Bestuurdersconferentie Krimp als kans 17 juni 2009 VERSLAG workshop Ruimtelijke veranderingen Locatie: Van Nelle Ontwerpfabriek Rotterdam Workshop: Ruimtelijke veranderingen Bestuurlijk trio: Rijk; Minister Cramer, VROM Minister Verburg, LNV Provincies; gedeputeerde Van Waveren, Provincie Zeeland Gemeenten; burgemeester De Groot, gemeente Delfzijl Samenvatting Stelling 1 Het centrale probleem Krimp kan problematische kanten hebben, maar dat hoeft niet het geval te zijn. De beheersbaarheid van ontwikkelingen (o.a. verlies vastgoedwaarde), de samenhang tussen ruimtelijke en sociale aspecten, het inzetten van gebiedsaanpak en het pakken van groene kansen in de openbare ruimte is belangrijk. Stelling 2 Onderscheid en identiteit Identiteitsverschillen bieden aanknopingspunten. Het is goed om te denken in termen van creatieve en innovatieve transformatieprocessen, maar een nieuwe identiteit moet wel passen bij de sociaal-economische structuur van een gebied. En er moet draagvlak voor zijn onder de bevolking. Stelling 3 Bereikbaarheid van voorzieningen Startend vanuit een klassieke discussie over de relatie tussen voorzieningen in een kern en leefbaarheid, komt de nadruk op de zelfvoorzienendheid van de leefgemeenschap te liggen. Pleidooi: houd voorzieningen dicht bij mensen! En vlak de creativiteit van lokale gemeenschappen niet uit. Het is helemaal niet zo erg als voorzieningen in een volgend dorp zijn. Stelling 4 Experimenten en regelvrije zones Experimenteren met andere vormen van ruimtegebruik en functiecombinaties is prima maar wel binnen bepaalde grenzen. Ruimtelijk ontwerp voor krimp vergt een andere cultuur. Ook zijn allerlei vormen van functiemenging nog steeds geen gangbare praktijk in Nederland. Is hier een cultuuromslag nodig? Stelling 5 Afstemming, samenwerking en bewonersparticipatie De stelling leidt snel tot consensus. Het is belangrijk om de bevolking te laten zien wat je doet en dat je aan bewustwording van het probleem werkt. In de praktijk is dat echter nog niet zo makkelijk (Delfzijl en Zeeland). Laat burgers meedoen, maar maak wel duidelijk wat de rolverdeling is. Stelling 6 Kennisdelen en - verspreiding Rijkstaken gaan verder (ook aanpak knellende regelgeving, gebiedsagenda s), maar er ligt ook een krachtige rol voor de provincies omdat meer dan ooit regionale samenwerking, afstemming en afspraken nodig zijn. Pas op voor versnippering van het kennisveld! 1
Verslag bijeenkomst Discussievorm rond 6 stellingen. Aanwezige bestuurders stemmen voor of tegen de stelling (met rood of groen). De minister van VROM - en in eerste deel ook die van LNV - geeft (meestal) als eerste aan waarom ze voor of tegen de stelling zijn. De provinciale vertegenwoordiger (gedeputeerde Van Waveren) en burgemeester De Groot van Delfzijl geven daarna hun mening. Vervolgens reageren aanwezige bestuurders van gemeenten, vertegenwoordigers van woningcorporaties of kennisinstellingen. Stelling 1: Het Centrale Probleem Het centrale probleem is niet de bevolkingsdaling zelf, maar de aantasting van de kwaliteit van de openbare ruimte en woonomgeving, de leefbaarheid en de economische vitaliteit in de gebieden die hiermee te maken hebben en krijgen. - Rood en groen door elkaar heen, maar meer mensen zijn het eens met de stelling. Krimp kan problematische kanten hebben maar dat hoeft niet het geval te zijn. Zowel het behoud van de vastgoedwaarde (gemeente Reiderland) als de sociaaleconomische uitgangspositie worden gemarkeerd als belangrijk voor het vraagstuk. Er zijn krimpende gemeenten waar op beide dimensies geen vuiltje aan de lucht is in tegenstelling tot gebieden waar het tegendeel aan de orde is. Oorzaak en gevolg kunnen ingewikkeld in elkaar zitten. - Cramer is het eens is met de stelling: Het gaat volgens haar meer om de effecten van krimp dan om de krimp zelf die