Handleiding voor zelfwaardering Voor leerkachten van meisjes en jongens tussen de 11 en 14 jaar self-esteem project Helpt jongeren een beter zelfbeeld te ontwikkelen.
02 03 self-esteem project "Geen enkele jongere zou de school mogen verlaten met het gevoel niet alles te kunnen realiseren waar hij of zij aanleg voor heeft." self-esteem project Dr. Nancy Etcoff, Directeur van het esthetisch en welzijnsprogramma, Afdeling Psychiatie, Harvard Inhoud Doel van de workshop Feedback Wie heeft dit materiaal samengesteld? Aanwijzingen voor dit lespakket? Om te beginnen 1. Inleiding Instructieblad voor de leerkracht 1.1 Werkblad 1.1 Ondersteuning van het zelfbeeld 2. Waardoor wordt vertrouwen in het eigen lichaam beïnvloed? Instructieblad voor de leerkracht 2.1 Werkblad 2.1 Hoe zou jij je voelen? Instructieblad voor de leerkracht 2.2 Werkblad 2.2 Kijken naar tijdschriften Instructieblad voor de leerkracht 2.3 Werkblad 2.3 Wat is 'echte' schoonheid? Instructieblad voor de leerkracht 2.4 Werkblad 2.4 Spelen met schoonheid 3. Opbouwen van zelfwaardering Instructieblad voor de leerkracht 3.1 Werkblad 3.1 De kracht van taal Instructieblad voor de leerkracht 3.2 Werkblad 3.2 Onafgemaakte zinnen Instructieblad voor de leerkracht 3.3 Werkblad 3.3 Beloftekaart 04 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Onze sociale missie Jongeren aanmoedigen een positieve houding te ontwikkelen ten opzichte van innerlijke schoonheid en het verbeteren van het zelfbeeld. Andere spelletjes / oefeningen Omgaan met moeilijke opmerkingen Dove project voor zelfwaardering Global Advisory Board Notities Hulpmiddelen en inspiratie online! Deze bron moet worden gebruikt met: Films: "Fabricating Beauty", Rankin 5 min. Kijkje achter de camera en de trucjes van beeldenmakers "Evolution" 1 min. Een korte spot die weergeeft hoe perfecte schoonheid wordt gemaakt PowerPoint-presentatie en aantekeningen voor de spreker. 26 28 30 31 32
! 04 05 Doel van de workshop Jongeren helpen een gezonde en positieve relatie met hun lichaam op te bouwen, hun zelfvertrouwen en zelfbeeld te versterken en goed te leren omgaan met hun uiterlijk. Waarom is dit materiaal geproduceerd? Meer dan 60% van alle meisjes vermijdt bepaalde activiteiten omdat ze zich schamen voor hun uiterlijk. Bijvoorbeeld: 19% sluit zich niet aan bij een team of club 23% gaat niet naar het strand of zwembad 13% geeft geen mening 15% gaat niet naar school ( The Real Truth About Beauty Revisited, studie door Dove Global, 2010) Voor jongens geldt hetzelfde. Hoewel jongens minder zelfbeeldproblemen lijken te hebben, komen jongens steeds meer onder druk te staan. Meer jongens dan ooit denken dat ze er moeten uitzien of zich moeten gedragen volgens nietrealistische beelden in de media. Psychische angst over je uiterlijk kan je leven onophoudelijk stagneren. Meisjes en jongens staan meer dan ooit onder druk een geretoucheerd beeld van lichamelijke perfectie te zijn. We zien dit elke dag terug in het nieuws. Wat is zelfwaardering? We leren over de waarde van zelfwaardering en hoe mensen met lage zelfwaardering geneigd zijn problemen te hebben. Maar wat is zelfwaardering? Het is: eigenwaarde onze houding tegenover onszelf, hoe tevreden je bent met wie je bent het vermogen om te kunnen omgaan met moeilijke situaties vertrouwen hebben in jezelf hoe we onszelf zien in de gemeenschap en de maatschappij hoe we onszelf met anderen vergelijken en relateren aan anderen om ons heen. De belangrijkste zorg die jonge mensen hebben is hun lichaamsbeeld, vooral als ze ouder worden (Mission Australia, 2008. Basis: 45.558 personen 11-24 jaar) 67% van de tienermeisjes denkt te moeten afvallen terwijl slechts 19% overgewicht heeft. (UK Teen Body Image Survey, Jan 2004, Bliss magazine) Jongens die tijdschriften over videogaming lezen, willen meer spieren opbouwen (Prof. Kristen Harrison, studie door University of Illinois, 2007) Meisjes die voor het eerst naar school gaan blijken al te leven in een cultuur die dun als het ideaal voorstelt op een manier die de ontwikkeling van het lichaamsbeeld en van de zelfwaardering ondermijnt (H Dohnt & M Tiggeman, Developmental Psychology, 2006) 63% van de meisjes zou liever een model in een tijdschrift voor mannen zijn dan arts, onderwijzeres of verpleegster (TheLab, 1000 meisjes van 15-19 jaar) Het effect van hoge of lage zelfwaardering is te zien aan de mate van zelfvertrouwen, hoe we denken en voelen en hoe we omgaan met onszelf en met anderen. Hoge zelfwaardering Als we een hoge zelfwaardering hebben, voelen we ons op ons gemak. We hebben het vertrouwen om te weten wat we willen en we kunnen met kennis van zaken beslissingen nemen over ons leven; we zijn tevreden als we in de spiegel kijken en we geloven in onszelf. Laag zelfbeeld Als we een laag zelfbeeld hebben, schatten we onszelf niet op waarde en zoeken we naar bevestiging van buitenaf. Dit kan ons een gevoel van hulpeloosheid geven en de controle over ons leven doen verliezen. Dit