Samenvatting Geschiedenis Republiek in een tijd van vorsten

Transcriptie

1 Samenvatting Geschiedenis Republiek in een tijd van vorsten Samenvatting door M woorden 8 mei keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis De Republiek in een tijd van vorsten ( ) Hoofdstuk 1 Periode: De Nederlanden onder Habsburgs gezag De Zuidelijke Nederlanden stonden sinds 1477 onder Habsburgs gezag. Door veroveringen en vererving waren ook de Noordelijke Nederlanden vanaf 1543 onder Habsburgs gezag. Karel V werd heer van de Nederlanden, ook werd hij Koning van Spanje en heer van de Habsburgse erflanden. 1. In de Nederlanden, Frankrijk en Engeland pogen vorsten hun macht te vergroten Vanaf de Late Middeleeuwen streden vorsten en adel en opkomende burgerij om macht en invloed. De vorsten probeerden hun positie te verstevigen door een politiek van centralisatie (streven naar een centraal bestuur dat boven de lokale besturen stond). In Frankrijk lukte het de Koningen zich steeds meer macht toe te eigenen. De eerste ideeën over absolute macht van de koning ontstonden. In Engeland bleef de rol van het parlement traditioneel sterk. Het parlement vormde een tegenwicht tegen de vorstelijke macht. De koning kon geen belasting heffen zonder toestemming van het parlement. 2. De Nederlanden onder Habsburgs gezag Karel V zette de centralisatiepolitiek van zijn voorganger voort: Hij benoemde een landvoogd. De landvoogd was zijn plaatsvervanger als hij zelf niet in de Nederlanden was. Hij benoemde 3 centrale raden: - De Raad van State - De Raad van Financiën - De Geheime Raad Deze raden adviseerden hem hielpen hem met de uitvoering van zijn beleid. De Raad van State = zette samen met Karel of de landvoogdes het regeringsbeleid uit De Geheime Raad = was het belangrijkst. Deze was belast met de uitvoering van het beleid. Bestond uit juristen op wie Karel kon vertrouwen. Pagina 1 van 13

2 De Raad van Financiën = voerde het financiële beleid, bestond uit hoge edelen en juristen. Om de inkomsten te vergroten verhoogde Karel de beden/belastingen. De gewesten moesten vermogensbelastingen heffen en nieuwe accijnzen invoeren op verkoop van bier, wijn, zout, haring en laken. In 1955 doet Karel V afstand van de troon. In Spanje en de Nederlanden volgt zijn zoon Filips II hem op. Het Habsburgse rijk wordt gesplitst in een Oostenrijks en een Spaans deel. De Nederlanden vielen onder de Spaanse Habsburgers. 3. Economische kern in de Zuidelijke Nederlanden, maar Holland komt op Vlaanderen en Brabant waren van oudsher de kerngewesten van de Nederlanden. Vergeleken met Frankrijk, grote delen van Engeland en de andere gewesten in de Nederlanden waren deze gewesten sterk verstedelijkt. De Vlaamse handelssteden maakten deel uit van een internationaal handelsnetwerk dat het Oostzeegebied, Italië, Frankrijk en Engeland omvatte. De voedselvoorziening van de Hollandse steden werd in het begin van de 16 e eeuw bedreigd door de lage opbrengsten van de landbouw in Holland. De voedselvoorziening werd op peil gebracht doordat Hollandse kooplieden goedkoop graan uit het Oostzeegebied gingen importeren. Deze graanhandel werd de moedernegotie genoemd, omdat dit de eerste en belangrijkste vorm van handel was. De landbouw werd winstgevend gemaakt doormiddel van specialisatie en commercialisering. De boeren gingen zich specialiseren in producten die ze konden verkopen. Door de toenemende welvaart van de Hollandse steden waren die instaat hoge belastingen op te brengen en bij te dragen in de kosten die Karel V maakte in zijn vele oorlogen. Holland probeerde van Karel V 2 tegenprestaties te krijgen: 1. ze probeerden zoveel mogelijk regionale autonomie te krijgen (zeggenschap over eigen gewest). 2. Holland wilde invloed krijgen in de andere gewesten van de Noordelijke Nederlanden. Want Karel voerde zijn oorlogen vooral met Hollands belastinggeld. 4. Godsdienstige conflicten ontstaan In het begin van de 16 e eeuw ontstond een hervormingsbeweging binnen de Katholieke kerk. Oorzaken: 1. hervormingsgezinden vonden dat het ware en zuivere geloof alleen in de Bijbel, en dan vooral het Nieuwe Testament te vinden was. Ze verwierpen bijna alles dat in de loop der eeuwen in de kerk was gegroeid. 2. hervormers hadden kritiek op de macht en rijkdom van de kerk. 3. hervormers hadden kritiek op de levenswijze van veel geestelijken. De katholieke kerk keerde zich tegen deze hervorming en er ontstond een breuk in het christendom tussen Katholieken en Protestanten. Deze splitsing heet de reformatie en de aanhangers van de reformatie worden protestanten genoemd. De vorsten wilden de eenheid in hun staat handhaven om chaos te voorkomen en stonden daarom maar 1 godsdienst toe. Pagina 2 van 13