veroorzaken het probleem. Verder benadrukt ze het belang van een goede analyse. De minister benadrukt dat we veel meer moeten denken in termen van een integrale gebiedsgerichte aanpak. Het is belangrijk om gebiedsagenda s te maken en na te denken wat te doen met een groter gebied (regio). - Verburg ziet krimp vooral als (groene) kans. Wat haar betreft houden we kernen vitaal door een omgekeerde beweging te maken (het woord omdenken ): van rood naar groen. Zou het niet prachtig zijn om meer groen te kunnen realiseren in krimpende steden en dorpen? Landbouw en natuur kunnen prima bijdragen aan de verhoging van de ruimtelijke kwaliteit. Wat haar betreft zou geld van de Vogelaarwijken ook best voor vitaal platteland kan worden ingezet. - De Groot en Van Waveren zien krimp wel degelijk als een probleem. Belangrijk is vooral de beheersbaarheid van ontwikkelingen (De Groot) maar ook de samenhang die er is tussen ruimtelijke en sociaal-maatschappelijke kanten van het vraagstuk (Van Waveren). Beiden zien wel mogelijkheden om als gevolg van krimp te werken aan de kwaliteit van de openbare ruimte. Stelling 2: Onderscheid en identiteit Als krimpgemeente heb je de kans om je ruimtelijk te onderscheiden van de rest van Nederland door een nieuwe identiteit te creëren - Veel instemming (= groen) bij deze stelling. Bevolkingskrimp leidt tot transformatieopgaven terwijl de inverdiencapaciteit en de mogelijkheid tot verevening afneemt. Er ligt een flinke uitdaging om de identiteit van gebieden te versterken en zo een aantrekkelijk leef- en verblijfsklimaat te behouden of juist te creëren. Identiteitsverschillen bieden aanknopingspunten, hoewel sociaal-economische vitaliteit ook van belang lijkt voor de mogelijkheden om een nieuwe identiteit te 2
scheppen. Maar identiteit heeft ook met mensen te maken. Er is draagvlak nodig om een nieuwe identiteit te scheppen. - De Groot wijst op de problematiek van terugverdiencapaciteit in steden en regio s die krimpen, maar ziet tegelijkertijd ook mogelijkheden om je als krimpregio te onderscheiden. - Cramer meent dat zeker moet worden gedacht in termen van nieuwe economische dragers. De nieuwe identiteit moet echter wel passen bij de sociaal-economische structuur van een bepaald gebied. Zij ziet een ruimtelijke benadering als bij uitstek geschikt om via een integrale visie te kijken naar allerlei sociaal-economische en ecologische ontwikkelingsmogelijkheden van een gebied (= met gebiedsagenda s kijken waar kansen voor gebieden liggen) - Van Waveren laat hier een rode kaart zien. Hij vindt het lastig (en soms moeizaam) om via ruimtelijke ingrepen iets te doen aan de identiteit van steden en dorpen (hij noemt als voorbeeld stad Vlissingen). Gelet op de bevolkingssamenstelling van een oude industrie- of havenstad zijn er daar ook andere zorgen dan bv. in krimpgemeentes als Hilversum of Wassenaar. Vormgeven aan ideeën heeft daar dus een andere context - Er worden allerlei interessante ideeën genoemd: o.a. innovatieve zorgconcepten, aquatische landbouw in combinatie met recreatievoorzieningen (Holwerd), nieuwe duinen aan de Waddenkust (project Delfzijl in kader van zeespiegelstijging en dijkversterking), inrichten van gemengde zones wonen en werken (Ermelo) en koppelen uitdagingen voor morgen, zoals afspraken CO-2 (Verburg). - Wat de VNG betreft is werken aan identiteit en gebiedsagenda s prima. Krimp biedt kansen om af te komen van de uniforme manier waarop Nederland wordt ingericht. - Oost Nederland pleit voor het van rijkswege hernieuwd oppakken van de spreiding van rijksdiensten van het Westen naar de periferie. Concentratieprocessen bij regionale rijksdiensten zouden vanuit de wetenschap van toenemende re-urbanisatie juist voorkomen moeten worden. Voor Parkstad is het vooral de vraag waar de kansen zitten: waar zit je identiteit als je