kan leiden tot wrok en anderen de schuld geven. Als we een lage zelfwaardering hebben, is het onwaarschijnlijk dat we ons volledig zullen ontplooien. Kunnen we zelfwaardering ontwikkelen? De prijs van lage zelfwaardering Lage zelfwaardering betekent vaak dat we onze prestaties niet erkennen en dat we hier niet tevreden over zijn. Lage zelfwaardering kan het gevoel geven er niet bij te horen en je afgesneden te voelen van de maatschappij. Hierdoor geven we onze individualiteit op en conformeren ons aan stereotypen. We krijgen het gevoel dat we de uitdagingen van het leven niet aankunnen, dat we niet goed genoeg zijn of een mislukking te zijn. Dit kan leiden tot depressie, destructief gedrag, zelfverwonding, eetstoornissen of alcohol-/ drugsmisbruik. De ontwikkeling van zelfwaardering begint in de kinderjaren en kan worden beïnvloed door allerlei factoren van buitenaf, zoals de samenleving, de media, familie en vrienden. Het is de basis voor ons handelen, onze reacties, onze beslissingen en het levenspad dat we kiezen. Daarom is het opbouwen van zelfwaardering een noodzakelijke vaardigheid. Ledereen heeft in zijn leven de kans zelf de verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen geluk. Gelukkig kunnen we onze zelfwaardering van laag naar hoog brengen door te leren wie we zijn, zonder ons te spiegelen aan anderen. Door het bevestigen van onze eigen gedachten en meningen kunnen we leren dat we meer zijn dan nummers op een weegschaal of het etiket in onze kleren. Hoe werkt dit lespakket? Zelfvertrouwen over het eigen lichaam Meer algemeen zelfvertrouwen Meer kans op zelfontplooiing Inspireert anderen Verhoogt geluksgevoel Verhoging van het bewustzijn van factoren die het zelfvertrouwen beïvloeden Wat bedoelen we met 'geluk'? ledereen wil gelukkig zijn. Maar wat is geluk en hoe word je gelukkig? Dat hang af van de persoon. Sommige mensen scheppen een beeld van een bepaald aantal externe voorwaarden waaraan moet worden voldaan om gelukkig te kunnen zijn. Ze zeggen bijvoorbeeld Het zal me gelukkig maken als ik vijf kilo ben afgevallen, een nieuwe baan heb of die nieuwe schoenen krijg. Dergelijke ideeën over wat gelukkig maakt worden helaas vaak beïnvloed door de omgeving, familie, de samenleving, vrienden en de media dus invloeden van buitenaf. Echt geluk komt wanneer je vertrouwen hebt in jezelf. Je wordt bijvoorbeeld niet gehinderd door negatieve introspectie, durft daarom je mening te geven, te vertrouwen op jezelf en (dit is het belangrijkste) je weet jezelf te waarderen. Dit pakket richt zich op de krachtige positieve invloed van zelfverzekerdheid.
06 07 Feedback Het deed me goed om te kunnen praten over wat ik voel. Brad, 14 jaar Dit heeft me geholpen om me te richten op m n sterke in plaats van m n zwakke kanten. Niral, 13 jaar Wie heeft dit materiaal samengesteld? Dit workshoppakket is ontwikkeld door het Dove Self-Esteem Project (project voor zelfwaardering) en beat, de belangrijkste liefdadigheidsorganisatie voor mensen met eetstoornissen in het Verenigd Koninkrijk. Verdere bijdragen zijn geleverd door dr. Susie Orbach, dr. Nancy Etcoff en Girl Scouts of the USA Ik denk dat ik hierdoor besef dat ik normaal ben en niet perfect hoef te zijn. Ella, 11 jaar Ik heb nieuwe manieren geleerd om anderen gelukkiger te maken. Marie, 14 jaar Mijn leerlingen vonden dit echt nuttig en wat me zelf verbaast: ik voel me ook beter over mezelf. Nikki, lerares Ik dacht dat ik de enige weirdo was in onze klas en alle anderen normaal waren. Nu weet ik dat we allemaal iets hebben waar we niet tevreden over zijn. Jasmin, 13 jaar Deze workshop handleiding bevat een indrukwekkende combinatie van activiteiten en communicatiemiddelen om gesprekken over een buitengewoon moeilijk onderwerp te stimuleren: zelfvertrouwen en een beter zelfbeeld. Tegenwoordig groeien jongeren op te midden van onbereikbare schoonheidsidealen. Innovatieve bronnen, waaronder deze handleiding, bieden volwassenen de kans een rolmodel te zijn en een sterke bijdrage te leveren aan het zelfbeeld van jongeren op het moment dat jongeren dit het meeste nodig hebben. Dr. Nancy Etcoff Directeur van het esthetisch en welzijnsprogramma, Afdeling Psychiatrie, Harvard en auteur van Survival of the Prettiest, the Science of Beauty Bijna alle jongeren worden beïnvloed door problemen rond hun lichaamsbeeld, die hun zelfvertrouwen ondermijnen en hun energie richten op vrijwel onmogelijk haalbare lichamelijke idealen. Dit pakket kan leerlingen (en leerkrachten) helpen te begrijpen dat de invloed van onze omgeving het zelfbeeld beïnvloedt. Dr. Susie Orbach Psychoanalytica, lichaamsactivist en auteur van diverse boeken over het lichaam en emotioneel vermogen, inclusief Bodies en On Eating
