Bijlage 1: analyse regio s

Bijlage 1: analyse regio s Deze bijlage bevat per provincie en regio een analyse van de (stand van de) beleid s ontwikkeling en enkele facts & figures rond krimp. De stand van de beleidsontwikkeling is ontleent aan de Interbestuurlijke Voortgangsrapportage Bevolkingsdaling 2012 en aan de startdocumenten van de verschillende regio s. Daarin worden de volgende fasen onderscheiden: (1) bewustwording, (2) visievorming, (3) planvorming, (4) pr o grammering, (5) uitvoering en (6) verankering in de beleidscyclus. 39

Friesland In Friesland liggen twee anticipeerregio s (Noordwest en Noordoost Friesland). In Noordwest Friesland is de bewustwording nog gaande en wordt gewerkt aan een v i sie. Met name politiekbestuurlijk is er nog niet altijd voldoende erkenning. Deze anticipeerregio bevindt zich in de fase van visievorming. In Noordoost Friesland is de fase van bewustwording achter de rug en is een visie uitgewerkt in plannen en pr o gramma s 11. Dat betekent dat de fase van programmering gaande is. PROVINCIE FRYSLAN Krimp en groei, demografische veranderingen in de provincie Fryslan, januari 2010 (basis voor de aanpak van de provincie Fryslan) Menukaart 20112013 (Inzet van de provincie nader beschreven) NOORDWEST FRYSLAN (ANTICIPEER REGIO) Startdocument Noordwest Fryslan (2012 (analyse en bouwstenen voor de Streekagenda) Een Streekagenda en samenwerkingsovereenkomst worden in 20122013 opgesteld NOORDOOST FRYSLAN (ANTICIPEER REGIO) Masterplan Noordoost Fryslan (2009) Agenda Netwerk NoordOost (ANNO), de provincie steunt net als de gemeente de uitvoering ervan financieel. Startdocument Noordoost Fryslan (2012) (bundeling voornemens en maatregelen) Verankering in reguliere denken en werken via Streekplan en Intergemeentelijke afspraken over woningbouw, bedrijventerreinen en voorzieningen. EXPERIMENTEN FRIESLAND Dorpsgezichten Dongeradeel Rotte Kiezen Digitaal Dorpshuis 11 Rijk, VNG, IPO, Interbestuurlijke Voortgangsrapportage Bevolkingsdaling, 2012 40

Facts & figures Noordoost Fryslân Noordoost Fryslân (Anticipeerregio, 125.500 inw., 51.500 huish.) omvang huishouden (2012) 2,44 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 In Noordoost Fryslân is al wel sprake van enige krimp, maar gezien de gemiddelde omvang van de huishoudens moet de echte klap nog komen. De inkomens in de regio zijn relatief laag. De voorzieningen zijn betrekkelijk ver weg. De taxatiewaarde van de woningen valt echter nogal mee, in vergelijking met de echte krimpgebieden. krimpregio's inwoners 1,2% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 2,5% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 192.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 21.500 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 4,6 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 10,9 7,3 6,4 5,6 warenhuis 4,6 3,4 3,7 2,7 bioscoop 18,2 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 20,5 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 0% 7% 9% 7% overige sectoren 7% 9% 4% 8% totaal 5% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 41

Woningonttrekkingen (CBS) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0,16% 0,13% 0,24% 0,18% 0,31% 0,08% 0,05% aantal in % van de voorraad (gem. 0,17% per jaar) Het aantal woningonttrekkingen in Noordoost Fryslân sinds 2005 is zo gering, dat een gemiddeld woning nog zeshonderd jaar te gaan heeft. Na een piek in 2009 staat de onttrekking op een laag pitje. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 1.800 1.600 Noordoost Fryslân Noordoost Fryslân De werkgelegenheid in Noordoost Fryslân is tussen 2005 en 2010 gemiddeld gegroeid. Het aantal banen in de traditionele sectoren bleef op peil. Het aantal werkzoekenden dat zich inschrijft bij de UWV fluctueert sterker dan elders. Wie werk heeft, reist over relatief lange afstand, hetgeen impliceert dat velen werk hebben buiten de regio. Per vierkante meter zijn woningen in Noordoost Fryslân niet duur. Gezien de gemiddelde WOZwaardering betekent dit dat mensen hier ruim wonen voor betrekkelijk weinig geld per meter. 1.400 1.200 1.000 42