3 Karel V vervolgde in de Nederlanden de protestanten. Karel verbood in het Edict van Nantes het drukken, verspreiden of bezitten van Luthers geschriften. Door het instellen van een Nederlandse Inquisitie in 1522, centraliseerde Karel de vervolging van protestanten. Deze Inquisitie was een kerkelijke recherche die ketters moest opsporen. In Duistland was een aantal vorsten Luthers en wouden Karels orders niet uitvoeren. Daarom werd hij in 1555 met de Vrede van Augsburg gedwongen in Duitse gebieden waar de lokale vorst protestants was de protestantse eredienst toe te staan. Voor Karel voelde dit als een enorme nederlaag omdat handhaving van de eenheid onder de christenen een van zijn belangrijkste doelen was. In Frankrijk werden protestanten (hugenoten) vervolgd. Doordat Koning Hendrik VIII van Engeland van de paus niet mocht scheiden van zijn vrouw, erkende hij het gezag van de paus niet meer en begon zijn eigen kerk, hij liet zich door het parlement tot hoofd van de Kerk benoemen. De Anglicaanse Kerk. Binnen de Engelse staatskerk ontstond een conflict tussen de protestanten en de katholieken die de kerk allebei anders wouden hebben. Onder Koning Edward VI werden de Katholieken vervolgd, maar toen Edward werd opgevolgd door zijn halfzus Maria werden de protestanten juist weer vervolgd omdat Maria streng Katholiek was. Hoofdstuk 2 De Republiek ontstaat Periode: Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden vallen uiteen In 1599 vertrok Filips II naar Spanje en benoemde hij zijn halfzus Margaretha van Parma tot landvoogdes. Er ontstond opstandigheid tegen Filips II en Margaretha door de hoge belastingdruk, de centralisatie politiek en de strenge godsdienst politiek. De elites waren vooral tegen de centralisatie politiek omdat zij hun autonomie er door dreigden te verliezen. De lagere edelen probeerden in 1566 de rust in hun gewesten te herstellen. Via een smeekschrift probeerden ze Filips II over te halen de vervolgingen te matigen. Ongeveer 200 edelen boden dit smeekschrift aan aan Margaretha. Zij beloofde de plakkaten minder streng te zullen uitvoeren en stuurde het smeekschrift door naar Filips II. Maar door het minder harde optreden durfden calvinisten zich aan openlijke acties te wagen zoals et houden van hagenpreken en de Beeldenstorm. Beeldenstorm = het met geweld vernielen of verwijderen van heiligenbeelden, schilderijen en andere kostbaarheden uit de kerken. Hierdoor werden de kerken gezuiverd van katholiek bijgeloof en geschikt voor protestantse erediensten. 3 maatregelen van Filips als reactie op de Beeldenstorm: 1. hij wilde de verantwoordelijken voor de Beeldenstorm straffen en stuurde daarom de hertog van Alva met een leger naar de Nederlanden (1567) 2. hij verving Margaretha van Parma als landvoogdes door de Hertog van Alva Pagina 3 van 13

4 3. Alva ging protestanten strenger vervolgen. Hij richtte een centrale rechtbank op, de Raad van Beroerten, om de Beeldenstormers op te sporen en te straffen. 2 protestantse groepen: 1. Luther (1 e helft 16 e eeuw) 2. Calvijn (2 e helft 16 e eeuw) Door de Beeldenstorm en de komst van Alva werd de kloof tussen de edelen en Filips II vergroot. 2 hoge edelen die in de Raad van State zaten werden door de Raad van Beroerten veroordeeld en onthoofd. Willem van Oranje werd door Alva ontslagen als stadhouder. Zijn landgoederen werden verbeurd verklaard. Hij vluchtte naar zijn familie in Duitsland. Het conflict liep uit op de Tachtigjarige oorlog. Onder leiding van Willem van Oranje verbreidde de opstand tegen Filips II zich over de Nederlanden. De opstand begon in 1568 doordat Willem van Oranje en zijn broer Lodewijk van Nassau invallen deden in de Nederlanden met Duitse huurlegers. Het 1 e succes van de Opstand was de inname van Den Briel door watergeuzen (mensen die voor Alva naar Engeland waren gevlucht) op 1 april In 1572 deed Willem opnieuw invallen in de Nederlanden(richting Brussel) en opnieuw mislukte het, dit kwam vooral door het optreden van de Duitse huursoldaten. Ze plunderden kerken en kloosters en vermoorden monniken. De inval van Lodewijk vanuit Frankrijk verliep ook slecht dit kwam door de bloedbruiloft. Lodewijk had gerekend op steun van de hugenoten maar door de bloedbruiloft kwam die steun niet. De strijd leidde tot politieke en godsdienstige verdeeldheid in de Nederlanden: - het Spaanse leger heroverde alle opstandige steden behalve een aantal steden in Holland en Zeeland. - op godsdienstig gebied ontstond er een tegenstelling tussen de gewesten waar het Katholicisme heerste en die waar het calvinisme de enige toegestane godsdienst was (Holland en Zeeland). Pacificatie van Gent = een vredesverdrag en bondgenootschap tussen Holland en Zeeland en de andere gewesten. De onderhandelingen gingen om: 1. het vertrek van de Spaanse troepen. Doel werd bereikt: de Spaanse landvoogd stemde er in mee de troepen terug te trekken. 2. een gezamenlijk standpunt over godsdienstige kwesties. Daarover werden de gewesten het niet eens. Daarom werd besloten de bestaande toestand te handhaven. De godsdienstige kwestie leidde al snel tot het mislukken van de Pacificatie van Gent: Calvinisten veroverden een paar steden en verboden het Katholicisme Reactie: 3 Waalse gewesten sloten een verbond in 1579: Unie van Atrecht, deze unie sloot vrede met Spanje en erkende de Hertog van Parma (zoon van Margaretha) als landvoogd. Vlak daarna: Unie van Utrecht komt tot stand. Een verbond van de noordelijke gewesten en een paar Vlaamse en Brabantse steden. Doel: verdedigen tegen te troepen van Parma. Gewesten die niet bij een Unie zaten werden door Parma heroverd. Door de Unies waren de gewesten verdeeld geraakt. Breuk tussen Filips II en de opstandige gewesten wordt definitief ( ) Pagina 4 van 13