08 9 09 self-esteem project Richtlijnen voor deze handleiding Werken aan zelfwaardering is een immense opdracht. Het maakt deel uit van wat u normaal als leerkracht doet. Deze handleiding dient als stimulans om discussies op gang te brengen. Het eigenlijke resultaat wordt verkregen door jongeren het onderwerp te laten bespreken en hun verhalen en ervaringen te delen. Deze handleiding helpt de leerlingen in de klas of groep te ontdekken wie ze zijn en geeft hen hulpmiddelen om hun zelfbeeld te verhogen. We hebben geluisterd naar de feedback van leerkrachten en meer materiaal opgenomen dan waarschijnlijk nodig is. U kunt kiezen wat u zelf wilt gebruiken. Sommige pagina s bevatten instructiebladen Deze zijn voor uzelf en bevatten feiten, fragmenten en vragen om te delen. Andere pagina s bevatten werkbladen Deze kunnen in zwart-wit worden gekopieerd en uitgedeeld. Tot slot zijn er nog 5 oefeningen die kunnen worden gebruikt in de klas, na schooltijd of als huiswerk.! Leerlingen die normaal gesproken moeite hebben met relaties aangaan, kunnen moeite hebben met bepaalde activiteiten zoals activiteit 3.2 die bestaat uit het twee aan twee complimenten uitwisselen. Als u op de hoogte bent van bepaalde problemen kunt u zich beter voorbereiden op een dergelijke oefening. Om te beginnen 1. Informeer de ouders De aard van de workshop is zodanig dat bepaalde gevoelig liggende onderwerpen kunnen worden aangesneden. Soms hebben deze onderwerpen te maken met de thuissituatie. Als ouders op de hoogte zijn van wat hun kinderen bespreken, kan dit thuis tot betere gesprekken leiden die het lesmateriaal versterken en ondersteunen. 2. Informeer leerlingen over huiswerk Deelname en discussies zijn altijd levendiger als de leerlingen van te voren geïnformeerd worden over het onderwerp. Informeer hen over de workshop en vraag hen zich voor te bereiden door een foto uit een tijdschrift of vanaf internet mee te nemen van iemand met echte schoonheid. Neem zelf enkele reservefoto s mee voor het geval leerlingen dit vergeten zijn. 3. Zoek voor de workshop de steun van volwassenen Vraag eventueel hulp voor de workshop. Wanneer de klas oefeningen doet in kleinere groepen kan het handig zijn een helpende hand in de buurt te hebben voor het begeleiden van discussies. Misschien een andere leraar/lerares, mentor of geïnteresseerde ouder? 4. Reserveer een ruimte De workshop werkt het beste in een grote open ruimte. Tafels en stoelen zijn handig maar niet nodig. Trek voor deze workshop minimaal 1 lesuur uit. 5. Zorg voor hulpmiddelen U hebt een computer en projector nodig. Het is ook goed om te beschikken over een flip-over whitebord / schoolbord om opmerkingen met de groep te delen.
! 10 11 Inleiding Dit instructieblad bevat suggesties voor wat u tegen de klas kunt zeggen. Kopieer het werkblad op de tegenoverliggende pagina om uit te delen. Leg de basisregels uit en uw rol bij de workshop: Niemand dwingt je om iets te zeggen, maar we hopen op een goede, open discussie. We willen alle bijdragen horen, ook ongewone meningen. Respecteer de ander, luister naar hun mening. Vel geen oordelen. Als we iets horen dat privé is, laten we het dan ook privé houden. Instructieblad 1.1 Ondersteuning van het zelfbeeld Werkblad 1.1 Wat geeft jou een goed gevoel over jezelf? Welke mensen, plaatsen, activiteiten, ervaringen of emoties hebben invloed op je eigenwaarde? Wees zo specifiek mogelijk en schrijf ze in de vakjes onder Jij. Maak meer vakken als je meer ideeën hebt. Jij Wat we nu gaan bespreken: 1. Wat is zelfwaardering en wat is vertrouwen in je lichaam? Werkblad 1.1 2. Waar wordt dit door beïnvloed? Werkblad 2.1 2.4 3. Hoe kunnen we dit versterken Werkblad 3.1 3.3 Vraag de klas om vraag 1 hierboven te beantwoorden. Mogelijke antwoorden zijn: jezelf kennen/van jezelf houden tevreden zijn met en over jezelf je lichaam accepteren zoals het is Vraag de klas of ze denken dat we worden geboren met een bepaalde mate van zelfwaardering. Het antwoord is dat zelfwaardering zich in de kinderjaren ontwikkelt. Het mooie is dat we kunnen leren ons zelfbeeld te verbeteren. Ondersteuning van het zelfbeeld Doel: begrijpen wat zelfwaardering versterkt. Als je weet wat je een goed gevoel geeft, kun je jezelf helpen wanneer je het moeilijk hebt. Deel het werkblad uit en lees de instructies voor. Vraag enkele leerlingen in de groep te delen wat ze hebben geschreven. Verdere discussievragen: Jongens en meisjes die aan sport doen hebben meestal meer lichamelijk zelfvertrouwen. Hoe denk je dat dit komt? Het is wetenschappelijk bewezen dat lachen je een goed gevoel geeft over jezelf. Hoe denk je dat dit komt? We worden allemaal door onze omgeving beïnvloed. Hoe meer tijd we spenderen aan dingen die ons energie geven, stimuleren, inspireren en ons een goed gevoel geven, hoe beter we ons voelen. Ook het omgekeerde is waar. Als we ons omringen met mensen die ons ongelukkig maken of die nare dingen zeggen, zullen we een onplezierig gevoel krijgen. Je kunt dit blad mee naar huis nemen. Gebruik het als inspiratiebron als je het moeilijk hebt. Het geeft je positieve energie. Probeer over het algemeen een open houding te hebben en interesse te tonen in wat haar bezighoudt.