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 120 100 80 60 40 20 Noordoost Fryslân aan zittende huurders bij mutatie Het aantal woningtransacties in deze regio vertoont sinds 2007 een dalende trend en wijkt daarmee niet af van het gemiddelde beeld. Net als in een aantal andere regio s is in Noordoost Fryslân de verkoop van huurwoningen aan het afnemen. Bij nadere beschouwing is alleen de verkoop aan zittende huurders afgenomen. De verkoop op de vrije markt (bij mutatie) is stabiel en schommelt net boven de veertig per jaar. Kennelijk zijn alle huurders die wilden kopen voorzien. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,28 4,26 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Noordoost Fryslân Zoals in de meeste plattelandsregio s is de leefbaarheid in Noordoost Fryslân dik in orde. De regio heeft deze voorsprong qua leefbaarheid op sinds 1998 nog verder vergroot. Ook ten opzichte van de andere anticipeerregio s (als groep) springt Noordoost Fryslân er uit als zeer leefbaar. 43

Facts & figures Noordwest Fryslân Noordwest Fryslân (Anticipeerregio, 82.200 inw., 34.900 huish.) omvang huishouden (2012) 2,36 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 krimpregio's inwoners 1,3% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 2,8% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 177.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 22.000 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 4,8 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 13,6 7,3 6,4 5,6 warenhuis 4,1 3,4 3,7 2,7 bioscoop 16,1 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 20,9 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 0% 7% 9% 7% overige sectoren 10% 9% 4% 8% totaal 7% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 In Noordwest Fryslân is als wel enige krimp in inwoners zichtbaar. Het aantal huishoudens is tussen 2005 en 2012 echter nog gegroeid, de woningvoorraad zelfs nog iets meer. 44

Woningonttrekkingen (CBS) 120 100 80 60 40 20 0,23% 0,15% 0,30% 0,28% 0,19% 0,08% 0,16% aantal in % van de voorraad (gem. 0,2% per jaar) Net als in Noordoost Fryslân worden in Noordwest Fryslân verhoudingsgewijs niet veel woningen aan de voorraad onttrokken. Met het tempo van de laatste zeven jaar gaat de vervanging van de voorraad vijfhonderd jaar duren. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 1.800 1.600 1.400 Noordwest Fryslân Noordwest Fryslân De werkgelegenheid in Noordwest Fryslân is tussen 2005 en 2010 relatief sterk gegroeid, vooral in de niettraditionele sectoren. Toch werken veel inwoners buiten de regio, afgaande op de betrekkelijk grote woonwerkafstand. Het aantal nietwerkende werkzoekenden dat zich inschrijft bij de UWV vertoont schommelingen, vergelijkbaar met het se gemiddelde. In Noordwest Fryslân krijg je veel vierkante meter woning voor weinig geld. Het prijsniveau ligt laag ten opzichte van andere anticipeerregio s. Dit heeft niet zozeer met (dreigende) krimp te maken, als wel met de ligging buiten de Randstad. 1.200 1.000 45

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 140 120 100 80 60 40 20 Noordwest Fryslân aan zittende huurders bij mutatie Het aantal transacties op de koopmarkt in Noordwest Fryslân was groot in 2007 en is sindsdien teruggevallen. Deze trend is vergelijkbaar met die in andere regio s. Ten opzichte van het jaar 2004 valt de teruggang nog mee. Het aantal verkochte corporatiewoningen piekte in 2007 en 2008 en is sindsdien stabiel rond 75 per jaar. Van een neergaande trend zoals in sommige andere regio s is geen sprake. Wel is ook hier te zien dat er nog maar weinig aan zittende huurders wordt verkocht. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,28 4,26 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Noordwest Fryslân Noordwest Fryslân scoort goed waar het de leefbaarheid betreft. Beter dan de anticipeerregio s als groep en veel beter dan gemiddeld. Plattelandsregio s doen het over het algemeen goed op leefbaarheid. 46

Gelderland In Gelderland ligt de anticipeerregio De Achterhoek. In deze regio is de bewustwording achter de rug en wordt samen gewerkt aan de realisatie van een gezamenlijke agenda 12. Deze regio bevindt zich in de fase programmering. ANTICIPEERREGIO ACHTERHOEK Achterhoek Agenda 2020, 2011 (gezamenlijke agenda van de acht gemeenten in de Achterhoek) Convenant Achterhoek 2020, 2011 (afspraken tussen overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het rijk steunt met kennis, ambtelijke capaciteit en instrumenten) Startnotitie uitdagingen Achterhoek, 2012 In de Regionale Woonvisie en in de afspraken met de Provincie Gelderland worden uitspraken gedaan over terugbrengen van de woningbouw. Op deze manier wordt de Agenda vertaald in reguliere werkwijzen. De provincie overweegt inzet van eigen middelen voor herstructurering en transformatie van woningen en ander (commercieel) vastgoed. EXPERIMENTEN Financieringsmodel Bronckhorst 12 Rijk, IPO en VNG, Interbestuurlijke Voortgangsrapportage Bevolkingsdaling, 2012 47