5 In 1580 verklaart Filips II Willem van Oranje vogelvrij wegens hoogverraad. Hierdoor was de breuk een feit. Tot toen hadden gewesten steeds volgehouden dat het verzet niet tegen te koning zelf was maar tegen zijn slechte raadgevers. (koning was door god gekozen en daarom ging je niet tegen hem in opstand) Maar in 1581 zetten de opstandige gewesten Filips II af als hun vorst met het Plakkaat van Verlatinghe, ze verklaarden dat ze het recht hadden een vorst die zich als tiran gedroeg af te zetten en te vervangen door een andere vorst. Na de breuk konden opstandige gewesten moeilijk een Vorst vinden. De Hertog van Anjou bleek niks te zijn en werd vermoord. Willem van Oranje wou niet. Daarom gingen ze naar Engeland. Maar ook de Engelsen hadden geen succes tegen de troepen van Parma. In 1588 besloten de opstandige gewesten zonder vorst verder te gaan: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was ontstaan. De Deductie van Vrancken was in 1587 gepubliceerd en moest dienst doen als een juridische rechtvaardiging om geen vorst meer te zoeken. Johan van Oldenbarnevelt en de Staten van Holland wouden dat deze Deductie geschreven werd. Vrancken bewees met historische argumenten dat de soevereiniteit van oudsher niet bij een vorst maar bij de Staten had gelegen. Ze hadden de soevereiniteit afgestaan aan Filips II maar door het Plakkaat van Verlatinghe lag de soevereiniteit nu weer bij de Staten. 2. In de Republiek meer godsdienstvrijheid dan elders Willem van Oranje wilde een pluriforme samenleving (van katholieken en protestanten) met verdraagzaamheid. Hij vond dat overheden in geloofkwesties geen dwang mochten toepassen. Hij stelde een religievrede voor in 1578: zowel katholicisme als het calvinisme moesten worden toegestaan in steden en dorpen waar meer dan 100 gezinnen dat wilden. De radicale katholieken en calvinisten wezen dit voorstel af. Het verzet tegen het Spaanse gezag gaf een kleine groep orthodoxe protestanten de ruimte een belangrijke rol in de Opstand te spelen: Ze waren een kleine groep maar wel beter georganiseerd dan de andere bevolkingsgroepen Hun calvinistische geloof boos inhoudelijke steun voor hun strijd tegen het Spaanse gezag. Het was voor hun niet alleen een politieke strijd maar ook een strijd voor het ware geloof. Willem van Oranje kon de steun van deze groep goed gebruiken en daarom wees hij deze groep niet af. Bij de Unie van Utrecht werd bepaald dat ieder gewest zelf de godsdienstige zaken mocht regelen. Later werd besloten tot een compromis: vrijheid van geweten à iedereen mocht zelf weten wat hij gelooft. Maar alleen de calvinisten hadden vrijheid van erediensten. De Gereformeerde kerk werd de publieke kerk, wie een ambt wilde bekleden moest lid zijn van die kerk. In de praktijk hing de mate waarin niet-calvinisten werden getolereerd af van de stadsbesturen. Volledig godsdienst vrijheid kwam er niet. De macht en het aanzien van katholieken was verloren gegaan. Ze mochten geen openbare ambten meer bekleden en hun huwelijken werden niet meer erkend. ENGELAND Elizabeth I maakte een einde aan de kettervervolgingen van protestanten en vestigde voorgoed het protestantisme in Engeland, dit zorgde voor meer stabiliteit in de godsdienst verhoudingen in Engeland. Pagina 5 van 13

6 Filips II aanvaarde de godsdienstige politiek van Elizabeth niet en stuurde een oorlogsvloot (de Armada) om Elizabeth af te zetten en in Engeland het Katholicisme te herstellen. Troepen van Parma zouden door de vloot overgezet worden naar Engeland. Paus Sixtus V stond Filips bij met een lening van een miljoen dukaten, zodra de landing in Engeland gelukt was. De Engelse vloot won. FRANKRIJK In Frankrijk was een strijd tussen Katholieken en Hugenoten. De Hugenoten werden altijd vervolgd door de Katholieke Koningen. De Hugenoten maakten legers en hielden steden bezet. De Koning Karel IX probeerde deze strijd te zussen door zijn zus te laten trouwen met een Hugenoot : Hendrik van Navarra (1572). Duizenden hugenoten waren naar Parijs gekomen voor de bruiloft. Bijna alle protestantse leiders werden op deze bruiloft vermoord : Bloedbruiloft. Hendrik III was de opvolger van Karel IX. De broer van Hendrik III overleed, hierdoor waren er geen katholieke erfgenamen van de troon meer. De wettige opvolger van Hendrik III was nu Hendrik van Navarra, die weer hugenoot was geworden. De franse troon werd toen de oorzaak voor een burgeroorlog tussen katholieken en protestanten. Hendrik van Navarra won de oorlog. Hij maakte een einde aan het conflict door: Zelf katholiek te worden, de grote meerderheid van de bevolking was nog katholiek. Daarna werd hij gekroond als Koning Hendrik IV Het Edict van Nantes uit te vaardigen in Het edict gaf de hugenoten (10% van de bevolking) gewetensvrijheid en vrijheid van erediensten. Ze mochten ook hun eigen legers oprichten. Een andere reden om het edict uit te vaardigen was het voorkomen van hugenoots verzet tegen zijn centralisatie politiek. 