Innovatie in de agrarische sector De verschillende innovatievormen in beeld
Dit onderzoek is gefinancierd door het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap (www.ondernemerschap.nl) ISBN 978-90-371-1118-7 JS/2013/00 rapportnummer referentie nummer A201412 JS/2013/0016 publicatie Februari 2014 aantal pagina's 23 e-mail adres auteur j.snoei@panteia.nl adres Panteia Bredewater 26 Postbus 7001 2701 AA Zoetermeer Nederland Tel: +31 79 322 20 00 Zoetermeer, februari 2014 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Panteia. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Panteia. Panteia aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with Panteia. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of Panteia. Panteia does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.
Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Innovaties 6 3 Kwekersrechten 8 4 Octrooien, merken en modellen 11 Bijlage 1 Top 10 octrooi-, merk- en modelaanvragende bedrijven 19 Bijlage 2 Afbakening agrarische sector 21 3
De agrarische sector is van groot belang voor de Nederlandse economie. De sector levert een belangrijke bijdrage aan het nationaal product en aan de werkgelegenheid en is tegelijkertijd verantwoordelijk voor onze voedselproductie. De sector heeft wereldwijd een belangrijke positie verworven. De bijdrage bestaat niet alleen uit producten die worden geëxporteerd, maar ook uit kennis die wordt gedeeld en commercieel verhandeld. Innovaties kunnen ervoor zorgen dat Nederland blijft meedraaien in de wereldtop, maar het intellectuele eigendom moet dan wel worden beschermd. Kwekersrechten, octrooien, merken en modellen zijn verschijningsvormen van bescherming van het intellectuele eigendom die binnen de agrarische sector een belangrijke rol spelen. De sector blijkt vooral gebruik te maken van kwekersrechten (circa 1.400 aanvragen per jaar) en merkaanvragen (circa 500). Daarnaast geeft ongeveer de helft van de ondernemers aan dat zij verbeteringen doorvoeren in de interne bedrijfsprocessen. 1 Inleiding Belang van de sector De agrarische sector neemt binnen de Nederlandse economie een belangrijke plaats in. Ten eerste levert de sector een bijdrage aan het Bruto Nationaal Product en de werkgelegenheid. Sinds 2000 varieert het aandeel van de landbouw, bosbouw en visserij in de totale toegevoegde waarde in Nederland tussen de 1,5% en 2,5% (tussen de circa 8 en 9,4 miljard toegevoegde waarde per jaar). De ontwikkeling van de sector kent een grillig verloop wat vooral wordt verklaard door de verschillende oogsten en prijzen waarmee men in een jaar te maken krijgt. De bruto toegevoegde waarde van de Figuur 1.1 Ontwikkeling bruto nationaal product (toegevoegde waarde agrarische sector is tegen basisprijzen) voor Nederland en de sector Landbouw, bosbouw en aan sterke visserij, 2000-2012 schommelingen onderhevig (zie figuur 1.1), wat ook zijn invloed heeft op innovatiebeslissingen. Kijkend naar het belang in werkgelegenheid: in 2012 waren in Nederland 220.620 personen in de sector landbouw en visserij werkzaam (LISA, 2013). Dit is een Bron: Panteia o.b.v. CBS, 2013 aandeel van 2,7% in het totale aantal banen in Nederland. De agrarische sector is tevens verantwoordelijk voor de productie van voedsel. Door de wereldwijde bevolkingsgroei wordt het steeds belangrijker om voldoende te produceren met schaarse middelen (denk hierbij aan de beschikbare gronden en grondstoffen). De Nederlandse kennis en producten worden wereldwijd geëxporteerd. Zo worden Hollandse groenten, fruit en bloemen over de hele wereld verkocht. Nederland behoort tot de wereldtop als het gaat om het exporteren van groente en fruit, maar ook van zaden. Onlangs werd bekend dat de Nederlandse export van de 5
agrarische sector naar een recordhoogte van 79 miljard is gestegen. 1 Een groot deel van de export gaat naar landen binnen de Europese Unie, waarvan Duitsland weer het grootste deel vo or haar rekening neemt. Naast producten wordt ook kennis van Nederlandse bedrijven over kassenbouw, veredeling, gewassen en dergelijke wereldwijd gedeeld. Innovaties in de agrarische sector Om de vooraanstaande positie van de Nederlandse agrarische sector te kunnen behouden, zijn innovaties van groot belang. Er zijn verschillende vormen van innovaties mogelijk en deze kunnen ook weer op verschillende manieren worden beschermd. Deze rapportage gaat eerst in op de nieuwe product- en/of dienstinnovaties en interne verbeteringen die volgens MKB-ondernemers in de afgelopen periode zijn gedaan. De daaropvolgende hoofdstukken brengen in beeld op welke manieren agrarische bedrijven hun innovatieve kennis beschermen: kwekersrechten, octrooien, merken en modellen. Aan de hand van verschillende casestudies wordt de praktijk rondom deze beschermingsvormen nader toegelicht. 