Facts & figures Achterhoek Achterhoek (Anticipeerregio, 299.700 inw., 124.600 huish.) omvang huishouden (2012) 2,41 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 krimpregio's inwoners 0,9% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 4,5% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 229.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 23.000 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 4,7 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 8,1 7,3 6,4 5,6 warenhuis 2,4 3,4 3,7 2,7 bioscoop 10,0 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 14,3 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 10% 7% 9% 7% overige sectoren 9% 9% 4% 8% totaal 4% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 De Achterhoek is een gemiddelde regio qua inkomensniveau en woningwaarde. De krimp in inwoners is nog maar bescheiden en is nog maar net begonnen. De huishoudens zijn nog betrekkelijk groot. Er is de laatste jaren nog volop gebouwd. De toename van het aantal woningen sinds 2005 was meer dan nodig was om de groei in het aantal huishoudens op te vangen. 48

Woningonttrekkingen (CBS) Er zijn in de Achterhoek sinds 2005 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0,06% 0,16% 0,35% 0,20% 0,22% 0,15% 0,11% aantal in % van de voorraad (gem. 0,18% per jaar) enkele honderden woningen per jaar aan de voorraad onttrokken, met een piek in 2007. Op de totale voorraad is dit slechts een fractie (gemiddeld 0,18% per jaar). Met dit tempo moet de huidige voorraad nog circa 550 jaar mee. In OostGroningen werden de afgelopen jaren naar verhouding twee maal zo veel woningen onttrokken. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 9,0% 8,0% 7,0% Achterhoek 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 Achterhoek 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 De werkgelegenheid in de Achterhoek heeft zich positief ontwikkeld tussen 2005 en 2010, net als in de groep anticipeerregio s als geheel. Er zijn maar weinig werkzoekenden. Alleen de traditionele sectoren landbouw en industrie liepen terug in aantal banen. Per vierkante meter zijn woningen in de Achterhoek betrekkelijk goedkoop, zelfs voor een anticipeerregio. De prijsontwikkeling blijft over een langere periode gezien iets achter bij de rest van. Dit kan te maken hebben met de verruiming van de markt als gevolg van de forse woningproductie (in verhouding tot de huishoudensgroei). 49

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 Achterhoek aan zittende huurders bij mutatie Het aantal transacties op de koopwoningmarkt is sinds 2007 sterk teruggelopen. Hierin scoort de Achterhoek gemiddeld. Het aantal verkochte corporatiewoningen fluctueert. Er wordt naar verhouding vaker bij leegkomst verkocht en minder vaak aan zittende huurders dan enkele jaren geleden. Dit beeld zien we ook in sommige andere regio s terug. Alle huurders die wilden en konden kopen hebben dat reeds gedaan of vinden het in de huidige markt niet aantrekkelijk om te kopen. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,3 4,28 4,26 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Achterhoek De Achterhoek scoort op vele fronten gemiddeld, maar excelleert als het gaat om leefbaarheid. Dat was al zo in 1998 en dat is nog steeds het geval in 2010. 50

