The amateur is the new professional Het gaat niet over stijl, maar over leefstijl Marc Koehler Architects DUS Architects BAVAVLA Wijkwiskunde Placemakers 69
Vlnr: Bas van Vlaenderen (BaVaVla), feye van olden (wijkwiskunde), Katusha sol (placemakers), merlijn michon (wijkswiskunde), naomi hoogervorst (placemakers), 70 hans Vermeulen (Dus architects), en ronald Boer (placemakers). marc Koehler ontbreekt op de foto. 71 reactivate!
humuslaag small on De verschaalde corporatie op buurtniveau Verandering placemaking Zelf doen cpo Doen! anders organiseren apps/inbouw off sociale cohesie Gebruiker BiG Groei corporatie p r o g r a m m a zoekt gebouw nieuwbouw Gebouw zoekt programma coöperatie Gelegenheidscoalities 72 73 reactivate!
De laatste jaren ervaren architecten drie grote veranderingen. De invloed van de architect in het bouwproces neemt af, projectontwikkelaars en woningcorporaties timmeren hun contracten in toenemende mate dicht, en de burger eist meer zeggenschap over zijn woonomgeving. In die omstandig heden zoeken architecten naar manieren om meer zeggenschap te krijgen over de processen waarvan ze deel uitmaken. Zo vinden burgers en architecten elkaar en kunnen zij gezamenlijk hun belangen versterken. Voor sommige architecten betekent dit dat ze naast het ontwerp van een gebouw, ook het ontwerp van het proces vormgeven. Ze begeven zich dan op het terrein van de socioloog of de antropoloog. Soms op eigen titel, soms in samenwerking met anderen. Wat betekent dat voor de afbakening van hun vak, en zijn er nog verschillen met de echte antropologen en sociologen? procesarchitectuur is een term die steeds vaker opduikt. De architect legt zich toe op de interactie tussen gebruiker en ontwerper. Die rol als is als zodanig niet nieuw. In de jaren zeventig was het door gebruikers gestuurde ontwerp eerder regel dan uitzondering. Maar wie de hedendaagse generatie spreekt, merkt al snel dat er grote verschillen zijn. De gebruiker of bewoner heeft weliswaar een belangrijk aandeel in de totstandkoming van het ontwerp, maar de architect houdt wel de regie over het eindresultaat. In de jaren zeventig, een tijdperk waarin opleiding ondergeschikt werd gemaakt aan zelfekspressie, stelden architecten zich op als één van de partijen in een proces. Nu hechten architecten aan een duidelijke rol. Ze vinden dat ze een belangrijke meerwaarde hebben. Niet langer is de architect een doorgeefluik van bewonerswensen, veeleer onderzoekt hij de wensen van de gebruiker en gebruikt hij die als uitgangspunt voor zijn ontwerp. Marc Koehler heeft daarvoor een formule ontworpen, die hem en de opdrachtgever is staat stelt om op basis van een ideaal dagschema een optimaal huis te ontwerpen: Ideal Day. Hij ziet de architect niet zozeer als sociaal werker, maar meer als verleider van verandering. Bas Placemakers: We willen laten zien dat je dingen kunt veranderen in je eigen omgeving, gewoon door het te doen. Deze manier van werken hebben we ontwikkeld in de Ateliers van Liesbeth van der Pol, en sindsdien zijn we actief als multidisciplinair lab. van Vlaenderen heeft niet veel met individuele bewoners te maken, maar des te meer met woningcorporaties. Hij richt zich op flexibilisering van het woonoppervlak in naoorlogse woningbouw. Als je kijkt hoe een stad verandert, dan kun je dat beschrijven in fysieke gelaagdheid. Je hebt stedenbouw, bouwblokken, woningen. Vervolgens kun je je afvragen: Wie heeft controle over wat? Wordt alles door een instituut beheerd of zit daar gelaagdheid in? En wat betekent dat voor de verandering van zo n stukje stad in de loop der jaren? DUS Architects werkt aan de hand van mental mapping, groepsbijeenkomsten, en happenings naar een ontwerp toe dat zich voegt naar de behoefte van de bewoners. Hans Vermeulen: De DUSmethode is eigenlijk heel simpel: zet iedereen bij elkaar en praat erover. Ik ben architect, dus ik kan wensen fysiek maken door architectuur. We zijn in Almere aan het testen hoe je een jarentachtigwijk transformeert waar veel