2 Innovaties Wat is het? In 2006 is de dataset Determinanten van Bedrijfsprestaties ontwikkeld. Deze meet hoe Nederlandse ondernemingen in het MKB hun bedrijfsvoering organiseren. Een van de aspecten van de bedrijfsvoering die aan bod komen, is de innovatie. Daarbij zijn drie belangrijke onderdelen te onderscheiden: Nieuwe producten en/of diensten op de markt brengen. Producten en/of diensten op de markt brengen die nieuw zijn voor de bedrijfstak. Verbeteringen doorgevoerd in interne bedrijfsprocessen. Bij de meting wordt aan de MKB-ondernemers gevraagd of zij in de afgelopen drie jaar aan een van deze vormen van innovatie hebben gedaan. Ontwikkelingen in de agrarische sector Over de periode 2006-2012 blijkt dat MKB-ondernemers in de agrarische sector vooral interne verbeteringen in de eigen bedrijfsprocessen doorvoeren. Over de hele periode zegt ongeveer de helft van de agrarische ondernemers dat zij dit in de afgelopen drie jaar hebben gedaan. Het op de markt brengen van nieuwe producten en/of diensten wordt veel minder vaak genoemd. In de jaren 2006-2008 gaf een op de vijf ondernemers in de agrarische sector aan hier in de afgelopen drie jaar mee bezig te zijn geweest. Vervolgens zakte dit in 2009 af naar ongeveer een op de tien bedrijven om vervolgens weer langzaam toe te nemen naar het niveau van voor de economische crisis. Agrarische ondernemers oordelen door de jaren heen verschillend over het op de markt brengen van producten en/of diensten die nieuw zijn voor de bedrijfstak. In de meeste jaren zijn deze vormen van vernieuwing volgens een op de tien ondernemers uitgevoerd, in 2008 en 2010 was er sprake van een piek en in 2009 van een diep dal. Verklaringen voor deze ontwikkeling zijn niet onderzocht, maar deze wisselingen kunnen samenhangen met het vertrouwen dat de ondernemers hebben in de eigen bedrijfstak en in de economie. Een andere verklaring kan zijn dat het verkrijgen van financiering om innovaties door te voeren in 2008/2009, erg moeilijk was door de economische crisis waarin Nederland terechtkwam. 1 NOS, Exportrecord agrarische sector, vrijdag 17 januari 2014. 6
Figuur 2.1 Ontwikkelingen innovaties in de afgelopen drie jaar door agrarische MKB-ondernemers in de periode 2006-2012 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Nieuwe producten markt Producten nieuw voor bedrijfstak Interne verbeteringen Bron: Panteia, Determinanten bedrijfsprestaties MKB, 2013 Naast het oordeel van de ondernemers over het op de markt brengen van nieuwe producten en diensten, is het aantal aanvragen voor intellectueel eigendom een goede indicator voor het meten van innovatiekracht. In de agrarische sector zijn daarbij vier vormen van belang: kwekersrechten, octrooi-, merk- en modelaanvragen. 7
3 Kwekersrechten Wat is het? AgentschapNL (2011) omschrijft een kwekersrecht als een intellectueel eigendomsrecht dat aan een ontwikkelaar van een nieuw plantenras wordt toegekend. Daarbij geldt dat als het kwekersrecht is toegekend, er niet door een andere partij (zonder toestemming van de rechthebbende) eenzelfde plantenras mag worden nagemaakt. Alleen de houder van het betreffende kwekersrecht mag het plantenras voortbrengen en verhandelen of daarvoor aan een derde partij de licentie afstaan (verkopen). Het kwekersrecht wordt toegekend aan de persoon of organisatie die het nieuwe plantenras door eigen kweekarbeid heeft gekweekt of heeft ontdekt en vervolgens ontwikkeld. Er moet bij de aanvraag aan vijf voorwaarden worden voldaan voordat een kwekersrecht wordt verkregen: 1. Onderscheidbaarheid: het nieuwe plantenras moet zich onderscheiden van alle andere rassen die op dat moment algemeen bekend zijn. 2. Homogeniteit: het nieuwe plantenras moet voldoende homogeen zijn (in zijn van belang zijnde eigenschappen). 3. Bestendigheid: het nieuwe plantenras moet voldoende bestendig zijn (in zijn van belang zijnde eigenschappen). 4. Nieuwheid: het plantenras moet nieuw zijn. 5. Rasnaam: het nieuwe plantenras moet een naam krijgen. In Nederland worden kwekersrechten toegekend door de Raad voor plantenrassen, wat resulteert in het nationaal kwekersrecht. Er bestaat daarnaast een communautair kwekersrecht dat wordt toegekend door de Europese Unie. Dit recht is in alle EU-landen van kracht. Het uiteindelijke doel van het kwekersrecht is stimulering van de plantenveredeling en het verspreiden van de resultaten. Aanvragen in Nederland 2008-2012 In totaal zijn in Nederland in de periode 2008-2012 ruim 7.000 kwekersrechten aangevraagd door 452 bedrijven. De meeste kwekersrechtaanvragen betreffen groenten (44%), gevolgd door de sierteelt (34%) en de bollen (17%). De bomensector neemt de overige 5% van de aanvragen voor haar rekening. Van de bedrijven die veel kwekersrechten aanvragen, zijn de meeste actief op het terrein van groentezaden en veredeling. Tabel 3.1 toont welke bedrijven in Nederland in de periode 2008-2012 de meeste kwekersrechten hebben aangevraagd. In totaal is de top 10 aanvragende bedrijven verantwoordelijk voor bijna de helft van het aantal aanvragen. De vijf grootste aanvragers zijn allemaal actief op het gebied van groenten. De nummers 6, 7 en 9 richten zich op de sierteelt. 8
Tabel 3.1 Top 10 Kwekersrechtaanvragende bedrijven in de periode 2008-2012 Organisatie Aantal Percentage 1 Monsanto Holland B.V. 697 9,8% 2 Rijk Zwaan Zaadhandel en zaadveredeling B.V. 515 7,2% 3 Enza Zaden Beheer B.V. 504 7,1% 4 Syngenta Seeds B.V. 433 6,1% 5 Nunhems B.V. 369 5,2% 6 Fides B.V. 236 3,3% 7 Anthura B.V. 221 3,1% 8 Bejo Zaden B.V. 199 2,8% 9 Floricultura B.V. 180 2,5% 10 De Ruiter Seeds B.V. 175 2,5% Totaal aanvragen top 10 3.529 49,4% Totaal aanvragen 2008-2012 7.142 100,0% Bron: Panteia, 2013 9