Groningen In de provincie Groningen bevinden zich drie krimpregio s: Eemsdelta, Oost Groningen en De Marne. In deze regio s is de omslag van bestrijden naar begeleiden naar krimp grotendeels gemaakt en zijn al veel voornemens en afspraken op papier gezet. De regio s Eemsdelta en De Marne bevinden zich in de fase van uitvoering. Oost Groni n gen in de fase van planvorming. PROVINCIE GRONINGEN Provinciaal Actieplan bevolkingsdaling 20102013 (kader voor Woon en Leefbaarheidsplannen en vervolgens bestuurlijke afspraken per krimpregio) (Basis voor financiële inzet van de provincie: reserve leefbaarheid krimpgebieden (jaarlijks 3 miljoen uit eigen middelen), om concrete projecten te ondersteunen, zoals de Stichting Waardebehoud Onroerend Goed waarin ook Acantus, VNONCW en Rabobank participeren. ISV3: voor wonen en leefbaarheid in de 3 krimpgebieden. Onder meer via het Revolverend fonds Particuliere Woningverbetering via welke de gemeenten Veendam en Oldambt elk voor het jaar 2012 1,5 miljoen euro hebben gekregen. Vrijval van diverse zorgbudgetten zijn aangemarkt voor de Krimpgebieden) Masterprogramma Zorg voor de toekomst Noord en Oost Groningen (samenwerking met universiteiten en zorgaanbieders voor een adequaat zorgaanbod in de regio) EEMSDELTA Pact regio Eemsdelta, 2009 (visie op wonen en voorzieningen 20092018) Convenant woon en leefbaarheidsplan, 2012 In 2010 is 14,75 miljoen vanuit het rijk beschikbaar gesteld, gemeenten en provincie hebben eenzelfde bedrag op tafel gelegd. Wordt gebruikt om herstructurering mogelijk te maken OOST GRONINGEN Basis woon en leefbaarheidsplan, 2011 DE MARNE Regionaal woon en leefbaarheidsplan, 2011 Met concrete afspraken met de corporatie Groningen op koers, Convenant Groningen, Groningse gemeenten, Rijk, 2012 Inspanningen van partijen, aansluitend bij bestaand beleid en lopende initiatieven. Voor de inzet van het Rijk wordt verwezen naar het Interbestuurlijke Actieplan Bevolkingsdaling en de Interbestuurlijke Voortgangsrapportage. Dit wordt in het convenant geconcretiseerd voor de in Groningen lopende ontwikkelingen. Veel aandacht gaat uit naar financiering van ingrepen in het woningaanbod. Het Rijk gaat bijvoorbeeld mede de haalbaarheid onderzoeken van het plan voor Eemsdelta (slimmer omgaan met bestaande middelen) waarbij ook de Toolbox financieringsconstructies wordt ingezet. Ook is er aandacht voor de knelpunten rond het terugbrengen van plancapaciteit en aanpak van particuliere woningen. In het convenant is expliciet aandacht voor prestatieafspraken met corporaties en de mogelijkheid tot matching. EXPERIMENTEN GRONINGEN Aanpak Ganzedijk Integrale aanpak Bomenbuurt Winschoten Nieuwe Planningsmethodiek Eemsdelta 51

OostGroningen OostGroningen (Krimpregio, 150.800 inw., 67.100 huish.) omvang huishouden (2012) 2,25 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 krimpregio's inwoners 2,0% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 1,6% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 161.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 21.100 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 4,4 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 7,7 7,3 6,4 5,6 warenhuis 4,5 3,4 3,7 2,7 bioscoop 14,1 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 21,2 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 8% 7% 9% 7% overige sectoren 3% 9% 4% 8% totaal 0% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 OostGroningen springt er uit doordat niet alleen het aantal inwoners sterk terugloopt, maar zelfs het aantal huishoudens de laatste jaren nog maar nauwelijks groeit. Ook het inkomensniveau en woningwaarde zijn in Groningen laag, zelfs voor een krimpregio. 52

Woningonttrekkingen (CBS) 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0,62% 0,62% 0,49% 0,25% 0,22% 0,16% 0,36% aantal in % van de voorraad (gem. 0,39% per jaar) Sinds 2005 zijn er in OostGroningen verhoudingsgewijs meer woningen gesloopt (onttrokken) dan in alle andere hier beschouwde krimp en anticipeerregio s, uitgezonderd Eemsdelta. Daarbij is wel sprake van een sterke fluctuatie. Vooral in 2005 en 2006 zijn veel woningen onttrokken. Met het tempo van de afgelopen zeven jaar moet een gemiddelde woning nog circa 250 jaar mee. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 OostGroningen De werkgelegenheid stagneert in Oost Groningen. In de traditionele sectoren neemt het aantal banen zelfs af. Niet verwonderlijk dat er relatief veel mensen op zoek zijn naar werk. Degenen die al wel aan het werk zijn, leggen relatief lange afstanden af naar hun werk. Velen zullen werk hebben buiten de regio. Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 OostGroningen 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 Woningen zijn erg goedkoop in Oost Groningen. De transactieprijzen per vierkante meter zijn tussen 2004 en 2011 nauwelijks gestegen. De woningvoorraad is nog enigszins gegroeid, meer dan strikt nodig was voor de huishoudensaanwas. Daarmee is de markt verder verruimd. 53

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 250 200 150 100 50 OostGroningen aan zittende huurders bij mutatie Rond 2007 is er een piek geweest in het aantal transacties op de koopwoningmarkt. Daarna volgde een sterke terugval. We zien in OostGroningen een gestage teruggang in de verkoop van corporatiewoningen. In 2011 bedroeg het aantal verkochte woningen nog maar een derde van dat in 2004. Aanvankelijk werd nog een deel aan zittende huurders verkocht, maar recent alleen nog maar bij mutatie. Het lijkt er sterk op dat hier sprake is van verzadiging, althans in dit marktsegment. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 OostGroningen De leefbaarheid in OostGroningen is gemiddeld voor een krimpregio en dus beter dan gemiddeld in. In 2002 was het verschil met het landelijk gemiddelde groter. De voorsprong is sindsdien kleiner geworden. 54