zoveel ruimte gaat overhouden? Stelling 3: Bereikbaarheid van voorzieningen In krimpregio s is er een kern met alle voorzieningen, waarbij bereikbaarheid gewaarborgd is. - Vooral ook veel rode kaarten bij deze stelling. Cramer twijfelt een beetje welke kaart hier te laten zien. Er ontstaat een klassieke discussie over leefbaarheid en waar je voorzieningen moet houden, met als overheersend pleidooi om voorzieningen vooral dicht bij mensen te houden. Opmerkelijk dat in de hele discussie niet is gesproken over bereikbaarheid. - De Groot is het niet eens met de stelling. Volgens hem is het gewoon niet sociaal wenselijk. Het is vooral belangrijk om de creativiteit van (lokale) gemeenschappen niet uit te vlakken. Laat het over aan het zelforganiserend vermogen van een dorp of wijk, gebruikersclub, etc. - Van Waveren gaat wel akkoord met de stelling, maar ziet ook het belang van dorpshuizen voor sociale cohesie en samenhang van gemeenschappen. Keuzes kunnen worden gemaakt voor concentratie in een enkele kern, maar dat hoeft niet. 3
- Voorzieningen kunnen in plaats van voorwaarde ook het gevolg zijn van leefbaarheid; als de winkel gesloten is wil dat nog niet zeggen dat uit een vitale leefgemeenschap geen actieve voetbalclub kan ontstaan. Uit onderzoek is gebleken dat het helemaal zo erg niet is als bepaalde voorzieningen wat verderop gelegen zijn. Een centrale plek dorps- of buurthuis - is daarentegen weer wel belangrijk. - Het gaat dus vooral om de zelfvoorzienendheid van leefgemeenschappen. Het is belangrijk om voorzieningen vooral dicht bij mensen te houden. Uit de zaal komen enkele voorbeelden, zoals naast de brede school het brede café incl. ouderenwoonzorgpunt, micronetwerken (TH Eindhoven) en een dienstverlenende zone op 1 plek (gemeente Reiderland). Stelling 4: experimenten en regelvrije zones Krimpgebieden zijn bij uitstek geschikt voor ruimtelijk experiment, door gebruik van regelvrije zones. - Veel instemming met de stelling. Experimenteren is prima maar regelvrijheid op zich wordt in de discussie niet beleefd als een denkrichting die veel oplost. De verwachting dat de discussie de kant van welstandsvrij bouwen zou opgaan bleek totaal niet gegrond. - Cramer vindt het prima om te experimenteren, maar wel binnen bepaalde grenzen (natuur- en milieuwetgeving). Van Waveren vindt experimenteren met regelvrije zones bij bouwen/wonen wel interessant, maar bij bedrijvigheid niet. De Groot vindt experimenteren met ander ruimtegebruik belangrijk. - Ruimtelijk ontwerp voor krimp vergt een andere cultuur. Er is geen traditie in Nederland daarvoor te ontwerpen en te bouwen. Ook zijn allerlei vormen van functiemenging nog steeds geen gangbare praktijk in Nederland. Is een cultuuromslag nodig? Belangrijk om te leren van het Buitenland? Enschede (Roombeek) komt ter sprake als het gaat om omgaan en inspireren met en door een nieuwe ontwerpcultuur. - De burgermeester van Midden-Delfland geeft aan dat een stringent en consequent langdurig volgehouden ruimtelijk beleid om lokale/regionale kwaliteiten te borgen kan leiden tot een sterke identiteit. Midden Delfland is daarvan een goed voorbeeld. Stelling 5: Afstemming, samenwerking en bewonersparticipatie Alleen met directe betrokkenheid van bewoners, actiegroepen en maatschappelijke instellingen is het probleem op te lossen - De stelling leidt snel tot consensus. De notie dat het belangrijk is om te weten wie je gebruiker is lijkt geen echt issue. Wel is het belangrijk om de bevolking te laten zien wat je doet en dat je aan bewustwording van het probleem werkt. Voor de meeste gemeenten en regio s betekent krimp tenslotte geen twee voor twaalf, het is geen bom die valt. - Van Waveren haakt in door iets te vertellen over de promotie website NieuwZeeland van de provincie Zeeland. Maar geeft eerlijk toe dat het nog niet zo gemakkelijk is om het beeld van krimp bij de bevolking te krijgen 4