12 13 Waardoor wordt het vertrouwen in het eigen lichaam beïnvloed? Instructieblad 2.1 Bij de vorige oefening zeggen leerlingen soms dat ze kijken naar foto s van beroemdheden en ervan dromen op hen te lijken. Uit onderzoek blijkt dat beeldmateriaal in de media ons zelfbeeld kan beïnvloeden. Laten we dit eens verder onderzoeken. Hoe zou jij je voelen? Doel: begrijpen welk gevoel de media ons kunnen geven. Deel het werkblad uit en lees de instructies hardop voor. Vraag na enkele minuten wie zijn/haar mening wil delen over de foto s die ze hebben meegebracht. Let op welke woorden het meest worden gebruikt. Ga in op het contrast tussen (bijvoorbeeld) stereotypen en mooi. Versterk het feit dat elke leerling uniek is. We hebben allemaal verschillende ideeën over wat wel of niet mooi is en dat maakt het leven interessant. Als we allemaal hetzelfde zijn, zouden we daar snel genoeg van krijgen en onze individualiteit willen benadrukken. Verdere discussievragen: Als je de persoon op de foto van jouw keuze zou ontmoeten zonder extra makeup of mooie kleren zou je hem/haar dan herkennen? Wat zou er anders kunnen zijn? Angelina Jolie perfectie? Met een succesvolle carrière en Brad Pitt aan haar zijde lijkt de Oscarwinnende actrice alles te hebben. Toch zegt ze: Er is zoveel mis aan mij dat mijn gevoel van eigenwaarde daar onder lijdt, ongelooflijk gewoon! Ik denk dat iedereen dat heeft. (maart 2008) Waarom zou ze dit voelen? Wie profiteert van onze onvolkomenheden? De meeste vrouwen in de wereld zien er niet uit als supermodellen. Welke bedrijven profiteren ervan ons te laten denken dat ons uiterlijk tekort schiet? sportscholen de dieetindustrie leveranciers en verkopers van make-up plastische chirurgie Plastische chirurgie wie profiteert? Sommige mensen hopen dat plastische chirurgie iets kan oplossen waar je onvrede mee hebt. Helaas zijn veel mensen na plastische chirurgie nog steeds ongelukkig, vooral als het fout gaat. De plastische chirurgiesector is wereldwijd enorm gegroeid. In 2010 gaven Amerikanen meer dan $10,7 miljard uit aan plastische chirurgie en behandelingen zoals Botox (American Society for Aesthetic Plastic Surgery) Denk je dat het vaker zal voorkomen dat mensen kiezen voor plastische chirurgie? Wat vind je daarvan? Hoe zou jij je voelen? Werkblad 2.1 Bekijk in groepjes van twee de meegebrachte foto s van mensen die echte schoonheid bezitten. Stel je voor dat jij er zo uitziet. Hoe zou jij je voelen? Omcirkel drie woorden. Onderstreep drie gevoelens die je niet zou hebben. cool intelligent opschepper krachtig positief ongewoon gewoontjes sexy fit gevoelig sterk eenzaam stereotypisch * echt zorgzaam zacht serieus mooi natuurlijk leuk welgevormd blij dom normaal populair zelfverzekerd nadenkend elegant onecht te perfect * stereotypisch betekent een conventionele en simplistische mening of imago. Bijvoorbeeld, een stereotypisch supermodel is superslank en blond met blauwe ogen. droevig
14 15 Waardoor wordt het vertrouwen in het eigen lichaam beïnvloed? In de vorige oefening gaven sommige jongeren aan veel waarde te hechten aan tijdschriften. Ze zijn leuk, zorgen dat je bijblijft en dienen als informatiebron. Hoe gebalanceerd is deze informatie? Instructieblad 2.4 a Kijken naar tijdschriften Werkblad 2.2 Een tijdschrift 60 minuten bekijken, verlaagt de zelfwaardering van meer dan 80% van alle meisjes. (Dr. Raj Persuad, Consultant Psychiatrist, Maudsley Hospital, Londen) Waarom denk je dat vrouwen deze tijdschriften blijven kopen? Kijken naar tv, websites en tijdschriften Doel: discusseren over de invloed van gemanipuleerd beeldmateriaal. Uit onderzoek blijkt dat beeldmateriaal in de media ons zelfbeeld kan beïnvloeden. b Het lichaamsvet van modellen en actrices die worden afgebeeld in de media is minstens 50% lager dan dat van gezonde vrouwen. (British Medical Association, 2000) Hoe denk je dat dit komt? Dit blad kan worden gebruikt als huiswerkopdracht of nu in de klas worden besproken.! Aantekeningen bij (b) op het werkblad Enkele feiten over lichaamsvet: Uit onderzoek bleek dat modellen en actrices in de jaren 90 10-15% lichaamsvet hadden Het gemiddelde voor een gezonde vrouw is 22-26% Aantekeningen bij (d) op het werkblad Tijdens de tienerjaren moeten we zwaarder worden. c De meeste mannen willen graag 13 kg meer spieren ontwikkelen dan de gemiddelde lichaamsbouw van een man. (Onderzoek van 1000 mannen door dr. Roberto Olivardia voor zijn boek The Adonis Complex ) Hoe zou jij een vriend helpen die vindt dat hij gespierder moet worden? Waarom heeft ons lichaam vet nodig? Vet is essentieel voor de lichaamsfuncties. Vet regelt de lichaamstemperatuur, beschermt en isoleert de organen en is de belangrijkste energieopslag van het lichaam. Anderzijds hebben steeds meer jongeren eetproblemen die tot obesitas kunnen leiden. Het aantal kinderen met overgewicht is in de afgelopen decennia steeds verder toegenomen. Welke gewoonten hebben tot deze toename geleid? d Zes op de tien tienermeisjes denken gelukkiger te zijn met een slanker lichaam. 