Lesbrief bij Schetsboek van Jeroen Bosch Voor groep 5/6 Met een internationale manifestatie herdenkt Nederland in 2016 het vijfhonderdste sterfjaar van Jeroen Bosch. Auteur Annemarie Bon en illustrator Marie José van der Linden maakten een inspirerend lees- en kijkboek dat de perfecte start is voor lessen over de Middeleeuwen en het werk van deze meester-schilder. De suggesties in deze lesbrief bieden inspiratie. En als u dat wilt, kunt u er meteen mee aan de slag. Lessuggestie 1: zie ook de zes detailkaartjes bij het drieluik De Hooiwagen. Lessuggestie 2 en 3: zie www.klunky.nl voor de bijbehorende pagina s uit Schetsboek van Jeroen Bosch. Ga naar: Voor leraren > We like Bosch Gebruikersnaam: leerkracht Wachtwoord: kunstbalie
1. Beeldtaal Op het eerste gezicht lijkt het werk van Jeroen Bosch heel fantasierijk. Toch hebben alle wezentjes en taferelen een vaste betekenis die in de Middeleeuwen goed te begrijpen was. Dergelijke beeldtaal was in de tijd van Jeroen Bosch heel belangrijk, omdat de meeste mensen toen niet konden lezen. Ze begrepen wel wat de beelden wilden zeggen. Zo duidde een trechter op iemands hoofd op bedrog (zie ook p. 55 in Schetsboek van Jeroen Bosch). Omdat de huidige samenleving steeds internationaler wordt en de wereld almaar kleiner lijkt, is het gebruik van beeldtaal weer actueel. Nu is niet analfabetisme de aanleiding, maar internationalisering. Zo moet iedereen op elk vliegveld ter wereld zonder problemen de wc kunnen vinden. Daarvoor kun je dus beter één vast beeld gebruiken dan het lokale woord voor wc. Laat de leerlingen op zoek gaan naar hedendaagse pictogrammen, logo s, smileys en verkeersborden. Vraag de leerlingen zelf pictogrammen te ontwerpen voor gebruik op school. Denk aan picto s voor gym, pauze, vakantie, overblijven, straf en ga zo maar door. Hoe eenvoudiger een picto, hoe beter. Ook spreekwoorden verbeeldde Jeroen Bosch vaak letterlijk; denk aan een scheve schaats rijden en een graantje meepikken. Laat de leerlingen spreekwoorden verzamelen en bespreek welke geschikt zijn om te tekenen. Laat de leerlingen ieder voor zich een spreekwoord tekenen. Kunnen de anderen raden welk spreekwoord het is? 2
2. Zeven hoofdzonden Het werk van Jeroen Bosch is doordrongen van religie. Bekijk met de leerlingen p. 28 van Schetsboek van Jeroen Bosch, over de zeven hoofdzonden. Die hoofdzonden zijn: hebzucht, agressie, ijdelheid, jaloezie, wellust, vraatzucht en luiheid. Bespreek (zonder naar het enige juiste antwoord te zoeken!) met de groep wat een zonde is. Zoek nu op internet naar een afbeelding van De zeven hoofdzonden van Jeroen Bosch. In het midden is Christus te zien. Daaromheen zijn de zeven hoofdzonden weergegeven. Op de vier hoeken staan de dood, het laatste oordeel, de hel en het paradijs. Kunnen de leerlingen zeven hoofdzonden tekenen die ze vinden passen bij deze tijd? In hoeverre zijn die zeven hoofdzonden nu nog steeds een zonde? Welke zonden vinden de leerlingen vooral bij deze tijd passen? Welke zijn minder erg? Welke andere zonden kunnen de leerlingen bedenken voor deze tijd? Hoe ziet een rijtje van zeven zonden er in deze tijd volgens de leerlingen uit? LESBRIEF - SCHETSBOEK VAN JEROEN BOSCH 3