- Ook De Groot moet toegeven dat het nog niet zo eenvoudig is om krimp te laten leven bij de bevolking (= moeilijk uit te leggen). Delfzijl communiceert wel maar het is nog maar de vraag of het beklijft? - Vanuit de zaal komen een aantal zaken naar voren om rekening mee te houden: o Krimp komt geleidelijk, benut dat gegeven. Het is niet ineens zichtbaar als de samenstelling van de bevolking verandert; o Zoek de mensen op, leg de analyse uit, de geleidelijkheid van het proces en je visie daarop. Laat zien wat je kwalitatief kunt doen; o Het is belangrijk om vanaf het begin aan te geven dat de rol van de burger is om mee te helpen in het bewustwordingsproces en analyse en visievorming van het probleem, maar dat besluitvorming ergens anders gebeurt. Volgorde: bewustwording/draagvlak, analyse/visievorming en besluitvorming; o De bestaande praktijk van burgerpartcipatie schiet tekort. Hoe omgaan met bewoners en emoties bij plan- en inrichtingsprocessen? Stelling 6: kennisdelen en verspreiding Het Rijk moet zich concentreren op kennisontwikkeling en verspreiden en daarmee gemeenten en regio faciliteren zodat zij per regio een lange termijn gebiedsvisie kunnen ontwikkelen. - Rood en groen door elkaar heen. Naast de beoogde rijkstaak ligt er ook een krachtige rol voor de provincies omdat meer dan ooit regionale samenwerking, afstemming en afspraken nodig zijn. - Cramer geeft aan dat het Rijk zoveel meer kan en wil en verwijst naar de gezamenlijke investeringsagenda s voor gebiedsaanpak onder het MIRT. - Van Waveren vindt dat het Rijk ook wel wat kan doen aan knellende regelgeving!! - De Groot voegt daar aan toe dat het ook belangrijk is om regels voor zaken rondom krimp goed op te pakken. Hij ziet bovenal een stevig sturende (regie) rol voor de provincie. - Er zijn nieuwe vormen van solidariteit nodig en regionale fondsvorming om de sloopopgave aan te kunnen, om de ruimtelijke kwaliteiten niet te laten afglijden en om noodzakelijke herschikkingen mogelijk te maken. Verdien-regio s en verdeelregimes in Nederland zijn altijd op groeisituaties gestoeld geweest. Dat vraagt ook van het Rijk om herbezinning omdat bevolkingskrimp op elk schaalniveau om doorwerking in het beleid vraagt. Uit de zaal kwam nog de notie dat het Rijk zich goed rekenschap moet geven van de fases waarin gebieden zich in demografisch perspectief bevinden en het beleid daarop moeten enten. - Waarschuwing voor versnippering kennis door groei aantal onderzoeksclubs en programma s op dit terrein. 5
Bestuurdersconferentie vooraf Hoe moet vanuit ruimte worden gereageerd op bevolkingsdaling als nieuw fenomeen? Cramer: In ieder geval niet vanuit een maakbaarheidsdenken. Sleutelwoorden zijn creatief denken, denken in nieuwe oplossingen en ideeën. Misschien biedt krimp wel mogelijkheden voor mooie nieuwe gebieden en ruimtelijke kwaliteit. Ik ben het er niet mee eens om in groene gebieden te gaan bouwen om problemen van krimp en leegloop tegen te gaan. Open landschap is van groot belang en bundeling een waardevolle strategie en essentie RO-beleid. Verburg: We moeten combinaties zoeken tussen landelijk agrarische natuur en een innovatieve duurzame economie. En goed met elkaar samenwerken. Bestuurdersconferentie achteraf Lex Boere (Directeur SEV) over de workshop Ruimtelijke Veranderingen Het was opvallend dat er nauwelijks is gesproken over geld tijdens de workshop. Uit verschillende gemeenten/regio s kwamen suggesties hoe met krimp om te gaan en welke strategieën er zijn om met waardeverlies te voorkomen. Pleidooi om in Actieplan vooral in te zetten op creativiteit en experimenteerruimte. Regelvrije zones werd als optie genoemd maar meer in de zin van vrijheidsgraden zoeken en niet per se gelijk door wetten en regelgeving te veranderen. 6