67% van de tienermeisjes denkt te moeten afvallen terwijl slechts 19% overgewicht heeft. (UK Teen Body Image Survey, Jan 2004, Bliss magazine) Geef redenen waarom zoveel meisjes dit denken.
16 17 Wat beïnvloed het vertrouwen in je eigen lichaam? Instructieblad 2.3 In de vorige oefening hebben we het er over gehad hoe we ons kunnen voelen als we tijdschriften lezen of tv kijken. Hoe zien deze ideale mensen er in werkelijkheid uit? Modefotograaf Rankin onthult wat er achter de foto s schuilgaat. Wat is echte schoonheid? Werkblad 2.3 Hieronder zie je foto s van Kate Winslet, de actrice uit Titanic. Het weekblad GC waarin deze foto verscheen, gebruikte technische snufjes om de foto uit te rekken. Zo leek het alsof Kate Winslet langere benen heeft en een smallere taille. Waarom denk je dat dit weekblad dit heeft gedaan? Doel: de werkelijkheid achter de beelden in de media begrijpen Speel de DVD Fabricating Beauty (5 minuten) af Verdere discussievragen: Wat vond je het meest verrassend aan de reportage? Hoeveel werk is er nodig om perfecte foto s te maken? Je hebt gezien hoe het gezicht van model Jodi Kidd smaller werd gemaakt. Wat vond jij daarvan? Wat denk je dat modellen ervan vinden dat hun foto s worden gemanipuleerd? Bedenk dat schoonheid ook plezier kan geven maar alleen als jij je daar prettig bij voelt en niet omdat je denkt dat anderen dat van je vragen. Wat vind je ervan dat tijdschriften dit doen? Wat is 'echte' schoonheid? Doel: waarom foto s in de media worden gemanipuleerd. 1 2 Dit werkblad kunt u gebruiken als opdracht in de klas of als een huiswerkopdracht. Sommige leerlingen kunnen aangeven ongevoelig te zijn voor die opgepoetste beelden. Anderen zullen zeggen dat ze hierdoor druk ervaren om er op een bepaalde manier uit te zien. Probeer een discussie tussen beide gezichtspunten op gang te brengen. Fabricating Beauty Rankin gefotografeerd 27 september 2002 Getty Images., Jason Bell / GQ The Condé Nast Publications Ltd.
18 19 Hoe wordt vertrouwen in je eigen lichaam beïnvloed? Instructieblad 2.4 De meeste leerlingen van deze leeftijd spelen niet meer met poppen zoals Barbie of Ken. Bovendien zijn ze de popsterren die ze op de lagere school bewonderden, ontgroeid. Toch is het interessant om terug te gaan naar hun kindertijd om te kijken wat ze vinden van de lichaamsbeelden waarmee ze toen waren omgeven. Stimuleer hen na te denken of de vorm van de poppen het beeld over hun eigen lichaam heeft beïnvloed. Denken ze dat ze op Barbie wilden lijken? Of vonden ze het gewoon leuk om met de poppen te spelen? Spelen met schoonheid Barbie en Ken niet meer dan leuke poppen? De taille en het hoofd van Barbie hebben dezelfde omtrek. Haar nek is twee keer zo lang als die van de gemiddelde vrouw. Haar benen zijn 50% langer dan haar armen, terwijl dat bij een normale vrouw 20% is. Jonge gezonde mensen zouden hun lichaam als volgt moeten veranderen om er als Barbie en Ken uit te zien. Lengte Vrouw vs. Barbie Man vs. Ken + 61 cm + 51 cm Werkblad 2.4 Spelen met schoonheid Doel: nadenken over de invloed van speelgoed op ons beeld van lichaamsvormen. Taille Borstomvang Lengte van de nek Omtrek van de nek - 15 cm + 13 cm + 8 cm + 25 cm + 28 cm + 20 cm Probeer, evenals in werkblad 2.3, een open discussie te voeren. Sommigen zullen denken dat er geen link bestaat tussen speelgoed of helden/heldinnen uit hun jongere kindertijd en hun lichaamsbeeld. Anderen zullen precies het omgekeerde denken. Het is interessant om te weten dat veel psychologen denken dat die link wel degelijk bestaat. Bron: Int. Journal of Eating Disorders, Vol 18, No3, 1995 John Wiley & Sons, Inc. Kijk hoe het lichaam van Ken veranderd is in de loop der jaren. 1960 1970 1970 1990 1990... Evolution of Ken II Albert Crudo NYC/USA V1: Waarom denk je dat Barbie en Ken zulke lichaamsvormen hebben? V2: Denk je dat we beïnvloed worden door de vorm van ons speelgoed? Waarom? Barbie en Ken zijn gedeponeerde handelsmerken van Mattel, Inc.