Casestudie 1: Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel B.V. Rijk Zwaan is als familiebedrijf in 1924 gestart in de zaadhandel. Anno 2013 heeft het bedrijf 2.100 medewerkers waarvan er circa 1.150 in het buitenland werken. Wereldwijd heeft het bedrijf 38 vestigingen. Van de medewerkers zijn er ongeveer 900 werkzaam op het gebied van research en development (R&D) en jaarlijks wordt hier ongeveer 30% van de omzet van Rijk Zwaan aan besteed. Het bedrijf beschrijft haar activiteiten met Seeds & services : niet alleen het leveren van de rassen (zaden) is belangrijk, maar ook het leveren van service als teeltadviezen en teeltbegeleiding. Rijk Zwaan heeft in de afgelopen jaren kwekersrechten, octrooien en merken aangevraagd (zie kader). Het duurt bij Rijk Zwaan 8 tot 20 jaar voordat een product op de markt wordt gebracht. Het betreft dus een lang ontwikkelingstraject, waardoor het voor nieuwkomers moeilijk is tot de markt toe te treden. Op het gebied van innovatie werkt Rijk Zwaan veel samen met andere Intellectueel eigendom Rijk Zwaan partijen. Deze zijn over de hele wereld gevestigd. Belangrijke partners bevinden zich in Kwekersrechten (2008-2012): 515 aanvragen Amerika (Boston, California en Florida), maar ook in toenemende mate in Azië (Shenzhen, Beijing en Shanghai). Persoonlijk contact blijft Octrooien (2006 2010) Merken (2006-2010) : : 33 aanvragen 7 aanvragen hierbij erg belangrijk. Vooral in China is het opbouwen van een netwerk een langetermijntraject waar veel tijd en energie in moet worden gestoken. De kracht van het kwekersrecht ligt volgens de heer De Wit (afdeling Business support research & development van Rijk Zwaan) in de open vorm van registreren. Veredelaars kunnen onderling elkaars producten gebruiken als uitgangsmateriaal voor verbeteringen en hoeven zodoende niet telkens opnieuw het wiel uit te vinden. Rijk Zwaan heeft een dermate bedrijfsomvang dat specialisatie op één terrein van de veredeling niet hoeft, maar veel andere veredelaars richten zich op een bepaald gebied. Zo richten sommige bedrijven zich op virusresistentie, waar anderen zich vooral met smaak bezighouden. Het aantal kwekersrechtaanvragen door Rijk Zwaan is de afgelopen decennia flink toegenomen. Oorzaken hiervan zijn gelegen in de groei van de groentemarkt als geheel en het feit dat het bedrijf zelf een groter deel van de nieuwe rassen kwekersrechtelijk beschermd. Er zijn ook meer nieuwe rassen bijgekomen (voor verschillende deelmarkten), bijvoorbeeld naast de rode paprika s ook de groene en gele rassen, waar bescherming voor moet worden aangevraagd. Rijk Zwaan vraagt naast de kwekersrechten regelmatig octrooi aan op nieuwe technieken. Octrooien worden ingezet als ruilmiddel om licenties van andere bedrijven te verkrijgen om zo ook de door hen gepatenteerde technieken te kunnen gebruiken. Een voorbeeld van een octrooi is Reverse Breeding. Rijk Zwaan heeft samen met de Wageningen Universiteit en de universiteit van Davis (California) een nieuwe techniek in de plantveredeling ontwikkeld. In het kort komt het erop neer dat veredelaars na het vinden van een goede plant op zoek gaan naar de bijbehorende ouders. Dit is omgekeerd aan de methode van het zoeken en kruisen van goede lijnen ( ouders ) waarvan wordt verwacht dat er goede nieuwe (hybride) rassen uit voort zullen komen. Met de nieuwe techniek kunnen kostenbesparing en tijdwinst worden geboekt. Bij de landelijke overheid merkt de heer De Wit nog niet altijd het besef dat de Nederlandse veredelingssector een kip met gouden eieren is en bovendien zeer belangrijk voor de Nederlandse tuinbouwsector als geheel. De overheid kan vooral een rol spelen in de ondersteuning van onderzoek en onderwijs. Een goede kennisbasis helpt de sector om toonaangevend te blijven in de wereld, anders ontstaat het risico dat deze rol wordt overgenomen door anderen. Zijn verwachting voor de veredelingssector zelf is dat verdere schaalvergroting zal gaan plaatsvinden. Voor spin-offs lijkt alleen in enkele nichemarkten nog een rol weggelegd. 10
4 Octrooien, merken en modellen Wat is het? Octrooien Een octrooi, of ook wel patent genoemd, is een exclusief recht op een uitvinding om anderen te verbieden deze uitvinding commercieel te gaan toepassen. Een octrooi kan worden aangevraagd op technologische innovaties en kan alleen worden verkregen op een uitvinding. Dit kan bijvoorbeeld een onderdeel van een nieuw product zijn, maar ook een technologische verbetering van een bestaande werkwijze of productieproces. De basiseisen van een octrooieerbare uitvinding zijn dat deze nieuw, inventief (d.w.z. het moet niet voor de hand liggen) en industrieel toepasbaar is. Het octrooirecht kan worden verkregen voor de duur van maximaal 20 jaar. Daarbij geldt dat een octrooi voor minimaal 18 maanden geheim wordt gehouden. In Nederland kunnen octrooiaanvragen worden ingediend bij NL Octrooicentrum. Bedrijven kunnen er ook voor kiezen om een intellectueel eigendom te laten beschermen in meerdere landen, bijvoorbeeld in meerdere Europese landen met behulp van een Europees octrooi. De Europese octrooien kunnen worden aangevraagd bij het Europees