4,6 Samenvatting door M. 2499 woorden 5 keer beoordeeld 19 februari 2014 Vak Geschiedenis Methode Werkplaats Geschiedenis Werkplaats CE Examenkatern VWO De Republiek in een tijd van vorsten Hoofdstuk 2: De Nederlandse Opstand (1555 1588) Paragraaf 2.1 Rust in Engeland, oorlog in Frankrijk Bloody Mary en de Virgin Queen In 1547 was in de Anglicaanse kerk de protestantse leer ingevoerd. In 1553 werd de vijftienjarige koning Eduard IV opgevolgd door zijn oudere halfzus Maria, die katholiek was en het rooms-katholicisme weer invoerde. Ze trouwde met de latere Spaanse koning Filips II en stelde de inquisitie in, waarbij ze haar bijnaam Bloody Mary kreeg. In 1558 overleed ze zonder kinderen, waardoor haar halfzus Elisabeth op de troon kwam (enig kind uit het tweede huwelijk van Hendrik VIII). Elisabeth voerde het protestantisme weer in. Hoewel ze alleen de Anglicaanse kerk toestond, deed ze niet aan vervolging van katholieken of protestantse dissidenten (andersdenkende, iemand die anders denkt dan de meerderheid). De meeste Engelsen waren ondanks het protestantisme nog steeds katholiek. Elisabeth, de Virgin Queen, was niet getrouwd, waardoor haar katholieke nicht Maria Stuart troonopvolgster was. In 1569 brak er een katholieke opstand uit, waarbij de paus opriep Elisabeth niet langer als koningin te erkennen, maar de opstand werd neergeslagen. Filips II gaf echter niet op en stuurde een oorlogsvloot vanuit Vlaanderen om Elisabeth te verjagen. Om dit te voorkomen stuurde Elisabeth in 1585 hulptroepen naar de Nederlandse opstandelingen. Maria Stuart werd na ontdekking van een moordcomplot tegen Elisabeth onthoofd. In 1588 trok de Armada (de Spaanse oorlogsvloot die in 1588 Engeland aanviel) het Kanaal binnen, maar de Armada werd door Engeland verslagen. Ook blokkeerden de Nederlandse opstandelingen de Vlaamse havens, waardoor het Spaanse leger niet aan boord kon gaan. Na het vertrek van de Armada brak er voor Engeland onder Elisabeth een lange periode van rust aan. De Bloedbruiloft In Frankrijk woedde vanaf 1562 al tientallen jaren een burgeroorlog tussen katholieken en protestanten. Ondanks de geloofsvervolging was het protestantisme na 1555 blijven groeien en de meeste protestanten waren calvinistisch. Calvijn had in Genève een theologische (godgeleerd) opleiding gesticht en kreeg veel aanhangers Pagina 1 van 6
onder de adel, ontwikkelde burgers en ambachtslieden in de steden. Vanaf 1559 kregen de Franse calvinisten, hugenoten, verscheidene steden in handen. De mis werd er verboden en er volgde een Beeldenstorm, waar de heiligbeelden in kerken werden kapotgeslagen wat heftige katholieke reacties uitlokte en leidde tot een regelrechte burgeroorlog. De calvinisten kregen een groot deel van Zuid-Frankrijk in handen en de katholieken bleven de baas in het Noorden en Parijs. Rond het hof werd ook strijd gevoerd om de invloed op de koning. In 1572 trouwde de hugenoten-leider Hendrik van Navarra met een zus van de koning. De koning en de regentes hadden toegestemd in de hoop een godsdienstige verzoening te bereiken, maar het tegendeel werd bereikt, want de paus verwierp het huwelijk. Toen een andere belangrijke hugenotenleider, Gaspard de Colligny, gewond raakte bij een aanslag, dreigde het hugenotenleger met wraak, waardoor katholieke leiders de koning overhaalden de belangrijkste hugenoten te doden voordat het leger zich kon wreken. Wat volgde was de Bloedbruiloft, de moord op duizenden hugenoten na het huwelijk. Hendrik van Navarra werd gespaard omdat hij zich bekeerde. Het calvinisme was niet verslagen en de burgeroorlog bleef doorgaan. Toch groeide er door het brute geweld het verlangen om een uitweg te vinden. In 1574 werd de kinderloze Hendrik III koning, wat Hendrik van Navarra tot troonopvolger maakte. Hij was na de Bloedbruiloft ontsnapt uit Parijs en weer hugenoot geworden. Katholieken konden en niet uitstaan dat er een hugenoot op de troon zou komen, waardoor zij zich verenigden in de Katholieke Liga en met steun van Filips II ten strijde trokken tegen Navarra, maar ook hun eigen gematigde katholieke koning Hendrik III. Paragraaf 2.2 Opstand in de Nederlanden (1566 