3. Tijdens de Opstand begint economische groei in de Noordelijke Nederlanden De economische maatregelen van Filips II versterkten het verzet tegen zijn centralisatie politiek: De opbrengsten van de vaste belastingen werden vooral gebruikt om de oorlogen te betalen Tot 1559 voerde hij oorlog tegen Frankrijk en stelde hij een handelsblokkade met Frankrijk in. De kooplieden in de Nederlanden liepen schade door dit verbod Alva probeerde nieuwe vaste belastingen in te voeren. Maar door het grote verzet lukte dit niet (Tiende Penning, omzetbelasting van 10% op roerende goederen) 3 oorzaken voor de economische groei in de Noordelijke Nederlanden tijdens de Opstand: 1. groei van de stedelijke bevolking en de Oostzeehandel leidden tot verdere uitbouw van en gecommercialiseerde landbouw die zich richtte op de stedelijke markt in de Nederlanden 2. doordat de grond niet in bezit was van de adel in de zeegewesten konden boeren hun grond vergroten, ze konden grond van andere boeren opkopen. In de landgewesten was veel grond wel in handen van de adel. 3. de nijverheid profiteerde van de groeiende handel er waren bijvoorbeeld veel schepen nodig. Waardoor scheepswerven etc. veel werk kregen. In 1585 heroverde Parma Antwerpen, als reactie sloten Holland en Zeeland de Schelde af. Hierdoor Werd handel in Antwerpen onmogelijk. Hierdoor groeide Amsterdam uit tot het centrum van de Europese handel. De kooplieden en ambachtslieden die van Antwerpen naar Amsterdam trokken gaven hun kennis door. Er werden Pagina 6 van 13

7 nieuwe bedrijfstakken geïntroduceerd zoals de textielnijverheid. De concurrentie van Engeland en Frankrijk bleef beperkt: In Engeland was grootgrondbezit de belangrijkste inkomstenbron, grootgrondbezitters voelden zich geen koopman maar landheer. Hun inkomstenbron was de pachtsommen die boeren moesten betalen. De Engelse kooplieden richtten zich niet om de Europese handel maar voor op de internationale handel met gebieden buiten Europa. In Frankrijk bleef de adel zich vooral richten op traditionele landbouw. Frankrijk kampte met burgeroorlogen. De Republiek vormde geen economische eenheid door de autonomie van stede en gewesten, ze konden tol heffen op wegen of de invoer van goederen. Door het beleid van kooplieden-regenten (een kleine groep rijke kooplieden die de steden bestuurden) vormden Holland en Zeeland wel een gezamenlijke markt. Ze lieten zich leiden door hun gemeenschappelijke economische belangen. Hoofdstuk 3 Periode: De vestiging van de Republiek 1. Het bestuur van de Republiek is uniek in Europa De Republiek was een statenbond (bond van grotendeels zelfstandige staten). Besluiten werden genomen door de Staten-Generaal, waarin ieder gewest behalve Drenthe vertegenwoordigd was. Het ging vooral om de buitenlandse politiek, defensie en financiën. Besluiten moesten worden genomen met algemene stemmen, ieder gewest had het vetorecht. De belangrijkste man in de Staten-Generaal was de landadvocaat(raadspensionaris) van Holland. Omdat Holland 58% van de belasting betaalde gaf hun stem meestal de doorslag. De Gewestelijke Staten regelden alles binnen 1 gewest, zoals kerkelijke zaken, belastingen en rechtspraak. De samenstelling van de Gewestelijke Staten werd in elk gewest op eigen manier geregeld. Sinds de Deductie van Vrancken lag de soevereiniteit in de Republiek bij de Gewestelijke Staten. Regenten bestuurden de steden en zaten in de Gewestelijke Staten en in de Staten-Generaal. Stadhouders voerden bevel over de legers van de gewesten. Ze waren meestel leden van het Huis van Oranje. Ze konden standhouder zijn van meerdere gewesten. 2. Conflicten tijdens het Twaalfjarig Bestand Nadat Willem van Oranje was vermoord volgde zijn zoon Maurits van Oranje hem op als stadhouder. Hij zette zich vooral in om de militaire macht van de Republiek te versterken. Ook Johan van Oldenbarnevelt werd een belangrijk machthebber. Hij was raadspensionaris van Holland en zette zich in om de handelspositie van de Republiek te versterken. Omstandigheden die van grote invloed waren om stand te kunnen houden tegen Spanje: De Spaanse financiën raakten op door de ondergang van de Armada, en door de voortdurende oorlog tussen Spanje en Frankrijk Filips vond de oorlog tegen Frankrijk belangrijker dan de Nederlanden, Parma s troepen vochten vooral in Frankrijk en niet in de Nederlanden In 1609 werd de oorlog tegen Spanje onderbroken door het Twaalfjarig Bestand (een wapenstilstand van 1609 Pagina 7 van 13