Octrooibureau (EOB). Het EOB is belast met de uitvoering van het Europees Octrooiverdrag (EOV), waarbij zowel Europese landen binnen als buiten de EU zijn aangesloten. Merken en modellen Een merk is een teken waarmee het mogelijk is om producten en/of diensten te onderscheiden van de concurrenten. Dit kan bijvoorbeeld de naam van het product en/of de dienst zijn of het logo of de verpakking van een product en/of dienst. De duur van het merkenrecht is 10 jaar, maar kan telkens weer worden verlengd, zodat de beschermingsduur praktisch onbeperkt is (voorbeeld: het merk Aspirine van het Duitse concern Bayer). Een model is het twee- of driedimensionale uiterlijk van een product of een deel ervan. Het kan bijvoorbeeld gaan om het uiterlijk/de vorm van (mobiele) telefoons, huishoudelijke apparaten, meubels of speelgoed. Het modelrecht geldt voor 5 jaar en kan maximaal vier keer worden verlengd. In Nederland kunnen de merk- en modelaanvragen worden ingediend bij het Benelux Bureau voor de Intellectuele Eigendom (BBIE). Hierbij geldt dat de merken en modellen voor de gehele Benelux bescherming bieden. De EU-merk- en modelaanvragen kunnen worden gedeponeerd bij het Office of Harmonization in the Internal Market (OHIM). Naast het geregistreerde gemeenschapsmodel, waarbij een modelrecht wordt aangevraagd bij het OHIM, bestaat er ook het niet-geregistreerde gemeenschapsmodel. Dit type modelrecht ontstaat door het model voor het publiek ter beschikking te stellen (bijvoorbeeld door middel van een i-depot); het is dan beschermd voor een periode van drie jaar. Wanneer een bescherming van het intellectuele eigendom voor meerdere landen zowel binnen als buiten Europa gewenst is, biedt de World Intellectual Property Organization (WIPO) een mogelijkheid voor het indienen van aanvragen van merken (systeem van Madrid) en modellen (systeem van Den Haag). Internationale merk- en modelrechten kunnen bij nationale bureaus van de aangesloten landen die verantwoordelijk zijn voor merk- en modelaanvragen, worden ingediend. De WIPO is belast met het administratieve beheer van deze aanvragen. 11
Aanvragen in Nederland 2006-2010 In de periode 2006-2010 is door agrarische bedrijven en instellingen in totaal 3.802 keer een octrooi, merk of model aangevraagd. Gemiddeld hebben agrarische bedrijven die intellectueel eigendom aanvragen, dit 3,5 keer in deze periode gedaan. De aanvragen zijn gedaan door in totaal 1.094 aanvragende agrarische bedrijven. Zowel in aanvragen als in aanvragende bedrijven maken de merken de grootste groep uit (zie tabel 4.1) Tabel 4.1 Aantal aanvragen en aanvragende bedrijven in de periode 2006-2010 Aantal Percentage Gemiddeld aantal per bedrijf Octrooien 1.112 29,2% 2,9 Octrooiaanvragende bedrijven 378 31,5% Merken 2.581 67,9% 3,3 Merkaanvragende bedrijven 777 64,7% Modellen 109 2,9% 2,4 Modelaanvragende bedrijven 46 3,8% Intellectueel-eigendomaanvragen 3.802 Intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven (ontdubbeld) 1.094 3,5 Bron: Panteia, 2013 Veel bedrijven schakelen intermediair in bij aanvraag intellectueel eigendom In totaal hebben 669 bedrijven hulp ingeschakeld bij de aanvraag van hun merken en modellen (circa 81% van het totaal aantal merk- en modelaanvragende bedrijven) 2. Het gaat hierbij in totaal om 1.705 aanvragen. Bij 63% van de merk- en modelaanvragen wordt dus een gespecialiseerde intermediair ingeschakeld. De bedrijven die relatief vaker merk- en modelaanvragen doen, schakelen minder vaak een intermediair in. Een verklaring hiervoor kan zijn dat het in dat geval meer de moeite loont om een of meer personen binnen het bedrijf kennis te laten opdoen met de aanvraagprocedures en dat daarmee de hulp van een specialist achterwege kan worden gelaten. Aanvragende agrarische bedrijven naar grootteklasse Uit tabel 4.2 blijkt dat de meeste aanvragen en aanvragende bedrijven in de agrarische sector tot het MKB worden gerekend. 3 Dit is niet verrassend aangezien het overgrote deel van het Nederlandse bedrijfsleven in deze categorie valt. Uit figuur 4.1 is af te leiden dat bijna een kwart van de octrooiaanvragen in de agrarische sector wordt gedaan door grote bedrijven. Later zal hier nader op worden ingegaan. 2 Van de merk- en modelaanvragen is bekend of hierbij de hulp van een intermediair is ingeschakeld of dat de aanvragen zelf zijn gedaan. Bij de octrooiaanvragen ontbreekt deze informatie in de beschikbare bronnen. 3 Uit de kenmerken van de bedrijven in de agrarische sector is een verdeling te maken naar de grootteklassen MKB en grootbedrijf. Omdat van een deel van de bedrijven de grootteklasse niet te achterhalen is, wordt dat deel opgenomen in de categorie onbekend. Het MKB bestaat in dit geval uit bedrijven met maximaal 199 werkzame personen. Het grootbedrijf heeft dus 200 of meer werkzame personen. 12