1576) Beeldenstorm Filips II bleef van 1555 tot 1559 in Brussel wonen, maar daarna vertrok hij naar Madrid, waarbij hij zijn halfzus Margaretha aanstelde als landvoogdes. De ontevredenheid over hoge belastingdruk, centralisatie en kettervervolging groeide. Filips gebruikte de Nederlandse economie om zijn oorlogen te betalen, edelen en burgers in stadsbesturen en gewestelijke besturen ergerden zich aan de centralisatie en het verlies aan autonomie en Filips II trad hard op tegen het calvinisme dat vanuit Frankrijk binnendrong. Om een eind te maken aan de kettervervolging overhandigden de gematigde katholieken en protestantse lagere edelen op 5 april 1566 in Brussel een smeekschrift aan Margaretha, waarin werd gewaarschuwd dat de rust alleen kon worden hersteld als de geloofsvervolging werd verzacht. Margaretha schrok en beloofde matiging in afwachting van orders van Filip II. Hierdoor kwamen de calvinistische predikanten bovengronds en gingen ze in hagenpreken (Calvinistische prediking in het open veld buiten de stadsmuren. Deze werden gehouden voor het calvinisme werd toegestaan) tekeer tegen de roomse beeldendienst, wat leidde tot de beeldenstorm, waarbij honderden kerken en kloosters werden verwoest. In Vlaanderen namen calvinistische legers een paar steden in, maar zij werden maart 1567 door Margaretha verslagen, die toen een eed van de hoge edelen eiste waarin ze onvoorwaardelijke trouw aan de koning zwoeren. De hoogste edelman, prins Willem van Oranje, weigerde en week uit naar familie in Duitsland. Filips besloot de hertog van Alva te sturen. Hij wilde het calvinisme uitroeien om een burgeroorlog te voorkomen. Alva moest de schuldigen straffen en het bestuur centraliseren. In augustus 1567 kwam de ijzeren Pagina 2 van 6
hertog naar de Nederlanden en volgde hij Margaretha als landvoogd op. Alva stelde een speciale rechtbank in, de Raad van Beroerten, ook wel de Bloedraad, die boven gewone rechtbanken kwamen te staan en 1100 mensen executeerden. Alva kondigde ook nieuwe belastingen aan, zoals de Tiende Penning (elke tiende penning, dus tien procent) op handel in roerende goederen. De onderdrukking, centralisatie en nieuwe belastingen leidden echter tot nog meer onvrede en verzet. Het begin van de Opstand In Duitsland en Engeland zat in 1568 50.000 Nederlandse vluchtelingen, waaronder vele calvinisten, die gewapende bendes vormden onder de naam geuzen, in de hoop Alva te kunnen verdrijven. Willem van Oranje hielp mee en bracht in Duitsland een paar beroepslegers bijeen. In 1568 vielen zij de Nederlanden binnen, waarmee de Nederlandse Opstand of de Tachtigjarige Oorlog begon. Alva sloeg terug, maar in 1572 had Willem een nieuw aanvalsplan. Hij zou met de Duitse legers vanuit het oosten aanvallen, vanuit het zuiden zou een hugenotenleger oprukken en vanaf de zee zouden de geuzen de Nederlanden binnendringen. Het plan was voor de zomer gepland maar werd al op 1 april uitgevoerd. De geuzen waren door een storm de Maas opgeblazen, waardoor het plan eerder werd uitgevoerd. In de maanden daarna openden bijna alle Hollandse en Zeeuwse steden onder dreiging van de geuzen hun poorten. In juli werd een vrije Statenvergadering gehouden, waarin Oranje door de Hollandse steden en vele oostelijke en zuidelijke steden als leider erkend werd. Maar het hugenotenleger bleef weg omdat de leiders tijdens de Bloedbruiloft waren vermoord, waardoor Alva de opstandige steden weer kon innemen, en waarbij sommigen zwaar werden gestraft. De Hollandse steden boden weerstand. Pas na zeven maanden nam Alva Haarlem in. Daarna werden Alkmaar en Leiden aangevallen, maar die hielden stand. Leiden werd door de Geuzen bevrijd nadat zij de dijken hadden doorgestoken en de Spanjaarden op de vlucht sloegen. Doordat de Spaanse schatkist leeg was sloegen de Spaanse soldaten aan het muiten omdat ze geen soldij kregen. Ze trokken plunderend en moordend door Brabant en Vlaanderen, waardoor de staten in wanhoop voor Oranjes hulp riepen. In de Staten-Generaal werd er door de koningsgetrouwe gewesten en het opstandige Holland en Zeeland over vrede onderhandeld, wat in 1576 leidde tot de Pacificatie van Gent. De zeventien