3. Monsters Jeroen Bosch tekende de wonderlijkste monsters en fabeldieren. Op p. 33-40 van Schetsboek van Jeroen Bosch zijn monsters getekend die uit drie delen bestaan. Hierdoor geïnspireerd gaan de leerlingen zelf aan de slag. Verdeel de leerlingen over groepjes van drie. Geef alle groepjes een vel papier en laat er in de breedte drie vouwen in maken. Uit ieder groepje gaat een leerling een monsterhoofd tekenen op het bovenste vlak. Daarna trekt hij twee korte lijntjes naar het middelste vlak. De tekening wordt omgevouwen en de leerling geeft het vel aan de linkerbuurman of -vrouw. De tweede leerling gaat nu verder met het middelste gedeelte van het monster, vanaf de twee streepjes. Vervolgens tekent leerling 3 het onderste deel van het monster. Laat alle leerlingen de door henzelf getekende delen inkleuren. Ieder groepje verzint tot slot een leuke naam voor hun monster. 4
4. Middeleeuwse ambachten Het werk van een middeleeuwse schilder past perfect bij een project over beroepen of kleding in de Middeleeuwen. In Schetsboek van Jeroen Bosch komen tal van middeleeuwse ambachten en dagelijkse gewoonten aan de orde, waarop u lessen kunt baseren. Denk aan bedelaars op de markt (p. 44-45), bier brouwen (p. 48-51), de geuren in de stad, stoken met houtkachels, het op straat of in open riolen lozen van urine en poep, het dagelijkse leven, eten en drinken en kleding. Laat de leerlingen zich verkleden als een personage uit het schetsboek, bijvoorbeeld schilder, bedelaar, smid, priester, non. Ze kunnen eventueel bijpassende maskers maken, die ze naschilderen van het werk van Jeroen Bosch. Speel vervolgens met de leerlingen een rollenspel: u bent Jeroen Bosch en wandelt door de stad. Onderweg ontmoet u de verschillende personages. Jeroen Bosch stelt aan ieder een vraag die bij het personage en in die tijd past. De leerling geeft u een passend antwoord. LESBRIEF - SCHETSBOEK VAN JEROEN BOSCH 5
5. Middeleeuwse gebruiksvoorwerpen De technische ontwikkelingen van de afgelopen eeuw waren enorm. In de Middeleeuwen waren gebruiksvoorwerpen vooral simpel handgereedschap. De volgende werkvorm maakt kinderen zich daarvan bewust. Laat de leerlingen enkele eenvoudige voorwerpen meenemen waarvan sommige wel en andere niet bekend waren in de Middeleeuwen. Denk aan een pen, een ganzenveer, een gatkrabber (een platte kiezelsteen), wc-papier, een plastic broodtrommel, touw, een garde en een mixer, een foto, een gedrukt boek, en lucifers. Bespreek de voorwerpen in de groep en laat de eigenaar van een voorwerp er iets over vertellen. Hebben de leerlingen nog onbeantwoorde vragen? Laat ze er dan (in groepjes) onderzoek naar doen in boeken en op internet. 6
6. Goochelen Het schilderij De goochelaar toont een heel herkenbaar beeld voor kinderen (zie p. 64-65 van Schetsboek van Jeroen Bosch). De goochelaar doet een truc balletje-balletje in dit geval terwijl een als geestelijke vermomde handlanger onder het publiek bezig is als zakkenroller. Goochelen is bij uitstek de kunst van het afleiden. Laat de leerlingen in boeken en op internet op zoek gaan naar goocheltrucs. In groepjes van twee gaan ze de trucs instuderen. Geef hun hiervoor enkele dagen de tijd, ook in verband met het verzamelen van attributen. Laat de leerlingen hun trucs voordoen. Misschien mogen ze ook optreden voor andere groepen? LESBRIEF - SCHETSBOEK VAN JEROEN BOSCH 7