Tabel 4.2 Aantal aanvragen en aanvragende bedrijven in de agrarische sector in de periode 2006-2010, naar grootteklasse Grootteklasse onbekend MKB Grootbedrijf Totaal Octrooien 121 737 254 1.112 Octrooiaanvragende bedrijven 57 306 15 378 Merken 31 2.467 83 2.581 Merkaanvragende bedrijven 21 735 21 777 Modellen 2 106 1 109 Modelaanvragende bedrijven 2 43 1 46 Intellectueel eigendom 98 3.334 370 3.802 Intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven (ontdubbeld) 50 1.009 35 1.094 Bron: Panteia, 2013 Figuur 4.1 Procentuele verdeling van de intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in de agrarische sector in de periode 2006-2010, naar grootteklasse Octrooien 11% 66% 23% Octrooiaanvragende bedrijven 15% 81% 4% Merken 1% Merkaanvragende bedrijven 3% Modellen 2% 96% 95% 97% 3% 3% 1% Modelaanvragende bedrijven 4% 93% 2% Intellectueel eigendom 3% Intellectueel eigendomaanvragende 5% 88% 92% 10% 3% Onbekend MKB (< 199 wp) Grootbedrijf (200+ wp) Bron: Panteia, 2013 13
Casestudie 2: Lely Innovators in agriculture Lely levert in meer dan zestig landen producten en diensten aan de agrarische sector. Het productenpakket is ruwweg in te delen in twee hoofdgroepen, te weten: enerzijds dairy gerelateerde producten, met name melkrobots, en anderzijds forageproducten, machines voor oogsten en verwerken van gras. Het hoofdkantoor van Lely is gevestigd in Maassluis. Het bedrijf heeft daarnaast drie productievestigingen in Duitsland, een productievestiging (van melkrobots) in Amerika en een bedrijf in Nieuw-Zeeland dat zich specifiek richt op speur- en ontwikkelingswerk. Ook is het bedrijf een joint venture aangegaan met het Amerikaanse Vermeer Co., producent van onder andere ruwvoederwinningsmachines. In totaal werken bij Lely ruim 2.000 mensen van wie ongeveer 1.000 in Nederland. De jaaromzet bedraagt ruim 500 miljoen euro. De investeringen in speur- en ontwikkelingswerk bedragen circa 6% van de verkoop. Lely vraagt haar octrooien zelf aan en heeft hiervoor een eigen octrooibureau waar 7 octrooigemachtigden werkzaam zijn. De heer Theelen is hier een van. Inclusief administratieve ondersteuning werken er bij het octrooibureau van Lely 20 mensen. Naast het aanvragen van octrooien is een andere belangrijke taak van het octrooibureau ervoor te zorgen dat de producten gevrijwaard blijven van rechten van derden, dat wil zeggen het voorkomen van inbreuk. Hiertoe zijn er naast de octrooigemachtigden ook 5 gespecialiseerde octrooirechercheurs in dienst. Lely heeft in de periode 2006-2010 in totaal 211 octrooien aangevraagd (zie kader). In het begin van die periode werden aanvragen hoofdzakelijk ingediend onder de naam Maasland N.V. Dat was destijds de houdstermaatschappij van alle productie- en verkoopmaatschappijen behorende tot de Lely-Groep. In de latere jaren is veelal aangevraagd op naam van Forage Innovations N.V. Het gaat hier dan voornamelijk om innovaties rondom oogstmachines, een onderdeel van de joint venture met Vermeer co. Daarnaast is aangevraagd op naam van Lely Patent N.V., voor de dairy georiënteerde innovaties. Meestal is de eerste indiening (de zogenaamde prioriteitsaanvraag) een Nederlandse octrooiaanvraag die als basis dient voor latere octrooiaanvragen in andere landen. Meer dan 80% van alle prioriteitsaanvragen leidt uiteindelijk ook tot verdere buitenlandse octrooien. Intellectueel eigendom Lely (onder de namen Maasland N.V. en Forage innovations N.V. Octrooien (2006-2010) : 211 aanvragen Merken (2006-2010) : 10 aanvragen De grootste concurrent met betrekking tot de ontwikkeling van melkrobots is Delaval, onderdeel van het Zweedse Tetra Pak. Lely en Delaval zijn goed voor een marktaandeel van circa 40% in de hooginnovatieve en sterk competitieve melkrobotmarkt. De competitie op deze markt strekt zich ook uit tot de octrooien. Lely laat haar merken aanvragen door het merkenbureau Bakker en Verkuijl. Het bedrijf besteedt dit uit, omdat het jaarlijks niet veel nieuwe merken aanvraagt en omdat er specifieke kennis voor vereist is. In totaal heeft Lely in de periode 2006-2010 10 keer een nieuw merk laten aanvragen (zie kader). 14
Top 10 aanvragende bedrijven Op basis van het aantal octrooi-, merk- en modelaanvragen is een ranglijst opgesteld van bedrijven in de agrarische sector die de meeste aanvragen hebben gedaan in de periode 2006-2010. De kwekersrechtaanvragen zijn hierbij buiten beschouwing gelaten. Boven aan de ranglijst staat Lely, die octrooi- en merkaanvragen heeft ingediend onder de namen Maasland en Forage Innovations. Holland Bolroy Markt (Holland Blumen Markt) is een kwekerij voor bloembollen en exporteert bloemen, planten, bollen en aanverwante producten en heeft in de periode 2006-2010 alleen merkaanvragen ingediend. Dit is goed voor de tweede plaats in de top 10. Interplant Roses en Jan Spek Rozen zijn beide familiebedrijven die actief zijn in de rozenveredeling en hebben hun klassering op plaats 3 en 4 te danken aan de gedane merkaanvragen. Op de vijfde plaats staat De Ruiter, een bedrijf dat gespecialiseerd is in de veredeling, productie en verkoop van hybride zaden voor de teelt van tomaat, paprika, komkommer, aubergine en meloen in kassen. Naast de 10 e plaats in de top 10 kwekersrechtaanvragen in de periode 2008-2012, hebben zij de 5 e plaats in deze ranglijst te danken aan hun 62 merkaanvragen in de periode 2006-2010. Ook The Greenery, Anthura, Rijnplant en Schoneveld Twello deden voornamelijk of alleen maar merkaanvragen. Rijk Zwaan deed in de periode 2006-2010 33 octrooiaanvragen en 7 merkaanvragen, maar behoort daarnaast vooral tot de top van de kwekersrechtaanvragende