8 1621). 2 tegenstellingen spelen een rol bij een politiek conflict tijdens het Twaalfjarig Bestand in de Republiek: 1. voorstanders van het Bestand waren Johan van Oldenbarnevelt en de Staten van Holland, want het zou gunstig zijn voor de handel en het zou de defensie-uitgaven verminderen. Tegenstanders waren Maurits en andere gewesten. Maurits dacht dat Spanje tijdens het Bestand zijn leger zou versterken. Andere gewesten wouden het zuiden veroveren om de ware religie te vestigen. 2. De machtsstrijd ging ook om de belangen van de gewesten en de belangen van de Staten-Generaal. Het ging er om bij wie het hoogste gezag lag: bij de gewesten of bij de Staten-Generaal. Op religieus gebied ontstond er binnen de Gereformeerde kerk een conflict. Het conflict ging om een meer of minder strenge vorm van het calvinisme. Orthodoxen (streng) kwamen te staan tegenover vrijzinnigen (minder streng). De orthodoxe richting kreeg de meeste invloed. De meerderheid was orthodox. Alleen in de bovenlaag van de bevolking in Holland en Utrecht waren vrijzinnigen. Deze verdeeldheid sloot zich aan bij de politieke verdeeldheid: Johan van Oldenbarnevelt sloot zich aan bij de vrijzinnigen en Maurits sloot zich aan bij de orthodoxe richting. In 1618 liet Maurits Oldenbarnevelt arresteren. De rechtbank was ingesteld door de Staten-Generaal. Na een lang proces werd hij op 12 mei 1619 ter dood veroordeeld en de volgende dag op het Binnenhof onthoofd. 3. Na het Bestand versterking van de positie van de stadhouder en de Republiek Onder de opvolger van Maurits, Frederik Hendrik van Oranje werd de positie van de stadhouder en de Republiek verder versterkt: Hij werd bevelhebber van het hele leger van de Republiek i.p.v. bevelhebber van de afzonderlijke legertjes. Dit leger werd het Staats leger genoemd. Hij stond niet meer onder het gezag van de Gewestelijke Staten maar onder het gezag van de Staten-Generaal De positie van de Staten-Generaal werd sterker doordat Holland verdeeld was geraakt tijdens het Twaalfjarig Bestand (orthodox en vrijzinnig) Frederik Hendrik veroverde strategische gebieden in Vlaanderen, Brabant en Limburg. Zijn grootste verovering was s-hertogenbosch. 4. De Republiek wordt erkent als onafhankelijke staat in de internationale politiek In 1596 hadden Engeland Frankrijk en de Republiek het Drievoudig verbond tegen Spanje getekend. 2 voordelen: 1. Engeland en Frankrijk erkenden de soevereiniteit van de Republiek 2. Ze zouden gezamenlijk tegen Spanje strijden Het verbond was van korte duur doordat de koning van Frankrijk, Hendrik van Navarra, temaken kreeg met een burgeroorlog tussen Katholieken en protestanten. Hij voelde zich daardoor gedwongen vrede te sluiten met Spanje. De Engelse Koning, Jacobus I Stuart sloot door geldgebrek ook vrede met Spanje. In 1618 begon Frankrijk weer een oorlog met Spanje, de 30-jarige oorlog. Deze oorlog werd Europees gezien veel belangrijker dan de 80-jarige oorlog: De 80-jarige oorlog ging tussen 2 landen (Spanje en de Republiek). De 30-jarige oorlog ging tussen De habsburgse erflanden, vorstendommen in het Duitse rijk, Frankrijk, Spanje, Denemarken en Zweden. Er werd in veel meer gebieden gestreden: Duitsland, Oostenrijk en de Zuidelijke Nederlanden. De legers die door deze gebieden trokken plunderden en verwoestten op grote schaal. Pagina 8 van 13

9 De oorlog begon tussen Katholieken en Protestanten in de Duitse gebieden van het Habsburgse rijk. Toen in Bohemen een katholiek koning werd kwam de protestantse bevolking in opstand. Steeds meer landen gingen meedoen in deze strijd deels om godsdienstige redenen en deels om politieke redenen: macht in Europa. Duitse katholieken tegenover Duitse protestanten. Spanje koos voor de Katholieken. Frankrijk Denemarken en Zweden kozen voor de protestanten. Frederik Hendrik wou de kant van Frankrijk kiezen, zodat ze samen de Zuidelijke Nederlanden konden veroveren en verdelen. Maar de Republiek zag dit niet zitten, ze wouden Frankrijk niet als buurland en het leger van de Spaanse Nederlanden bood tegenstand. Band tussen de Republiek en Engeland werd hechter: Elisabeth I had de Republiek openlijk gesteund tegen Spanje Koning Karel I bevond zich in ernstige financiële problemen en hij was financieel afhankelijk van het parlement. Hij wilde met steun van de Republiek zijn zelfstandigheid behouden In 1641 trouwde Karels dochter Mary Stuart (9 jaar) met Frederik Hendriks zoon Willem (14 jaar) 2 gevolgen van de verbintenis tussen Engeland en de Republiek: 1. de verbintenis met het Koningshuis Stuart verhoogde het aanzien van de Republiek 2. de verbintenis met de Republiek viel slecht in het Katholieke Spanje. In 1648 werd de Vrede van Münster getekend, die maakte een einde aan de 30-jarige en 80-jarige oolog. Deelnemers waren: de Habsburgers (Spanje en Oostenrijk) en de Republiek, Frankrijk en Zweden. Het belangrijkste gevolg voor de Republiek was dat zij internationaal als een onafhankelijke staat werden beschouwd. 