verschillende eigenaren zijn. We rekken de spelregels op van zelfbouw in de bestaande stad. Placemakers, bestaande uit een socioloog, een architect en een landschapsarchitect, richt zich op de bewustwording van bewoners over hun omgeving. En Wijkwiskunde bestaat uit hardcore antropologen, die met academisch verantwoorde schema s processen in kaart brengen. Van Olden: Antropologen gaan vaak langdurig het veld in en zijn gewend zich een aantal maanden onder te dompelen in een cultuur. Zo ontdek je de problematiek en de belangrijke plekken in een wijk. Sommige architecten vinden het leuk dit zelf uit te zoeken, maar er zijn er ook veel die dit niet doen en dan besteden ze het uit aan ons. Voor Placemakers is de architect een soort spin in het web. Naomi Hoogervorst: Ik heb het idee dat architecten vooral mediator zijn in een proces waarbij de gebruiker of de politiek een extra factor is. Er komen steeds meer groepen, en bewoners worden steeds mondiger. Architecten kunnen dit zichtbaar maken, de talenten van mensen gebruiken door hen Wijkwiskunde: Cultureel antropologen gaan langdurig het veld in en zijn gewend zich een aantal maanden onder te dompelen in een cultuur. We zijn op verschillende schaalniveaus actief en schakelen tussen de belevingswereld van bewoners, onderzoekers en beleidmakers. 74 75
te betrekken bij de aanpak van een project, en dat vertalen naar concrete projecten. Sociologen hebben een andere manier van naar mensen luisteren. De belangrijkste rol die wij hebben, is het mensen bewust maken van hun omgeving en de middelen die ze zelf in handen hebben. Toch zijn de verschillen in methode klein. Vermeulen: Op basis van methoden als mental mapping en interviews, maar ook door letterlijk samen koffie te drinken of koekjes te bakken, kom je tot een ontwerp. Dat hoeft niet af te zijn. De schoonheid ligt soms juist in de verandering. Schoonheid is dat mensen zich iets eigen maken. Marc Koehler laat opdrachtgevers in de voorfase een informeel Programma van Eisen formuleren. Bij collectief en particulier opdrachtgeverschap heb ik vooral geleerd te luisteren naar de opdrachtgever en via de dialoog te komen tot een radicale en pragmatische architectuur. Ideal Day is: we beginnen met een ideale dag in het DUS Architects: Je maakt van de leek een professional door het gesprek aan te gaan. Ons eerste grote project, de transformatie van 150 woningen in Nieuwegein, zou eigenlijk gesloopt worden. Wij zijn toen gaan kijken en met de mensen in gesprek gegaan. Op hun verzoek is het casco blijven staan. huis van minuut tot minuut te beschrijven. Niet in vierkante meters, maar qua beleving: hoe wil je wakker worden? Hoe wil je douchen? Op deze manier ontdek je meer over gebruikswensen. Katusha Sol ziet een overeenkomst tussen de methode van de architecten en hun eigen manier van werken in de organische manier waarop een project tot stand komt: Er zitten nog diverse stappen tussen bewustwording en architectuur. Daar houden wij ons mee bezig. Via bewenswijzering, of door een feest te geven. Voor politici is de verbetering van sociale cohesie belangrijk, maar in de praktijk is het moeilijk aantoonbaar, en een lang en duur proces. Ze is niet direct op zoek naar een architectonische vertaling van de bevindingen, maar wat ze herkent in architecten, is het streven naar een formule, een uitgangspunt dat gebruikers zelf kunnen afmaken, of verder kunnen ontwikkelen. Merlijn Michon: We doen sociaal onderzoek, we gaan met bewoners in gesprek. We laten ons inspireren door het veld. We willen betrokkenen op een andere manier naar een wijk laten kijken en daardoor de identiteit van de wijk verbeteren. Zo zijn we op verschillende niveaus actief. Maar we zijn ook wetenschappers. We zijn geen architect die vervolgens zegt: we gaan het zo uitvoeren. Voor de architecten is deze Marc Koehler Architects: We zien onszelf nadrukkelijk óók als antropologen. Met de Ideal Day-methode maken we een huiselijk landschap dat dienstbaar is aan elk onderdeel van