bedrijven. Tabel 4.3 Top 10 intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in de agrarische sector in Nederland in de periode 2006-2010 Bedrijf Aantal Percentage 1 Maasland N.V. 209 5,5% Forage Innovations B.V. 19 0,5% 2 Holland BolRoy Markt BV 145 3,8% 3 Interplant Roses BV 78 2,1% 4 Jan Spek Rozen BV 64 1,7% 5 De Ruiter Intellectual Property BV 62 1,6% 6 The Greenery B.V. 57 1,5% 7 Anthura BV 56 1,5% 8 Rijnplant B.V. 51 1,3% 9 Schoneveld Twello BV 44 1,2% 10 Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel B.V. 40 1,1% Totaal aanvragen top 10 825 21,7% Totaal aantal aanvragen 3.802 100,0% Bron: Panteia, 2013 Naast de top 10 van intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven, staan in bijlage 1 drie top 10 s gepresenteerd: van de octrooiaanvragende, van de merkaanvragende en van de modelaanvragende bedrijven in de agrarische sector. Daaruit blijkt dat de modelaanvragen het meest geconcentreerd zijn; gezamenlijk is de top 10 verantwoordelijk voor 56% van de modelaanvragen in de agrarische sector in de periode 2006-2010. 15
Casestudie 3: Interplant Roses B.V. Interplant Roses B.V. is een familiebedrijf waar inmiddels de derde generatie aan het roer staat. Het bedrijf richt zich op voortdurende innovatie, verbreding en verbetering van het rozenassortiment. Op de hoofdvestiging in Leersum heeft het bedrijf een eigen kwekerij waar met geavanceerde computertechnologie nieuwe rozenrassen ontwikkeld worden. In de periode 2006-2010 heeft Interplant Roses 78 keer merk aangevraagd en 61 keer kwekersrechten (zie kader). Jaarlijks worden er circa 50.000 verschillende soorten kruisbestuivingen uitgevoerd. In de twee jaren erna worden de ontwikkelde zaailin- gen op de hoofdvestiging verder getest. Het duurt ongeveer 7 tot 10 jaar voordat een nieuw ras op de markt gebracht kan worden. Door het lange innovatieproces en de specifieke kennis die ervoor nodig is, is toetreden tot deze markt erg moeilijk. Het aantal rozenveredelaars is wereldwijd dan ook beperkt tot 15. Intellectueel eigendom Interplant Roses B.V. Kwekersrechten (2008-2012) :61 aanvragen Merken (2006-2010) :78 aanvragen De heer Ilsink (eigenaar van Interplant Roses B.V.) merkt op dat het aantal aanvragen de afgelopen jaren alleen maar is toegenomen. Voor de jaren 2011-2013 verwacht hij dat er rond de 30 nieuwe merken zijn aangevraagd. Dit komt vooral omdat er steeds meer rassen bijkomen en het bedrijf de eigendomsrechten wil beschermen door in belangrijke productiegebieden intellectueel eigendom aanvragen te doen. De waarde van het Benelux-merk neemt in de rozensector wel steeds meer af, omdat de productie zich heeft verplaatst naar andere landen in de wereld. Dit wordt geïllustreerd met het aantal hectare (ha) rozen in Nederland: enkele decennia geleden was dit nog circa 1.200 ha, maar dit is teruggelopen tot circa 300 ha op dit moment. De productie van rozen vindt nu met name plaats in Zuid-Amerika (Ecuador, Brazilië en Colombia) en zuidoost Afrika (Kenia, Ethiopië) De aanvragen voor kwekersrechten en merken doet Interplant Roses vrijwel allemaal zelf. De heer Ilsink geeft aan dat het in principe om een vrij makkelijke procedure gaat. Eén persoon op het hoofdkantoor heeft zich hierin gespecialiseerd en de aanvragen verlopen dan eigenlijk zonder grote problemen. Soms wordt een lokale agent ingeschakeld (bijvoorbeeld in Rusland) die de plaatselijke omstandigheden en regels goed kent. Op het gebied van innovatie wordt in sommige gevallen samengewerkt met collega-bedrijven en kennisinstellingen (zoals Universiteit Wageningen). De kernactiviteiten van Interplant Roses B.V. worden vanuit Nederland geïnitieerd, maar het bedrijf heeft zelf ook wereldwijd haar samenwerkingspartners. Om tot een goede innovatie, een nieuw rozenras, te komen, is het van belang dat de hele keten klopt. Een goed product moet voldoen aan een aantal belangrijke factoren: Transport: de roos moet goed transporteerbaar zijn en - ook als de productie in Zuid-Amerika of Afrika plaatsvindt - in goede conditie bij de klant komen; Houdbaarheid: het vaasleven van de roos bij de eindgebruiker moet zo n twee weken zijn; Productie: het is belangrijk dat de plant een bepaald aantal rozen oplevert, waarmee de productie rendabel wordt voor de telers; Kleur; Sierwaarde; Knopgrootte. De heer Ilsink ziet op een aantal terreinen een rol voor de Nederlandse overheid. In de eerste plaats in verruiming van het gebruik van de Research en Development Aftrek (RDA). Alleen de kosten voor onderzoek via het testen van prototypes vallen nu onder de RDA, maar de kosten voor het beschermen van eigendomsrechten niet. Dit zou wel mogelijk gemaakt moeten worden. Ten tweede kan de overheid een belangrijke rol spelen in het bij elkaar brengen van kennisinstellingen en bedrijven. Een derde taak ligt in het blijven verstrekken van subsidies aan de veredelingssector om zo innovatie in Nederland te bevorderen. 16