20 21 Bouwen aan zelfvertrouwen Instructieblad 3.1 De kracht van taal Werkblad 3.1 Door al die perfecte beelden in onze omgeving gaan we ons soms minder goed voelen over onszelf. Jongeren mediatraining geven en ze laten inzien dat echte mensen er niet uitzien als speelgoed of als stereotypen in de media en popsterren is van groot belang. Daarnaast is het belangrijk dat ze zelfvertrouwen opbouwen. Wat kunnen we doen om het gevoel van eigenwaarde te verbeteren? Dit deel is opgebouwd uit 3 onderdelen: 1. Hoe anderen invloed uitoefenen op ons zelfbeeld. 2. Hoe wij zelf invloed uitoefenen op het zelfbeeld van anderen. 3. Hoe we onze eigen zelfwaardering kunnen verbeteren. Eerst kijken we hoe anderen onze zelfwaardering kunnen beïnvloeden. Taal is krachtig. Het kan worden gebruikt om oorlogen te stoppen en te beginnen, liefde of haat te tonen en om relaties op te bouwen of te vernielen. Laten we eens kijken welke invloed woorden en de manier waarop ze worden uitgesproken ons gevoel van eigenwaarde en dat van anderen kunnenen beïnvloeden. Bij elk van de onderstaande uitspraken krijg je de volgende drie vragen: 1. Hoe voel je je bij deze uitspraak? 2. Wat wil deze persoon je eigenlijk vertellen? 3. Hoe zou deze persoon je dat op een respectvolle manier kunnen vertellen? Je moeder zegt: "Zo ga jij de deur niet uit!" Je vader zegt: Doe niet zo kinderachtig, het is tijd om op te groeien! De kracht van taal Doel: leerlingen laten onderzoeken wat de invloed is van wat anderen over hun zeggen. 1. 2. 1. 2. Dit werkblad kunt u gebruiken voor een klassikale discussie of als huiswerkopdracht. Als u het in de klas gebruikt, schrijf dan de drie volgende centrale vragen op het bord: Hoe voel je je bij deze uitspraak? Wat wil deze persoon je eigenlijk vertellen? Hoe zou deze persoon je dat op een respectvolle manier kunnen vertellen? Bespreek tijdens deze activiteit de ideale antwoorden en hoe je met hun mening kunt omgaan, bijvoorbeeld Vraag wat ze eigenlijk bedoelden te zeggen Probeer objectief te zijn Geef je commentaar met respect Haal diep adem, denk na voordat je je mening geeft 3. Je broer zegt over je nieuwe vriend: Ledereen vindt hem een loser. 3. Je leerkracht zegt: "Ik verwacht meer van iemand van jouw leeftijd." 1. 1. 2. 2. 3. 3. Je vriend(in) zegt: Iemand plaagt je door te zeggen: "Ik ben heel graag bij je maar ik zou met jou nooit onder één dak willen wonen." "Wat ben jij mager." of "Wat ben jij dik." 1. 1. 2. 2. 3. 3.