gewesten spraken af de Spaanse soldaten te verjagen en de godsdienstige tegenstellingen op te lossen. Holland en Zeeland accepteerden alleen het calvinisme, de andere gewesten het katholicisme. Wel zou er overal gewetensvrijheid zijn: niemand zou om zijn geloof worden vervolgd. Filips legde het hier echter niet bij neer en stuurde een nieuwe landvoogd, de hertog van Parma, zoon van Margaretha van Parma, met nieuwe troepen. Paragraaf 2.3 Stichting van de calvinistische Republiek (1576 1588) Los van de koning Na 1576 rukte het calvinisme weer op, waarbij de macht werd gegrepen in onder meer Gent, Brugge en Antwerpen. Ze namen kerken in en verdreven de katholieken, wat in strijd was met de Pacificatie van Gent. De drie zuidelijke gewesten sloten in 1579 met de hertog van Parma de Unie van Atrecht, om zich tegen de Pagina 3 van 6
pacificatie van Gent te kunnen verweren. De Noordelijke gewesten op hun beurt sloten de Unie van Utrecht, om zich tegen Parma te verdedigen. Zij was bedoeld als militair verbond, waarbij alleen over oorlog en vrede beslist zou worden, maar uiteindelijk werd de unie de kern van een nieuwe staat. In 1580 werd de breuk tussen Filips en de opstandige Noordelijke gewesten definitief toen Filips Oranje vogelvrij verklaarde. De opstandige gewesten zegden daarop in 1581 hun trouw aan Filips op en in het Plakkaat van Verlatinghe stelden ze dat de vorst was aangesteld door God, maar dat hij kon worden afgezet als hij zijn onderdanen onderdrukte. Als vervangende vorst werd de hertog van Anjou aangesteld als soevereine vorst, mede doordat hij een broer van de Franse koning was en er werd gehoopt op Franse steun, maar dit liep op niets uit. Na de moord op Willem van Oranje en de dood van Anjou werd de graaf van Leicester aangesteld, een vertrouweling van koningin Elisabeth, maar ook dit werkte niet, en de Staten-Generaal besloot in 1588 geen vorst meer te zoeken, maar de soevereiniteit in eigen hand te houden. De Nederlanden gingen verder als de Republiek, maar de kans leek groot dat zij niet lang stand zou houden, doordat Parma Vlaanderen en Brabant en andere delen van de Oost- en Noord-Nederlanden had veroverd. De Republiek werd gered doordat Spanje zijn aanval op Engeland uitvoerde, waardoor de Republiek tijd had om een verdediging op te bouwen. Gewetensvrijheid Willem van Oranje was voor godsdienstige verdraagzaamheid. De beste manier om de orde te handhaven was volgens hem door verschillende godsdiensten toe te staan. De gereformeerden, Nederlandse calvinisten waren het hier niet mee eens en in alle steden die vanaf 1572 door Calvinistische geuzen werden ingenomen werd de katholieke mis verboden en katholieke kerken overgenomen. Toen Oranje de mis in Delft weer toestond, braken er antikatholieke rellen uit, waarna hij het verbod van de katholieke kerk accepteerde. Hij kon niet anders omdat hij afhankelijk was van orthodoxe calvinisten die onmisbaar waren in de strijd tegen Filip II. Ook de regenten, de hoge overheidsbestuurders, waren tegen geloofsvrijheid, omdat dit zou leiden tot chaos en burgeroorlog, maar ze waren ook tegen geloofsvervolging, dus werd alleen de Gereformeerde Kerk toegestaan, hoewel de meesten een ander geloof hadden. Toen de Unie van Utrecht in 1579 werd gesloten waren Holland en Zeeland gereformeerd, waarbij de andere gewesten en steden zelf hun godsdienst mochten bepalen. Er zou daarnaast ook gewetensvrijheid zijn, maar dit betekende geen godsdienstvrijheid. In Holland en Zeeland mochten alleen gereformeerden in het openbaar kerkdiensten houden, maar de calvinisten wisten ook in andere gewesten de katholieke en protestantse kerken verboden te krijgen. Ze wilden dat het calvinisme staatsgodsdienst werd. Dit kwam niet zover. De gereformeerde kerk werd alleen de publieke kerk: de kerk waarvan men lid moest zijn om regent te worden of een andere openbare functie te krijgen. Het gevolg hiervan was dat de Reupbliek een godsdienstig verdeeld land bleef. Paragraaf 2.4 Het begin van de Gouden Eeuw De val van Antwerpen Pagina 4 van 6