Regionale spreiding Uit tabel 4.4 blijkt dat de meeste agrarische bedrijven die in de periode 2006-2010 intellectueel eigendom hebben aangevraagd, zijn gevestigd in de provincie Zuid- Holland (355). Op de tweede en derde plaats volgen de provincies Noord-Holland en Noord-Brabant. De provincie Noord-Brabant heeft meer agrarische bedrijven die octrooi hebben aangevraagd, maar blijven wat merkaanvragende bedrijven betreft verder achter bij Noord-Holland. Vooral het aantal merkaanvragende bedrijven in de agrarische sector ligt in Zuid-Holland relatief hoog, bijna de helft is in deze provincie gevestigd. Tabel 4.4 Aantal intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in de periode 2006-2010, naar type intellectueel eigendom en provincie Provincie Octrooi-aanvragende Merk- Model-aanvragende Intellectueel- bedrijven aanvragende bedrijven eigendomaan- bedrijven vragende bedrijven aantal % aantal % aantal % aantal % Zuid-Holland 126 33,3% 248 31,9% 22 47,8% 355 32,4% Noord-Holland 46 12,2% 138 17,8% 5 10,9% 173 15,8% Noord-Brabant 64 16,9% 101 13,0% 6 13,0% 154 14,1% Gelderland 46 12,2% 75 9,7% 0,0% 115 10,5% Utrecht 23 6,1% 54 6,9% 6 13,0% 72 6,6% Limburg 21 5,6% 38 4,9% 2 4,3% 54 4,9% Overijssel 21 5,6% 29 3,7% 2 4,3% 50 4,6% Flevoland 7 1,9% 28 3,6% 0,0% 34 3,1% Friesland 9 2,4% 23 3,0% 2 4,3% 31 2,8% Zeeland 8 2,1% 18 2,3% 0,0% 25 2,3% Drenthe 5 1,3% 19 2,4% 0,0% 23 2,1% Groningen 2 0,5% 6 0,8% 1 2,2% 8 0,7% Totaal 378 100,0% 777 100,0% 46 100,0% 1094 100,0% Bron: Panteia, 2013 In figuur 4.2 is het aantal intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in de agrarische sector in de periode 2006-2010 weergegeven. Het gaat hierbij om de octrooi-, merk- en modelaanvragende bedrijven, de kwekersrechten blijven buiten beeld. De aanvragende bedrijven zijn gebundeld met dezelfde vier cijfers van de postcode. Dus hoe groter de stip, hoe meer intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in dat gebied. Op de kaart zijn vooral enkele gebieden in Zuid-Holland (Westland, de Bollenstreek en Boskoop) terug te zien. In Noord-Holland komt de regio Aalsmeer naar boven, in de kop van Limburg valt de regio Venlo op. De aanvragende bedrijven in de provincie Noord-Brabant zijn veel meer verspreid over de hele provincie. 17
Figuur 4.2 Kaart intellectueel-eigendomaanvragende bedrijven in de agrarische sector in Nederland in de periode 2006-2010 Bron: Panteia, 2013 18
Bijlage 1 Top 10 octrooi-, merk- en modelaanvragende bedrijven Tabel A Top 10 octrooiaanvragende bedrijven in de agrarische sector in Nederland in de periode 2006-2010 Bedrijf Aantal Percentage 1 Maasland N.V. 192 17,3% Forage Innovations B.V. 19 1,7% 2 Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel B.V. 33 3,0% 3 Van der Valk Systemen B.V. 20 1,8% 4 Redexim Handel- en Exploitatie Maatschappij B.V. 18 1,6% 5 Visser 's-gravendeel Holding B.V. 18 1,6% 6 CSK Food Enrichment B.V. 17 1,5% 7 Monsanto Invest N.V. 17 1,5% 8 Trioliet Mullos B.V. 17 1,5% 9 Prosensa Technologies B.V. 16 1,4% 10 Logiqs Agro B.V. 15 1,3% Totaal aantal octrooiaanvragen top 10 382 34,4% Totaal aantal octrooiaanvragen agrarische sector 1.112 100,0% Bron: Panteia, 2013 Tabel B Top 10 merkaanvragende bedrijven in de agrarische sector in Nederland in de periode 2006-2010 Bedrijf Aantal Percentage 1 Holland BolRoy Markt BV 145 5,6% 2 Interplant Roses BV 78 3,0% 3 Jan Spek Rozen BV 64 2,5% 4 De Ruiter Intellectual Property BV 62 2,4% 5 The Greenery B.V. 55 2,1% 6 Anthura BV 53 2,1% 7 Rijnplant B.V. 49 1,9% 8 Schoneveld Twello BV 44 1,7% 9 David Austin Roses Limited 38 1,5% 10 Terra Nigra B.V. 29 1,1% Totaal aantal octrooiaanvragen top 10 617 23,9% Totaal aantal octrooiaanvragen agrarische sector 2581 100,0% Bron: Panteia, 2013 19
Tabel C Top 10 modelaanvragende bedrijven in de agrarische sector in Nederland in de periode 2006-2010 Bedrijf Aantal Percentage 1 Modiform B.V. 10 9,2% 2 Outhings BV 10 9,2% 3 Schmidt Zeevis Rotterdam BV 8 7,3% 4 W/M SYSTEMS B.V. 8 7,3% 5 Wijngaard Kaas B.V. 6 5,5% 6 HatchTech Group B.V. 6 5,5% 7 Holding P.M.M. Hoff B.V. 4 3,7% 8 Anthura BV 3 2,8% 9 Menken Orlando BV 3 2,8% 10 ANCO Orchideeën BV 3 2,8% Totaal aantal modelaanvragen top 10 61 56,0% Totaal aantal modelaanvragen agrarische sector 109 100,0% Bron: Panteia, 2013 20
Bijlage 2 Afbakening agrarische sector De agrarische sector is afgebakend aan de hand van de Standaard BedrijfsIndeling (SBI-codes). De volgende SBI-codes zijn tot de sector gerekend. 0111 2511 8413 46741 0113 2561 11301 46751 0116 2562 11901 46752 0119 2611 11909 46761 0120 2620 13001 47643 0124 2822 13002 47999 0125 2825 23611 52291 0130 2829 33123 53202 0141 2830 43222 64301 0142 2849 45112 64303 0145 2896 46211 66191 0146 3230 46212 68204 0147 3512 46213 69102 0149 4120 46214 69105 0150 4312 46215 69209 0161 4391 46216 70102 0162 4611 46217 70221 0210 4612 46218 72111 0220 4614 46219 72191 0236 4615 46231 72192 0311 4622 46232 72199 0312 4651 46241 94991 0321 4652 46242 132009 0322 4661 46311 205903 0610 4941 46312 283001 0620 6201 46331 283002 0899 6420 46332 331231 0910 6630 46381 422102 1392 7111 46382 432101 2015 7112 46383 620102 2221 7320 46384 711201 2222 7490 46389 711202 2229 7721 46461 711204 2312 7740 46496 711205 2341 8130 46691 711206 2442 8219 46696 711207 21