22 23 Bouwen aan zelfwaardering Instructieblad 3.2 Onafgemaakte zinnen Werkblad 3.2 Ten tweede, laten we het omdraaien en zien hoe onze communicatie de zelfwaardering van anderen kan beïnvloeden. Het is tegenwoordig veel gemakkelijker lichamelijke aspecten te vinden die we niet fijn vinden aan ons lichaam dan omgekeerd. Is dat waar? Waarom? Wanneer was de laatste keer dat we anderen, om wie we veel geven, hebben verteld hoeveel ze voor ons betekenen? Men zegt dat Zuid-Amerikanen dit veel vaker doen dan Europeanen. We vinden het allemaal fijn complimenten te ontvangen. En we kunnen allemaal complimenten geven. We gaan deze vaardigheden verbeteren door te oefenen. Onafgemaakte zinnen Doel: oefenen in het opbouwen van het zelfvertrouwen van de ander. Kies iemand met wie je in een team wilt werken, het geeft niet dat je de andere persoon niet goed kent. Maak deze onvoltooide zinnen op het blad van je teamgenoot af. Je kunt iets schrijven over het karakter, uiterlijk, gedrag, interesses, etc. Blijf respectvol! Ruil je bladen om wanneer je leerkracht dit aangeeft en lees wat de ander over jou heeft geschreven. Naam van de persoon over wie je schrijft: Wat ik leuk vind aan... Wat ik bijzonder en uniek vind aan... Lees de instructies op het werkblad hardop voor. Herinner de leerlingen vóór de activiteit eraan positief te zijn en respect te tonen. Laat na afloop de leerlingen hun werkblad met elkaar delen en hun partner bedanken. Desgewenst kun je hen uitnodigen om de complimentgever een knuffel te geven als ze zich voldoende op hun gemak voelen om dit te doen. Stimuleer de klas na afloop van dit deel van de activiteit met de volgende vragen: Hoe voelde het om zinnen van de ander af te maken? Hoe voelde het om deze uitspraken te ontvangen? Wat was makkelijk? Wat vond je moeilijk? Als derde kunnen we kijken naar hoe we ons zelfvertrouwen kunnen verbeteren. De leerlingen nemen nu hun ingevulde werkblad en schrijven onderaan 3 dingen die ik leuk vind aan mijzelf zijn... en maken de zin vervolgens af. Wat voor gevoel krijg je hierbij? Zelfvertrouwen kan worden aangeleerd. Ledereen kan met opgeheven hoofd met anderen omgaan. Kies iemand met wie je in een team wilt werken, het geeft niet dat je de andere persoon niet goed kent. Maak deze onvoltooide zinnen op het blad van je teamgenoot af. Je kunt iets schrijven over het karakter, uiterlijk, gedrag, interesses, etc. Blijf respectvol! Ruil je bladen om wanneer je leerkracht dit aangeeft en lees wat de ander over jou heeft geschreven. Naam van de persoon over wie je schrijft: Wat ik leuk vind aan...! Wist je dat? Bijna 79% van alle mannen en 72% van alle vrouwen zegt dat ze liever een partner met een hoog IQ hebben dan iemand met een perfect lichaam. (enquête over 2 weken in Elle/MSNBC, okt. 2003) Wat ik bijzonder en uniek vind aan...
24 25 Afronding en samenvatting Instructieblad 3.3 Beloftekaart Werkblad 3.3 Beloftekaart Doel: actie ondernemen om het zelfvertrouwen ten opzichte van je eigen lichaam te vergroten. Vanaf vandaag... /... /... ga ik door deze voornemens een verschil maken in mijn leven en in het leven van anderen: Deze laatste oefening is voor jezelf. Schrijf een belofte aan jezelf om meer waardering voor je lichaam te krijgen. Niemand anders ziet wat je hebt geschreven. Probeer zo specifiek mogelijk te zijn, bijvoorbeeld "Wanneer ik tijdschriften lees zal ik een realitycheck doen. "Ik ga mezelf via de spiegel in de ogen kijken. "Ik stop met XXXX mager / dik te noemen. "Ik ga met opgeheven hoofd naar school. "Ik denk goed na voordat ik commentaar lever over anderen. Hoe hou je je aan dit voornemen? Lees ter herinnering deze beloftekaart over een maand of een week door. Vraag of iemand zijn/ haar beloften wil delen (met bevestiging dat u zojuist hebt gezegd dat ze vertrouwelijk waren!) 4 Afronding Wat nu? Wat inspireert je te doen na deze workshop? Een vaste tijd stellen om naar de beloftekaart te kijken? Je beloftekaart delen met een vriend(in) zodat je elkaar kunt helpen? Zo zal ik me aan mijn belofte houden: Een groep vormen om tijdens lunchtijd de extra werkbladen en oefeningen uit het pakket te gebruiken? lemand vragen samen met jou deze workshop te doen? Je ouders en/of grootouders vragen wat zij vonden van hun lichaam toen ze jouw leeftijd waren? Vraag hen hoe de foto s van vrouwen en mannen over de jaren zijn veranderd. Hebben jonge mensen het nu moeilijker dan toen? Verwijs leerlingen naar verdere informatie en oefeningen op www.nl.dove.com of www. selfesteem.nl.dove.com Verzeker hen dat als iemand iets specifieks onder vier ogen wil bespreken, ze dit kunnen doen met jou of hun mentor. U hebt een lijst met andere hulpbronnen en vertrouwelijke adviesnummers die kunnen helpen. Samenvatting: Zelfvertrouwen kan ons geluksgevoel vergroten Schoonheid is meer dan de covers van tijdschriften suggereren Geniet van hoe je eruitziet maar laat het je leven niet beheersen Denk na voordat je een mening geeft over een ander en hoe dat bij die ander overkomt Aan je zelfvertrouwen werken, helpt je om je doelen te bereiken Ik zal te houden. vragen me te helpen me aan mijn belofte Meer informatie en leuke hulpbronnen kan je vinden op www.nl.dove.com of www.selfesteem.nl.dove.com
26 27 Andere spelletjes / oefeningen Stereotypes in de media Doel: begrijpen wat afbeeldingen in de media met ons doen. Laat iemand op een groot stuk papier liggen. Teken een lijn rond de omtrek van het lichaam, ongeveer zoals de politie dat doet op een misdaadplek. Vermijd de vloer. Vul deze vorm met een collage van mensen uit advertenties. 1 Gezocht poster Doel: vriendschap gebruiken om het gevoel van eigenwaarde te versterken. Maak een poster voor een vriend(in) van hetzelfde geslacht als jij met daarop de eigenschappen die jij belangrijk vindt. 2 Welke boodschap brengen deze advertenties over? Welk gevoel geven ze je? Kom jij overeen met dit sterotypisch* ideaalbeeld? Waarom denk je dat adverteerders en uitgevers deze afbeeldingen gebruiken? Laat een bekende trailer van een televisieshow of advertentie in een tijdschrift zien zodat de boodschap realistischer wordt (in plaats van de perfecte wereld waaruit bepaalde advertenties lijken te bestaan). Teken of acteer de nieuwe, verbeterde versie. * stereotypisch betekent een conventionele en simplistische mening of image. Bijvoorbeeld, een stereotypisch supermodel is superslank en blond met blauwe ogen. Maak nu een andere poster om jezelf als vriend(in) te promoten. Ga je eerder voor uiterlijk en image of voor karakter en persoonlijkheid? Deel je posters met je klasgenoten en hang ze aan de muur. Onze vriendschapsregels Doel: afspreken hoe we ons als vrienden willen gedragen. Schrijf alle verschillende vriendschapsregels op. 3 Bekijk je regels nog eens goed, zijn vrienden er alleen voor de leuke tijden? Spreek de top tien regels af en maak er een poster van voor aan de muur in het klaslokaal.