5. De Hollandse economie blijft groeien 3 factoren waaraan de voorsprong van de Republiek ten opzichte van Frankrijk enz. te danken was: 1. grotere staten waren nog in opbouw en hadden daardoor vooral aandacht voor de binnenlandse politieke problemen 2. tijdens de opbouw bleven grotere staten een traditioneel economisch beleid voeren gericht op traditionele kostbare producten als tin en zijde en daardoor bleef het volume van hun handel achter 3. in de Republiek werd zowel de landbouw als de handel over zee gemoderniseerd, in andere landen niet. De Amsterdamse Wisselbank (1609) en de Amsterdamse Beurs (1611) werden opgericht om de internationale handel van de Republiek makkelijker te maken. De Amsterdamse Wisselbank: kooplieden konden hier hun geld wisselen, allerlei financiële transacties doen zoals cheques verrekenen en ze konden geld lenen tegen lage rente. Amsterdamse Beurs: was een ontmoetingsplaats voor iedereen die iets met handel te maken had. Er werd wekelijks een prijslijst van goederen gemaakt om het handelen makkelijker te maken. Ook konden ze hier verzekeringen afsluiten, scheepsruimte of pakhuizen huren en personeel in dienst nemen. Factoren die erbij hielpen dat de koopvaardijvloot van de Republiek de grootste van Europa werd: Kooplieden gingen onderling samenwerken à gezamenlijk konden ze beter voor de bescherming van hun schepen zorgen en mensen die niet genoeg geld hadden om een schip te bouwen konden dat door samenwerking wel. Pagina 9 van 13

10 De handel van de Republiek groeide à Amsterdam werd 1 van de belangrijkste handelscentra van Europa. Producten uit allerlei landen werden naar Amsterdam vervoerd en daar opgeslagen in pakhuizen en vervolgens door verkocht. Amsterdam werd de stapelmarkt van Europa genoemd. Eind 16 e eeuw ontstond bij Hollandse kooplieden behoefte aan een eigen handelsroute naar Indië: De Portugese aanvoer liep terug door bijv. de Britse kapers in de Zuidelijke Atlantische Oceaan De Hollandse scheepvaart op Portugal werd getroffen door een embargo die Filips II instelde. Compagnieën van Verre / voorcompagnieën werden opgericht tijdens de verkenningstocht naar Indië. Ze werden opgericht voor 1 reis maar als ze succesvol waren werden ze de volgende jaren weer opgericht. De voorcompagnieën werden in de Republiek opgevolgd door de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en in Engeland door de East India Company. Ze werden opgericht met de bedoeling aan de onderlinge concurrentie van de voorcompagnieën een einde te maken en de krachten te bundelen. Alle voorcompagnieën werden opgenomen in de VOC. De VOC kreeg een monopolie (alleenrecht) op de handel ten oosten van Kaap de Goede Hoop ook kreeg ze daar soevereiniteit. De VOC richtte zich vooral op de Molukken omdat dat de specerijeneilanden waren. Specerijen waren het belangrijkste handelsproduct van de VOC. De VOC is een voorbeeld van een kapitalistische onderneming omdat het de aandeelhouders er om ging zoveel mogelijk winst te maken (handelskapitalisme want het gaat om handel). De VOC en de East India Company waren allebei publiek-private organisaties. (ze hadden allebei kenmerken van een privéonderneming en van een overheidsonderneming). De VOC rechtvaardigde haar recht op deelname aan overzeese handel door de theorie van de vrije zee (Mare Liberum, Hugo de Groot, 1609). Daarin werd de vrijheid van alle volkeren om de wereldzeeën te bevaren verdedigd. In 1621 werd de West-Indische Compagnie (WIC) opgericht om ook in West Afrika, Amerika en het Caraïbische gebied krachten te bundelen. De WIC kreeg het monopolie om de Atlantische handel (handel met Amerika en West- Afrika). De WIC ging zich bezig houden met de driehoekshandel (handel tussen de Republiek, West-Afrika en Amerika), waarbij ook de slavenhandel belangrijk werd en de kaapvaart tegen Spanje. De oprichting van de WIC viel samen met de beëindiging van het Twaalfjarig Bestand daarom ging de WIC zich bezig houden met kaapvaart, dit werd gezien als een oorlogshandeling. Kapers kregen van de overheid een officiële kapersbrief mee. Wel stond het kapen het functioneren van de WIC als handelscompagnie in de weg. Door het vroege handelskapitalisme van Frankrijk, Engeland en de Republiek vestigden zij handelsnederzettingen en koloniën in Azië en Amerika. De koloniën Nederlands Oost-Indië en Brits-Indië ontstonden door de activiteiten van de VOC en de East-India Company. In het oosten van Noord-Amerika werden kolonies gesticht door Engeland, Frankrijk en de Republiek. Hoofdstuk 4 De Republiek als internationaal erkende staat Pagina 10 van 13