Eemsdelta Eemsdelta (Krimpregio, 65.000 inw., 28.700 huish.) krimpregio's omvang huishouden (2012) 2,26 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 inwoners 5,4% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 1,5% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 154.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 21.600 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 6,2 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 9,9 7,3 6,4 5,6 warenhuis 4,3 3,4 3,7 2,7 bioscoop 25,0 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 22,9 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 4% 7% 9% 7% overige sectoren 0% 9% 4% 8% totaal 1% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 Eemsdelta is duidelijk een krimpregio. De bevolking neemt in omvang af en zelfs het aantal huishoudens is tussen 2005 en 2012 niet toegenomen. Voorzieningen zijn relatief ver weg in Eemsdelta. Ook reizen werkende ver naar hun werk. Woningen zijn er goedkoop en de inkomens laag, ook in vergelijking met andere krimpregio s. 55

Woningonttrekkingen (CBS) Er zijn in Eemsdelta vooral tussen 2005 400 350 300 250 200 150 100 50 1,29% 1,27% 0,95% 0,92% 0,80% 0,16% 0,48% aantal in % van de voorraad (gem. 0,84% per jaar) en 2009 flink wat woningen aan de voorraad onttrokken. Naar verhouding is er in de hier beschouwde periode (20052011) zelfs twee keer zo veel gesloopt als in de regio Oost Groningen, waar eveneens veel werd onttrokken in vergelijking met de krimp en anticipeerregio s als groep. De totale woningvoorraad is in Eemsdelta desalniettemin nauwelijks gekrompen. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 10,0% 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 Eemsdelta Eemsdelta Niet alleen de bevolking, ook de werkgelegenheid is recent afgenomen in Eemsdelta. Ondanks afname van de theoretische beroepsbevolking (inwoners in de leeftijd 1565 jaar) is het aantal werkzoekenden onveranderd hoog ten opzichte van de rest van. Woningen in Eemsdelta waren al relatief goedkoop en zijn de afgelopen jaren nog in prijs achtergebleven bij de rest van het land en ook bij de groep krimpregio s als geheel. Daarbij moet worden bedacht dat het hier gaat om prijzen van verkochte woningen. Onverkoopbare (en leegstaande) woningen klinken in dit cijfer niet door, maar zijn er natuurlijk wel. 56

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 Eemsdelta 1 Het aantal transacties in Eemsdelta is na een piek in 2006 scherp gedaald, min of meer conform de landelijke ontwikkeling. 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 aan zittende huurders bij mutatie Corporaties verkopen sinds 2004 enkele tientallen woningen per jaar. De laatste paar jaar is dat vrijwel uitsluitend nog bij mutatie en nauwelijks meer aan zittende huurders. Deze ontwikkeling lijkt op die in andere regio s. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Eemsdelta In 1998 lag de leefbaarheid in Eemsdelta op het landelijke niveau. Sindsdien heeft de leefbaarheid zich positief ontwikkeld ten opzicht van als geheel en ook ten opzichte van de groep krimpregio s. 57

Limburg In de provincie Limburg liggen drie krimpregio s, allen gelegen in Zuid Limburg. Noord en Midden Limburg zijn anticipeerregio s. In de krimpregio s is de omslag van bestrijden naar begeleiden naar krimp gemaakt en zijn al veel voornemens en afspr a ken op papier gezet. De regio Parkstad bevindt zich in de fase van uitvoering, beide andere krimpregio s in de fase van programmering. In de anticipeerregio s wordt samengewerkt aan beeldvorming en beleidsontwikkeling 13 (fase visievorming). PROVINCIE LIMBURG Verankering van het thema bevolkingsdaling in reguliere documenten, waaronder het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL) De provincie kiest voor een stevige rol en daarmee strakke sturing op de (boven)regionale ontwikkeling van de woningvoorraad. ZUIDLIMBURG (3 KRIMPREGIO S) Kompas voor ZuidLimburg, 2011 Actieprogramma Zuid Limburg 2012 (ondertekend door gemeenten, provincie, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties) Er is een Agendacommissie ZuidLimburg ingesteld en vier thematische Stuurgroepen (economie, wonen, zorg en onderwijs) om hieraan handen en voeten te geven). Transformatiefonds Parkstad Gevoegd door provincie en gemeenten om leegstand aan te pakken. Ook de Westelijke Mijnstreek onderzoekt een transformatiefonds. Experimenten rond zorg, onderwijs en wonen NOORD EN MIDDEN LIMBURG (2 ANTICIPEERREGIO S In 2012 is gestart met dialoogtafels Startdocument Midden Limburg, 2012 Een koers voor Limburg, Convenant LimburgRijk, 2012 Inspanningen van partijen, aansluitend bij bestaand beleid en lopende initiatieven. Voor de inzet van het Rijk wordt verwezen naar het Interbestuurlijke Actieplan Bevolkingsdaling en de Interbestuurlijke Voortgangsrapportage. Dit wordt in het convenant geconcretiseerd voor de in Limburg lopende ontwikkelingen. Veel aandacht gaat uit naar wonen (terugbrengen plancapaciteit, aanpak particuliere voorraad, verduurzaming). EXPERIMENTEN LIMBURG Vrieheide Krimpen in (leef)stijl 13 Rijk, IPO en VNG, Interbestuurlijke Voortgangsrapportage Bevolkingsdaling, 2012 58