In de eerste jaren van de Opstand raakten de handel, nijverheid en landbouw van Holland en Zeeland ontwricht door belegeringen, maar vanaf 1576 verplaatste het geweld zich naar het zuiden en oosten en vond de Tachtigjarige Oorlog buiten Holland, Zeeland en Friesland plaats. Voor deze gewesten brak een lange periode van economische groei en welvaart aan, de Gouden Eeuw. De Gouden Eeuw was deels een voortzetting van eerdere ontwikkelingen. De landbouw bleef profiteren van de groeiende Oostzeehandel en van de bevolkingsgroei in de zeegewesten. De commerciële landbouw kon zich verder ontwikkelen door de groeiende stedelijke afzetmarkten. Ook de nijverheidstakken (scheepsbouw, houtzagerij, zeildoekmakerij etc) profiteerden van de toenemende zeehandel. Het oorlogsverloop was daarnaast ook gunstig doordat Brabant en Vlaanderen, door de oorlog, hun vooraanstaande positie kwijtraakten. Zij moesten Filips II grote bedragen lenen die zij nooit terugkregen. In 1576 werd Antwerpen geplunderd door de muitende Spaanse soldaten. Na 1576 kwamen grote delen van Vlaanderen en Brabant in handen van de opstandelingen, en tussen 1583 en 1585 werden zij veroverd door de Hertog van Parma, waardoor tienduizenden kooplieden en handwerkers naar het noorden vluchtten. Na de val van Antwerpen in 1585 nam de bevolking sterk af. Veel vluchtelingen kwamen in Leiden en Amsterdam terecht. Leiden groeide dankzij de textielarbeiders en ondernemers uit tot de belangrijkste textielstad. Amsterdam werd door de kapitaalkrachtige Antwerpse kooplieden het centrum van de Europese handel. De handel op de Oostzee bleef belangrijk, maar de handel in andere delen van Europa kwam erbij. Andere Hollandse en Zeeuwse steden profiteerden ook, terwijl Antwerpen zich niet kon herstellen doordat Holland en Zeeland de Schelde hadden afgesloten, de verbinding met de zee. Een versnipperd land De steden en gewesten in de Republiek waren grotendeels zelfstandig, wat ook een belangrijke reden was geweest voor de Opstand. De Republiek bestond uit meerdere stedelijke en regionale economieën met belemmeringen voor de binnenlandse handel. Zoals de eigen munt en in- en uitvoerrechten. De steden bewaakten hun hun privileges zoals Dordrecht, Gouda en Rotterdam zich in 1589 succesvol verzetten tegen de aanleg van de vaarroute tussen Amsterdam en Rotterdam, die hun namelijk een verlies van tolinkomsten zouden opleveren. Ook werd in de steden de ambachtelijke productie bescherm door de gilden, die het alleenrecht hadden op de productie en verkoop van bepaalde producten in de stad. De verschillen tussen de kustprovincies en de landprovincies in de Republiek waren groot. In de kustprovincies had de adel veel invloed en was er weinig commerciële landbouw, omdat de boeren zelfvoorzienend waren. De economie van de oostelijke gewesten had daarnaast nog lang last van het oorlogsgeweld. Toch waren sommige delen van de Republiek wel economisch met elkaar verbonden, zoals Holland en Zeeland die één markt vormden. De steden kwamen niet alleen voor hun eigen belangen, maar ook voor de gemeenschappelijke belangen op. In het bestuur maakten kooplieden-regenten (handelaren die tevens bestuurder bij de overheid waren) de dienst uit en in alle steden bestond de vroedschap, het stadsbestuur, uit rijke burgers. Pagina 5 van 6
De Hollandse steden hadden een sterke overlegcultuur door de persoonlijke- en familierelaties van de rijke burger(families). In de Hollandse Staten waren de achttien steden met ieder één stem vertegenwoordigd. Hierdoor moesten zij voortdurend compromissen sluiten waarbij het gezamenlijke handelsbelang voorop stond. De economie van de Noord-Nederlandse zeegewesten was dus ook veel sterker ontwikkeld dan die van Engeland en Frankrijk. Frankrijk had net als Oost-Nederland een traditionele landbouw van zelfvoorziening en had daarnaast nog steeds last van de burgeroorlogen. In Engeland groeide de commerciële landbouw en de handel wel, maar het grootgrondbezit bleef de grootste bron van welvaart. Engeland, Frankrijk en de Nederlanden waren alle drie actief in de internationale zeehandel. Toch nam de handel minder plaats in dan die in Holland en Zeeland waardoor de concurrentie tussen de Republiek en Engeland en Frankrijk beperkt was. Pagina 6 van 6