De resultaten van het Programma MKB en Ondernemerschap worden in twee reeksen gepubliceerd, te weten: Research Reports en Publieksrapportages. De meest recente rapporten staan (downloadable) op: www.ondernemerschap.nl. Recente Publieksrapportages A201405 13-02-2014 Lokale laten voor bedrijven A201403 04-02-2014 Wat drijft MKB ondernemers A201401 06-02-2014 Topsectoren in beeld. Ontwikkeling van de innovativiteit van de topsectoren in najaar 2012-voorjaar 2013 A201374 7-1-2014 MKB Rating: Smaakt naar meer, onderzoek naar bekendheid en gebruik van ratings door MKB-bedrijven A201373 7-1-2014 Vertrouwen in eigen bedrijf keldert: ondernemersvertrouwen door de jaren heen A201370 19-12-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201369 23-12-2013 Ondernemen in de horecasector 2013 A201368 23-12-2013 Ondernemen in de groothandelsector 2013 A201367 23-12-2013 Ondernemen in de overige dienstverlening 2013 A201366 23-12-2013 Ondernemen in de bouwsector 2013 A201365 23-12-2013 Ondernemen in de transportsector 2013 A201364 23-12-2013 Ondernemen in de autosector 2013 A201363 19-12-2013 Bijdrage van buitenlandse werknemers aan innovatie in het MKB A201362 23-12-2013 Ondernemen in de zakelijke dienstverlening 2013 A201361 23-12-2013 Ondernemen in de metaalelektro 2013 A201360 23-12-2013 Ondernemen in de voedings- en genotmiddelenindustrie 2013 A201359 23-12-2013 Ondernemen in de detailhandel 2013 A201358 17-12-2013 De grijze ondernemer. Internationale vergelijking van de grijze ondernemer A201355 10-12-2013 Opleiding en scholing van zzp ers Resultaten zzp-panel meting I van 2013 A201354 26-11-2013 Internationale benchmark ondernemerschap 2013. Tabellenboek A201353 19-11-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update oktober 2013 A201351 21-11-2013 Innovatie en internationalisering in het MKB A201350 12-11-2013 Innovatie in het MKB, ontwikkelingen in de periode 2002-2013 A201349 31-10-2013 Fulfilment van online verkoop A201348 15-10-2013 De overheid als klant van het MKB A201347 26-09-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 A201346 08-10-2013 De innovativiteit van het MKB in 2013 A201345 19-09-2013 Monitor buitenlandse investeringen MKB A201344 14-11-2013 Sectorale veranderingen in de Nederlandse economie A201343 03-04-2013 Geen vertrouwen ondernemers in het economische beleid - Najaar 2013 A201342 12-09-2013 Verschillen tussen uitzendondernemingen A201341 17-10-2013 Economische effecten verlaging van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven A201340 19-08-2013 Exportindex MKB. Ontwikkelingen 2008-2011 22
A201339 22-08-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling. Update augustus 2013 A201338 12-09-2013 Bedrijfsfinanciering: zó kan het ook! A201337 03-09-2013 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1998-2012 A201336 27-11-2013 Inkomens Zelfstandigen 2012 A201335 01-07-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2013 en 2014 Update juni A201334 15-07-2013 De rol van sociale media bij innovatie door zzp ers A201333 02-07-2013 Topsectoren in beeld. Internationale oriëntatie topsectoren A201332 02-07-2013 Topsectorenpanel. Methodologische verantwoording A201331 04-07-2013 Calimero creativiteit: De innovatieve netwerken van zzp ers A201330 25-06-2013 Hoe goed ligt de gemeente bij MKB? A201329 18-06-2013 Monitor Inkomens Ondernemers A201328 27-06-2013 Het wenkend perspectief van consumenteninnovatie A201327 16-07-2013 Innoveren achter de schermen A201326 19-07-2013 De financiële positie van het MKB in 2013 en 2014 A201325 9-07-2013 Minirapportage biomaterialen A201324 5-06-2013 Ontwerp krapte-indicator belangrijke beroepen topsectoren A201323 06-06-2013 Kleinschalig ondernemen 2013 A201322 13-06-2013 Topsectoren in beeld - Bekendheid met het topsectorenbeleid en beleving van het ondernemingsklimaat A201321 21-05-2013 Administratieve lasten MKB A201320 04-06-2013 Ambities en vermogensopbouw van zzp'ers A201319 11-06-2013 Topsectoren: beeld en ontwikkeling A201318 April 2013 MKB en ondernemerschap in zakformaat, Editie 2012/2013 A201317 16-05-2013 Diaspora links van migrantenondernemers in Nederland A201316 31-05-2013 Intellectueel eigendom topsectoren A201315 07-05-2013 MKB verdeeld over kabinetsbeleid A201314 02-05-2013 Topsectoren in beeld A201313 28-03-2013 Concurrentie in het MKB A201312 25-03-2013 Alles flex, is dat een mismatch? A201311 09-04-2013 Challengers: hun kenmerken en succesfactoren A201310 04-04-2013 Wie wordt werkgever? A201309 16-04-2013 Oudedagsvoorziening in het MKB A201308 11-04-2013 Benchmark klanten Qredits A201306 21-02-2013 De waarde van sociaal ondernemerschap A201305 24-01-2013 Grondstofschaarste? A201304 02-04-2013 Gezocht: werklocatie 3.0 A201303 24-01-2013 Algemeen beeld van het MKB in de marktsector in 2012 en 2013 - Update december A201302 08-01-2013 Financiering van innovatie in het MKB A201218 15-01-2013 Samen starten A201217 17-01-2013 Inkomen, vermogen en dynamiek van zelfstandigen zonder personeel A201216 9-1-2013 Financieringsmonitor topsectoren 2012 A201215 19-12-2012 Ondernemen zonder personeel A201214 7-12-2012 Meer innovatie door buitenlanders?! A201213 4-12-2012 Meerwaarde van studentbedrijven A201212 4-12-2012 Duurzaam ondernemen in het MKB A201211 12-11-2012 Global Entrepreneurship Monitor 2011 The Netherlands A201210 19-11-2012 Gebruikers en communities A201209 8-8-2012 Wagenpark MKB en Grootbedrijf 2010 A201208 6-7-2012 Nieuwe financieringsvormen voor het MKB 23