11 Periode: De Republiek krijgt Frankrijk en Engeland als tegenstanders Na de dood van stadhouder Willem II was er geen opvolger, op aandringen van de Staten van Holland benoemden de gewesten geen nieuwe standhouder, de stadhouders waren altijd veel te oorlogszuchtig, maar oorlog was duur en slecht voor de handel. Zo ontstond het Eerste Stadhouderloze Tijdperk van Er waren meningsverschillen over of er wel of geen stadhouder moest zijn, zo ontstonden 2 groepen: 1. Staatsgezinden : wilden geen stadhouder en legden de nadruk op de soevereiniteit van de Staten van ieder gewest. Alleen op deze manier kon de ware vrijheid worden behouden. 2. Oranjegezinden : wilden en stadhouder uit het Huis van Oranje, dit zou Willem Frederik van Nassau moeten worden die stadhouder was van Friesland en Groningen. De soevereiniteit moest bij de Staten-Generaal liggen. De Republiek werd vanaf 1653 tot 1672 geleid door de raadspensionaris van Holland, Johan de Witt. Het dagelijks bestuur van de Republiek functioneerde goed dankzij bestuurlijke kwaliteiten van lokale regenten en het staatsmanschap van de Witt. De Witt handelde meestal in landsbelang maar als ambtenaar van de Staten van Holland verdedigde hij bij bepaalde conflicten toch vooral de belangen van Hollandse regenten. Lodewijk XIV slaagde erin van Frankrijk een centraal bestuurd land te maken, waarin de vorst absolute bevoegdheden kreeg. Karel I van Engeland wou ook als absolute vorst regeren, maar dit lukte niet doordat hij niet genoeg geld kreeg van het parlement. Daarom ging hij regeren als absolute vorst zonder parlement. De schotten kwamen in opstand tegen de belastingen die Karel hief en daarom riep Karel het parlement weer bij elkaar. Het parlement eiste meer rechten, daarom arresteerde hij 5 parlementsleden. Dit werd de aanleiding voor een burgeroorlog ( ). De burgeroorlog werd gewonnen door aanhangers van het parlement, Karel werd ter dood veroordeeld en onthoofd. Er kwam een einde aan de monarchie, een generaal van het parlementsleger, Oliver Cromwell, greep de macht. Hij liet zich Lord Protector noemen, maar regeerde als een dictator. De Republiek bleef neutraal in de Engelse burgeroorlog. Wel zorgde Johan de Witt ervoor dat de Staten van Holland de Acte van Seclusie aannamen. Deze Acte sloot de Oranjes uit van het stadhouderschap van Holland. De Witt deed dit omdat Cromwell er op aandrong, hij was bang dat de Oranjes zouden helpen het koningschap weer te herstellen in Engeland. Na de dood van Cromwell veranderde de regeringsvorm in Engeland: Er werd in Engeland weer een parlement gekozen. In 1660 herstelde het parlement de monarchie en werd Karel II Stuart, zoon van Karel I, koning. Karel II ging akkoord met de voorwaarde dat vanaf nu de macht van de koning beperkt zou zijn (financieel). In de tweede helft van de 17 e eeuw werd de positie van de Republiek bedreigd door de opkomst van Engeland en Frankrijk: Lodewijk XIV streefde naar een groter Frankrijk met natuurlijke grenzen. Hij wilde de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk voegen. Engeland bedreigde de Republiek op handelsgebied. Engeland voerde handelsoorlogen tegen de Republiek. De Republiek had moeite deze bedreigingen het hoofd te bieden. Land- en zeegewesten hadden verschillende Pagina 11 van 13

12 prioriteiten met betrekking tot de landsverdediging: De zeegewesten wilden investeren in de oorlogsvloot. Ze zagen in handelsconcurrent Engeland het grootste gevaar. De landgewesten wilden juist en landleger opbouwen, ter bescherming van aanvallen over land, vooral van Frankrijk. Johan de Witt probeerde toch deze landen het hoofd te bieden, door afwisselend met Engeland en Frankrijk bondsgenootschappen te sluiten, om zo Engeland en Frankrijk uit elkaar te drijven. Er kwam een einde aan dit plan, doordat Engeland en Frankrijk samen de Republiek aanvielen. Ze verklaarden de oorlog aan de Republiek omdat ze de handel van de Republiek wouden terugdringen maar ze hier op andere manieren niet in konden slagen. De loop van de oorlog was in het begin zeer ongunstig voor de Republiek. Het zuiden, midden en oosten van de Republiek waren snel veroverd, alleen Holland, Zeeland en Friesland waren nog niet veroverd. De Fransen werden tegengehouden door de Hollandse Waterlinie (ondergelopen polders). In Hollandse en Zeeuwse steden brak paniek uit, en oranjegezinden en staatsgezinden begonnen tegen elkaar te vechten. De oranjegezinden eisten dat Willem tot stadhouder zou worden benoemd. Op 4 augustus trad Johan de Witt af als raadspensionaris. Op 20 augustus werden hij en zijn broer Cornelis in Den Haag door een volksmenigte gelyncht. De kansen keren voor de Republiek: 2 nog niet bezette gewesten, Holland en Zeeland, benoemde Willem III tot stadhouden (juli 1672). Later ook andere gewesten. Willem III was bevelhebber van het leger, en Michiel de Ruyter was admiraal. Samen wisten ze Frankrijk en