een huis. Mijn werk bestaat voor 50% uit collectief en particulier opdracht geverschap. manier van werken een middel om tot architectuur te komen. Koehler: Het is geen eclectisch pragmatisme of een accumulatief ontwerp waarbij wensen zich opstapelen. Het is een manier om een gesprek op gang te krijgen. Zowel architect als opdrachtgever is een woonexpert en zo leren we elkaar hoe we over wonen denken. Het heeft een grote conceptuele helderheid enerzijds en een duidelijke gelaagdheid anderzijds. Hoogervorst: Je bent ook afhankelijk van de plek en mogelijkheden die er zijn en de architecten die helpen bij het proces. Dit leidt tot placemaking. Het is een interventie, BAVAVLA: Ik kijk naar bewegingen in de stad van verschillende bevolkingsgroepen vanuit het perspectief van corporaties. Hoe veranderen buurten en wat betekent dat voor de woningvoorraad? Ligt dat aan het inadaptieve karakter van het aanbod? Kan dat worden opgelost door de stenen flexibeler, of het beheer reactiever te maken? maar het kan ook een actie of evenement zijn. Soms liggen sociale en fysieke voorwaarden, het sociale en het bouwkundige, dicht bij elkaar. Voor Wijkwiskunde is architectuur niet meer dan een middel. Bas van Vlaenderen relativeert: Ik hecht niet te veel waarde aan de betekenis van architectuur op de lange termijn, daarvoor is die te veranderlijk. Het is interessanter te onderzoeken wat architectuur adaptief maakt. De winkels aan de Burgemeester de Vlugtlaan in Amsterdam laten zien dat vroeg-naoorlogse architectuur een neutrale drager is van individuele uitingen die samen een culturele identiteit vormen, sterker dan je als architect kan ontwerpen. De combinatie van meer invloed willen en meer invloed krijgen, leidt tot nieuwe organisatievormen en een grotere zelfbeschikking. Juist de intensieve samenwerking met andere disciplines resulteert in nieuwe (proces) vormen, en een andere rol voor de architect. Vermeulen: De manieren waarop gebruikers zich gaan organiseren en zich dingen toe-eigenen, gaan nog enorm veranderen, en daarmee de rol van de architect en het ontwerpresultaat. Zo werken ze inmiddels in coöperatief verband, zijn ze mede-ontwikkelaars van een 3D-printer die op termijn huizen kan printen, en hebben ze een eigen energiemaatschappij. Ondertussen 76 77
voelen ze zich nog steeds architect. Niet zozeer de architectonische vraagstukken zijn de afgelopen jaren veranderd, als wel de omstandigheden. Koehler: Particulieren zijn opdrachtgevers geworden en de zelf ontwikkelende en bouwende architect speelt daarop in. We maken nu halffabricaten die zo flexibel zijn dat consumenten daar hun eigen stempel op kunnen drukken. Ik ben eigen opdrachtgever geworden en ik ga echt niet meer terug naar die traditionele rol. Ik geloof heilig dat je het zelf moet doen. Marc Koehler Architects DUS Architects BAVAVLA Wijkwiskunde Placemakers projecten 78 79
80 BATH basic > -40% STORE -40% plaats amsterdam, nederland Jaar 2010 2011 opdrachtgever suzanne Goeij en stefan hooijer samenwerking met made up interior works compress SIT LIVE WORK = LIVE besloten gebieden, zoals slaap- en badkamers, en openbare leefruimte, zoals woonkamer en keuken. loopbruggen en vides verbinden de verschillende ruimten. Gesloten kamers functioneren als klimaatcompartimenten en beperken de stookkosten. De ruimte kan in de toekomst verder worden verdicht door extra cabines in te bouwen. marc Koehler architects loft house a house like village BATH optimize een heerlijk lichte en hoge leefruimte ruimtelijk-functioneel concept Doorsnede loft De werkruimte is bovenop de slaapkamer geplaatst De keuken en eetruimte 81 reactivate! havenkantine wordt het ideale woonhuis. Dit huis kwam tot stand via de ideal Daymethode die marc Koehler gebruikt om zo veel mogelijk te weten te komen over de wensen van zijn opdrachtgevers. Ze beschrijven een ideale dag in hun huis, zonder rekening te houden met de haalbaarheid daarvan. in het ontwerp bestaan vier woongebieden meer -75% -48% WORK -55% SIT -55% STORE