Facts & figures Parkstad Limburg Parkstad Limburg (Krimpregio, 250.800 inw., 119.200 huish.) omvang huishouden (2012) 2,10 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 Parkstad Limburg is al sterk gekrompen (kleine huishoudens) en blijft krimpen. Zelfs het aantal huishoudens groeit nauwelijks. De regio is goedkoop en de inkomens zijn laag. Voorzieningen zijn er volop in deze stedelijke regio. Inwoners vinden verzorging, onderwijs en vermaak op korte afstand. krimpregio's inwoners 3,6% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 1,3% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 152.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 21.700 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 2,7 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 4,4 7,3 6,4 5,6 warenhuis 2,4 3,4 3,7 2,7 bioscoop 5,6 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 14,2 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 1% 7% 9% 7% overige sectoren 7% 9% 4% 8% totaal 6% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 59

Woningonttrekkingen (CBS) 700 0,52% 600 500 0,39% 400 0,32% 300 0,17% 0,16% 0,18% 0,19% 200 100 aantal in % van de voorraad (gem. 0,28% per jaar) Er zijn in ParkstadLimburg sinds 2005 gemiddeld jaarlijks 330 woningen aan de voorraad onttrokken. Dat is naar verhouding meer dan in ZeeuwsVlaanderen, maar minder dan in OostGroningen. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 12,0% 10,0% Parkstad Limburg 8,0% 6,0% De werkgelegenheid heeft zich in Parkstad tussen 2005 en 2010 positief ontwikkeld. Het aantal bij de UWV ingeschreven werkzoekenden is nog wel aan de hoge kant, maar het verschil met de rest van is kleiner geworden. 4,0% 2,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 Parkstad Limburg 1.800 De woningprijzen in Parkstad Limburg zijn betrekkelijk stabiel en blijven daarmee iets achter bij het landelijke niveau. 1.600 1.400 1.200 1.000 60

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 400 350 300 250 200 150 100 50 Parkstad Limburg aan zittende huurders bij mutatie Ook het aantal transacties op de koopwoningmarkt vertoont betrekkelijk weinig fluctuaties. Van een ineenstorting sinds 2007, zoals in OostGroningen en Zeeuws Vlaanderen, is hier geen sprake. Mogelijk komt dit omdat dit in Parkstad al achter de rug is. Uit andere bronnen is immers bekend dat Parkstad kampt met veel structurele leegstand. Net als in OostGroningen is de verkoop van corporatiewoningen gestaag teruggelopen sinds 2004. Er wordt ook nog maar weinig aan zittende huurders verkocht. De verklaring, naar de algehele crisis op de woningmarkt, moet worden gezocht in verzadiging. Alle huurders die het zich konden en wilden veroorloven hebben al gekocht. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 4,08 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Parkstad Limburg Parkstad Limburg wijkt af van andere krimpregio s door een lagere score op leefbaarheid. De leefbaarheid is zelfs minder dan gemiddeld in. Dit komt onder meer door een stedelijk omgeving, met relatief veel overlast, en door de hoge werkloosheid. 61