Engeland tegen te houden. Holland en Zeeland stelden veel geld ter beschikking, waarmee een sterk leger gemaakt kon worden. Oostenrijk en Spanje gingen de fransen in de Zuidelijke Nederlanden bestrijden (december 1673). Engeland sloot vrede (februari 1674) 2. De Republiek samen met Engeland tegen Frankrijk Willem III sloot zich in de binnenlandse politiek aan bij de bestaande situatie in de Staten-Generaal en de overheersende positie van regenten. Hij probeerde het bestuur van de Republiek NIET te hervormen. In de buitenlandse politiek richtte hij zijn aandacht vooral op de internationale situatie in Europa. Hij leidde 3 coalitieoorlogen tegen Frankrijk. Hij wilde coalities tegen Frankrijk tot stand brengen omdat Lodewijk XIV de Zuidelijke Nederlanden wilde veroveren. In 1685 ontstond er in de Republiek een anti-franse stemming omdat Lodewijk XIV het Edict van Nantes introk, hierdoor verloren hugenoten hun rechten. In Engeland kwam Jacobus II op de troon, de opvolger van Karel II. Hij was Katholiek en volgde de wetten tegen katholieken niet op, maar benoemde katholieken juist tot hoge posten. Het parlement verzette zich hier tegen. Het parlement vroeg Willen III, die getrouwd was met de dochter van Jacobus II, Maria Stuart, of hij naar Engeland wou komen om de troon over te nemen. Jacobus II vluchtte naar Frankrijk en het parlement riep Willem III en Maria uit tot koning en koningin (februari 1689). Dit was de Glorious Revolution (de vlucht van Jacobus en de overwinning van het parlement). In 1689 werd er een bondgenootschap gesloten tussen de Republiek en Engeland in de vorm van Persoonlijke Unie (vereniging van 2 of meer staten doordat zij dezelfde persoon als staatshoofd hebben). Door de Glorious Revolution werd de Bill of Rights getekend door Willem III en Maria, hiermee stemden ze in met de macht van het parlement en werd de macht van het parlement uitgebreid. Engeland werd een Parlementaire Pagina 12 van 13

13 Monarchie, waarin het parlement het laatste woord had. Door de Glorious Revolution werd er een lange coalitie oorlog gevoerd tegen Frankrijk, Spanje, Oostenrijk en een aantal Duitse vorsten sloten zich bij deze coalitie oorlog aan. Na de dood van Willem III ontstond het Tweede Stadhouderloze Tijdperk, Willem had namelijk geen opvolgers en de gewesten waarvan hij stadhouder was benoemden geen nieuwe stadhouder. Het bestuur kwam hierdoor in handen van een vaste groep regentenfamilies. 3. De Republiek verliest haar economische voorsprong Door de opkomst van Engeland en Frankrijk kon de Republiek haar economische voorsprong niet vasthouden. Engeland en Frankrijk namen mercantilistische maatregelen (maatregelen om je eigen economie te beschermen): Frankrijk verhoogde de invoerrechten, eerst in 1664 en later nog een keer in 1667 Het Engelse parlement nam de Acte van Navigatie aan, die de Hollandse handel en nijverheid benadeelde In de Acte van Navigatie werd bepaald dat alleen Engelse schepen goederen in Engeland mochten invoeren. Hollandse schepen mochten hierdoor alleen maar goederen die in de Republiek waren gemaakt invoeren in Engeland. 2 handelsoorlogen met Engeland door de mercantilistische politiek: 1. de Eerste Engelse Oorlog ( ). De Republiek was niet opgewassen tegen de Engelse vloot en verloor veel koopvaardij- en vissersschepen. 2. de Tweede Engelse Oorlog ( ). Deze oorlog speelde zich vooral bij Amerika af. Engeland veroverde de Nederlandse kolonie Nieuw-Nederland in Noord-Amerika. De Republiek veroverde Suriname van de Engelse. Bij de Vrede van Breda werd besloten dat de partijen hun overwinningen mochten houden. De Engelsen veranderden de naam Nieuw-Amsterdam in New York. Suriname werd van groter economisch belang geacht dan Nieuw-Amsterdam door de plantages. De Acte van Navigatie zou worden versoepeld. Aan het einde van de 17 e eeuw ging het steeds slechter met de economie van de Republiek: De handelsinkomsten liepen terug (vooral die van Holland en Zeeland). Hierdoor was er minder geld beschikbaar voor de landsverdediging. Door de vele oorlogen die de Republiek voerde kwamen ze steeds meer in de schulden. 4. Tolerantie in de Republiek De meeste regenten waren tegen vervolging van andersdenkenden: Door de grote godsdienstige verdeeldheid in de Republiek leek vervolging van andersdenkenden onuitvoerbaar Vervolging was volgens kapitaalkrachtige burgers schadelijk voor de handel Er was geen centraal gezag waardoor vervolging ook bijna onmogelijk werd. Er was in principe vrijheid van drukpers, maar boeken konden na verschijning wel verboden worden door de Gewestelijke Staten of stedelijke overheden. Dit gebeurde ook vaak. Vaak waren het theologische boeken die verboden werden, omdat gereformeerde predikanten het niet eens waren met de passages in deze boeken. Politieke boeken werden vaak verboden als in het boek kritiek werd gemaakt op regenten en buitenlandse staatshoofden. Pagina 13 van 13