de prijs zijn opgenomen. De hogere prijzen voor grondstoffen die daar uit voortkomen kunnen worden gecompenseerd met een verlaging van de belasting op arbeid. Duurzaamheid is gebaat bij vervanging van belasting op arbeid door belasting op grondstoffen. 2. Bepleit wetgeving die negatieve milieueffecten reduceert Bepleit actief de noodzaak van een reductie van de impact van het huidige energiesysteem door de schadelijke externe effecten mee te laten wegen in economische afwegingen. Dat betekent het bepleiten van een CO 2 -prijs die hoog genoeg is om efficiëntie te stimuleren en investeringen in hernieuwbare energie rendabel te maken. Daarnaast moeten strenge eisen worden gesteld aan de uitstoot (luchtkwaliteit) van de transportsector en de industrie. Tot slot is het van belang dat alle relevante duurzaamheidscriteria worden toegepast bij het gebruik van biomassa in de energieopwekking. 3. Zorg voor een optimale waarde-toekenning van grondstoffen Zorg voor een zo hoogwaardig mogelijke toepassing van grondstoffen. Allereerst door het voorkomen van afval, daarna door hoogwaardig hergebruik en recycling en pas als laatste de mogelijkheid voor het gebruiken van grondstoffen voor energieopwekking. Reduce, reuse, recycle. Gebruik hiertoe zowel economische prikkels als wet- en regelgeving. 9
Voor de regio Rotterdam bevelen we op hoofdlijnen het volgende aan: 1. Denk in energiesystemen Behoud de klimaatdoelstellingen van het Rotterdam Climate Initiative, maar hou de manier waarop je die wilt bereiken tegen het licht. Pas duurzame technologie toe zoals smart grids en de toepassing van nieuwe energiedragers zoals waterstof. 2. Verwerf meer inzicht in de mogelijkheden van duurzame biomassa voor de regio Rotterdam Ontwikkel een routekaart voor duurzame biomassa in Rotterdam waarbij biomassa pas voor energieopwekking wordt gebruikt nadat zoveel mogelijk waardevolle bestanddelen voor andere toepassingen zijn benut. Formuleer hoe het gebruik van biomassa zich moet verhouden tot de voedselproductie. 3. Wees een wegbereider voor de circulaire economie Vorm een platform om creatieve oplossingen te vinden bij het implementeren van een circulaire economie. Als maat van succes moet een vorm van geïntegreerde rapportage worden ontwikkeld voor bedrijven. Ontwikkel het haven- en industriecomplex zo tot het meest duurzame ter wereld. De haven kan daarbij succes niet afmeten aan volumes maar aan toegevoegde waarde. Dat vraagt om nieuwe verdienmodellen en prestatie indicatoren. 10
Colofon Auteurs: George Wurpel Janne van den Akker Mariken Betsema Tammo Oegema IMSA Amsterdam T +31 (0)20 578 76 25 Prins Hendriklaan 15 1075 AX Amsterdam Nederland www.imsa.nl Opdrachtgever: Havenbedrijf Rotterdam T +31 (0)10 252 10 10 World Port Center Postbus 6622 3002 AP Rotterdam Nederland www.portofrotterdam.com Ontwerp en opmaak: Smidswater Datum: November 2013 Het rapport is te downloaden via: http://tinyurl.com/updatingthefuture 11