NoordLimburg NoordLimburg (Anticipeerregio, 280.400 inw., 119.100 huish.) krimpregio's omvang huishouden (2012) 2,35 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 inwoners 0,7% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 5,9% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 220.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 23.200 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 4,7 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 6,4 7,3 6,4 5,6 warenhuis 3,6 3,4 3,7 2,7 bioscoop 5,7 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 12,9 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 5% 7% 9% 7% overige sectoren 8% 9% 4% 8% totaal 4% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. In NoordLimburg is nog nauwelijks iets te merken van enige krimp. De huishoudens zijn relatief groot, het aantal huishoudens neemt nog toe, het aantal banen eveneens. Alleen het aantal inwoners stabiliseert en daalt licht in de leeftijdsklasse 1565 jaar (de theoretische beroepsbevolking ). 0,94 0,92 woningen 62

Woningonttrekkingen (CBS) 400 350 0,30% 0,28% 300 250 0,17% 0,17% 200 0,12% 150 0,08% 100 50 0,03% aantal in % van de voorraad (gem. 0,16% per jaar) Gesloopt wordt er vrijwel niet in Noord Limburg. De paar honderd woningen die tussen 2005 en 2011 zijn onttrokken vormen slechts een fractie van de voorraad. Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 9,0% 8,0% 7,0% NoordLimburg 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 NoordLimburg 1.800 Het aantal nietwerkende werkzoekenden in NoordLimburg ligt op het se niveau en ontwikkelt zich parallel aan dat in en in de anticipeerregio s gemiddeld. Van achterblijvende woningprijzen is in NoordLimburg geen sprake. De transactieprijzen bewegen zich in lijn met de landelijke ontwikkeling. 1.600 1.400 1.200 1.000 63

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) Net als in de rest van het land is sinds 2007 1,4 het aantal woningtransacties aan het dalen. 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 NoordLimburg Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 450 400 350 300 250 200 150 100 50 aan zittende huurders bij mutatie Er worden in NoordLimburg jaarlijks tussen de 200 en 250 woningen verkocht, met uitschieters. In tegenstelling tot veel andere regio s is er geen duidelijk dalende trend in het aantal verkopen te zien. Ook zijn er nog altijd zittende huurders onder de kopers, hetgeen in veel andere regio s niet meer het geval is. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 NoordLimburg Qua leefbaarheid scoort NoordLimburg gemiddeld voor een anticipeerregio en daarmee hoog voor se begrippen. Recent is de leefbaarheid wel iets achtergebleven bij de groep anticipeerregio s als geheel. Het verschil is echter gering. 64

Zeeland In Zeeland ligt de krimpregio ZeeuwsVlaanderen (met de gemeenten Sluis, Hulst en Terneuzen) en de anticipeerregio SchouwenDuiveland. In deze krimpregio s is de omslag van bestrijden naar begeleiden naar krimp gemaakt en zijn al veel voorn e mens en afspraken op papier gezet. ZeeuwVlaanderen bevindt zich in de fase van programmering en SchouwenDuiveland in de fase van visievorming. PROVINCIE ZEELAND Op Pad!, 2009 (beleidsvisie krimp) en Het Routepad, 2010 (provinciaal plan van aanpak krimp) Provinciaal Omgevingsplan 20122018 (kwantitatief en kwalitatief kader voor woningbouw. De regie ligt bij de regio s) Economische Agenda Zeeland, 2012 De provincie heeft middelen gereserveerd voor de aanpak van bevolkingsdaling (1,9 miljoen in 2012), vooral gericht op de woningmarkt. Ook is 3 miljoen beschikbaar gesteld voor goedkope leningen aan particulieren die hun woning willen verbeteren en 1,5 miljoen voor het project Aantrekkelijk Oostburg. ZEEUWSVLAANDEREN (KRIMPREGIO) Actieprogramma bevolkingsontwikkeling ZeeuwsVlaanderen 2011 (provincie en gemeenten. Toekomstbestendig voorzieningenaanbod, introductie Platform Wonen ZeeuwsVlaanderen en diverse thematische Stuurgroepen) Interim Beleid Leefbaarheid, 2012 en de Integrale uitvoeringsagenda leefbaarheid en bevolkingsontwikkeling (o.m. tijdelijk ondersteunen van bevolkingsinitiatieven) Startdocument ZeeuwsVlaanderen, 2012 SCHOUWENDUIVELAND (ANTICIPEERREGIO) Koersvast voor Zeeland, Convenant ZeelandRijk, 2012 Inspanningen van partijen, aansluitend bij bestaand beleid en lopende initiatieven. Voor de inzet van het Rijk wordt verwezen naar het Interbestuurlijke Actieplan Bevolkingsdaling en de Interbestuurlijke Voortgangsrapportage. Dit wordt in het convenant geconcretiseerd voor de in Zeeland lopende ontwikkelingen. Er is veel aandacht voor het onderwijs (PO en VO) om kwaliteit te borgen bij afnemende leerlingaantallen, en voor grensoverschrijdende samenwerking. EXPERIMENTEN ZEELAND Masterplan voorzieningen ZeeuwsVlaanderen Aanpak verpaupering Grensoverschrijdend wonen Nieuwe open ruimte Samenvoegen woningen 65