7. Middeleeuws koken Eet- en tafelgewoonten waren in de Middeleeuwen heel anders. Zie bijvoorbeeld p. 86-87 van het Schetsboek van Jeroen Bosch. Heeft u een keuken tot uw beschikking, dan is het leuk met uw groep de recepten van Bossche koek en poempaaipap te bereiden. Heeft u nog meer recepten van middeleeuwse gerechten, dan kunt u een middeleeuwse maaltijd organiseren. Laat de leerlingen eenvoudige ingrediënten meenemen, zoals een aardappel, een paprika, een winterwortel, een theezakje, meel, zout, suiker, boter enzovoort. In groepjes van twee gaan de leerlingen uitzoeken wat er al wel en wat er nog niet was in de Middeleeuwen. Ze moeten dus onderzoeken welke gebieden op de wereld nog niet door de Europeanen ontdekt waren, en welke bijzondere gewassen en specerijen daarvandaan kwamen. De tafelgewoonten van de Middeleeuwen waren niet zoals we die vandaag de dag kennen (zie het Schetsboek). Laat de leerlingen een onderzoekje doen naar hoe het er bij hen thuis aan tafel toegaat. 8
8. Exotische dieren Lang niet alle fabeldieren in het werk van Jeroen Bosch zijn uit zijn fantasie voortgekomen. Een echte giraf heeft Jeroen Bosch nooit gezien, evenmin als een olifant, zoals te zien op het schilderij De tuin der lusten. Maar er bestonden al boeken over bestaande en gefantaseerde dieren (bestiaria) en geïllustreerde boeken over verre landen, waaruit hij kon putten. En soms moest hij het alleen met een beschrijving doen. Veel dieren kende Jeroen Bosch echter helemaal niet, omdat die leefden in onontdekte landen of werelddelen, zoals Australië. Laat de leerlingen onderzoeken welke gebieden op aarde nog niet ontdekt waren door de Europeanen. Welke unieke dieren leven in dat gebied? Laat de leerlingen een eigen bestiarium maken voor Jeroen Bosch. Iedere leerling maakt een tekening en een beschrijving van een bepaald dier. Ze kunnen inspiratie opdoen in Tjibbe Tjabbes wereldreis van Harm de Jonge en Fabeldieren en waar ze te vinden van J.K. Rowling. Ze mogen er gerust hun fantasie bij laten spreken. Dat gebeurde in de Middeleeuwen ook: doorvertelde verhalen werden vaak steeds extremer. LESBRIEF - SCHETSBOEK VAN JEROEN BOSCH 9
9. Kathedraalbouwers Het bouwen van een kathedraal was een werk dat soms generaties lang duurde. In het leven van Jeroen Bosch stond de bouw van de Sint-Jan centraal, in de stad s-hertogenbosch (zie p. 74-77 in Schetsboek van Jeroen Bosch). Lees desgewenst ter inspiratie het boek Strijd om de kathedraal van Jacques Vriens voor. Laat de leerlingen in groepjes algemene informatie over kathedraalbouwers zoeken en specifieke informatie over de bouw van de Sint-Jan: hoe werd de Sint-Jan gebouwd, welke verhalen zijn daarover bekend, welke afbeeldingen kun je ervan vinden enzovoort? De groepjes presenteren de informatie op een grappig vormgegeven wijze, bijvoorbeeld als een quiz met meerkeuzevragen. 10
10. Bossche straatnamen In de oude binnenstad van s-hertogenbosch is nog veel te zien dat aan de Middeleeuwen herinnert. Laat de leerlingen op internet een plattegrond van de binnenstad van s-hertogenbosch bekijken. Welke straatnamen kunnen uit de tijd van Jeroen Bosch stammen? Denk aan namen als Verwerstraat, Kerkstraat, Kuipertjeswal, Minderbroedersplein, Lepelstraat en Markt. Kunnen de leerlingen locaties en gebouwen uit het boek terugvinden op de plattegrond? Denk aan de Sint-Jan, de Markt, de Brede Haven, de Binnendieze, de stadsmuren en stadspoorten. Laat ze ook met Streetview kijken. Als de leerlingen naar s-hertogenbosch zouden gaan, wat willen ze dan graag bekijken of bezoeken? LESBRIEF - SCHETSBOEK VAN JEROEN BOSCH 11
Tekst: Annemarie Bon Uitgeverij Zwijsen B.V. 2015