Facts & figures Zeeuws Vlaanderen ZeeuwsVlaanderen (Krimpregio, 106.300 inw., 48.600 huish.) omvang huishouden (2012) 2,19 2,34 2,14 2,23 ontwikkeling 20052012 krimpregio's inwoners 1,5% 0,5% 2,7% 2,6% huishoudens 3,3% 5,0% 2,2% 5,9% WOZwaarde woningen (2012) 173.000 222.000 174.000 232.000 gestandaardiseerd inkomen (2009) 23.600 23.700 22.300 24.100 afstand tot voorzieningen (km., 2011) school voor HAVO / VWO 5,8 4,4 3,8 3,2 ziekenhuis 7,7 7,3 6,4 5,6 warenhuis 7,4 3,4 3,7 2,7 bioscoop 15,3 8,6 9,5 6,7 woonwerkafstand (km., 2011) 11,8 14,8 16,0 13,5 ontwikkeling aantal banen 20052010 landbouw en industrie 0% 7% 9% 7% overige sectoren 3% 9% 4% 8% totaal 2% 5% 1% 6% Ontwikkeling bevolking en woningvoorraad, index, 2005 = 1 (CBS) 1,06 1,04 huishoudens 1,02 1,00 inwoners 0,98 0,96 inwoners 1564 j. 0,94 woningen 0,92 Zeeuws Vlaanderen is een typische krimpregio. Het aantal huishoudens groeit nog licht, maar het aantal inwoners loop terug. Het inkomensniveau ligt onder het se niveau. De woningvoorraad groeide recent iets sterker dan nodig was om de aanwas aan huishoudens op te vangen. Dit betekent dat de woningmarkt (nog) ruimer is geworden. 66

Woningonttrekkingen (CBS) 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0,14% 0,19% 0,12% 0,07% 0,15% 0,10% 0,15% aantal in % van de voorraad (gem. 0,13% per jaar) In vergelijking met de krimpregio s Oost Groningen en Parkstad Limburg wordt er in ZeeuwsVlaanderen weinig gesloopt (onttrokken). Nietwerkende werkzoekenden als aandeel bevolking 1564 jaar (UWV) 9,0% 8,0% 7,0% 6,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Transactieprijzen tussenwoningen per vierkante meter (NVM) 2.200 2.000 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 Zeeuws Vlaanderen Zeeuws Vlaanderen De werkgelegenheid in Zeeuws Vlaanderen loopt terug. Alleen het aantal banen in de traditionele sectoren bleef tussen 2005 en 2010 stabiel. Toch zitten er betrekkelijk weinig mensen zonder werk die ook echt willen werken, althans afgaande op de inschrijvingen bij de UWV. De woningprijzen in ZeeuwVlaanderen behoren te de laagste van en liggen zelfs voor een krimpregio aan de lage kant. De prijsontwikkeling houdt ongeveer gelijke tred met de rest van het land. Daarbij moeten we bedenken dat hier alleen de prijzen van verkochte woningen zichtbaar zijn. Het vermoeden bestaat dat het aantal onverkoopbare woningen toeneemt. 67

Ontwikkeling aantal transacties (alle woningtypen), index (NVM) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Door toegelaten instellingen verkochte woningen (Kadaster) 80 70 60 50 40 30 20 10 Zeeuws Vlaanderen aan zittende huurders bij mutatie Bovenstaand vermoeden wordt gevoed door het aantal transacties, dat de afgelopen jaren dramatisch is ingezakt en nog maar de helft bedraagt van het niveau rond 2005. Hier toont zich de verruiming van de markt. Deze ontwikkeling doet ook het bestaan van veel leegstand vermoeden. De verkoop van corporatiewoningen in ZeeuwsVlaanderen fluctueert. Het gaat jaarlijks om enkele tientallen woningen. De meesten worden verkocht na mutatie. Dit is een beeld dat ook in andere regio s zichtbaar is. Score op de Leefbaarometer (BZK) 4,28 4,26 4,24 4,22 4,2 4,18 4,16 4,14 4,12 4,1 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 Zeeuws Vlaanderen De leefbaarheid in Zeeuws Vlaanderen is dik in orde. Net als in de rest van het land is er wel sprake van fluctuatie. De jongste meting laat een opmerkelijk teruggang zien, tegen een stabilisatie voor als geheel. 68