28 29 Andere spelletjes / oefeningen Fanmail Doel: opbouwen van allerlei positieve feedback (en oefenen in het geven daarvan). 4 "Ik denk dat jongens ons teveel onder druk zetten over hoe we moeten zijn. Ongetwijfeld gebeurt dit soms. Maar er zijn ook veel jongens die dit niet doen. Het komt regelmatig voor dat veel druk om er op een bepaalde manier uit te zien, afkomstig is van andere meisjes of van onszelf. Deze workshop is bedoeld om de bewustheid hiervan te verhogen. Vaak denken we aan complimenten die we willen geven, zonder ze daadwerkelijk te geven. Een compliment is het alleen waard wanneer het wordt uitgesproken! Vraag iedereen om hun naam op een envelop te schrijven. Daarna steekt iedereen een compliment in de envelop van elke andere persoon. Je laat me glimlachen is even goed als Je hebt prachtige ogen. Houd ze positief, toon respect en blijf anoniem. Thuis heb je een heleboel complimenten om te lezen, bewaar ze voor wanneer je je een beetje down voelt. Omgaan met moeilijke opmerkingen Voor veel vragen kan Waarom denk je dat? een effectieve methode zijn om een goede discussie op gang te brengen en leerlingen te helpen zelf naar oplossingen te zoeken. Hieronder volgen enkele specifieke opmerkingen die we zijn tegengekomen: "Waarom kan ik geen make-up dragen? Dat kun je best. Deze workshop gaat over accepteren van jezelf en van anderen zoals je bent. Als je graag make-up gebruikt dan is dat prima. Het is leuk te experimenteren met hoe we eruitzien. Zorg er wel voor dat je het doet omdat je het zelf wilt en niet omdat je je onder druk voelt staan om iets te zijn dat je niet bent. "Ik schaam me ervoor om over dit soort dingen te praten. Dank je dat je de moed hebt om te zeggen hoe je je voelt. Sommige mensen voelen zich enigszins opgelaten omdat ze niet gewend zijn over hun lichaam te praten. Schaamte komt vaak omdat we problemen liever verbergen dan er over te praten. Hoe meer je er over praat hoe gemakkelijker het wordt. "Ik geloof dat mijn vriend/vriendin een eetprobleem heeft. Wat moet ik doen? Geef haar/hem de tijd, en luister. Luister naar wat je vriend(in) zegt. Probeer geen advies te geven, maar moeding haar/hem aan om hulp te vragen. Herstel is veel gemakkelijker met de steun van anderen die om je geven. Hoewel je vriend(in) het geluk heeft dat je wilt helpen, ben jij niet verantwoordelijk voor het oplossen van haar/zijn problemen. Een laag gevoel van eigenwaarde is een van de meest voorkomende kenmerken van mensen met eetstoornissen. Het is belangrijk om hen eraan te herinneren waarom je op hen gesteld bent en wat hen in jouw ogen zo speciaal maakt. Gebruik geen valse complimenten, dat werkt niet. "Wat is een eetstoornis? Jongens, meisjes, mannen en vrouwen uit alle milieus en etnische groeperingen kunnen eetstoornissen hebben. Eetstoornissen zijn een mechanisme om om te gaan met gevoelens die je ongelukkig of depressief maken. Het is vaak moeilijk om te gaan met gevoelens van boosheid, verdriet, schuld, verlies of angst. Een eetstoornis is een teken dat je hulp nodig hebt om het leven aan te kunnen. "Wat doe je als iemand je lelijk noemt? Dit is een moeilijk probleem, maar je moet laten zien dat je boven zulk gedrag staat. Houd het hoofd omhoog, glimlach en zeg Dankjewel. Het feit dat je een mening over me geeft, bewijst dat je me hebt opgemerkt. Bedankt dus. Daar staan ze perplex van. w "Anderen vertellen me dat ik veel te dik ben, maar daar zit ik niet mee! Dankjewel dat je me laat weten wat je denkt. Het is waar dat er allerlei natuurlijke lichaamsvormen zijn: sommige mensen zijn heel slank gebouwd, terwijl andere mensen van nature meer rondingen hebben. Sommige mensen zijn klein en andere groot. Sommige mensen hebben sproeten, sommigen dragen een bril. Het doel van deze workshop is om ons te helpen de realiteit en diversiteit van het menselijk lichaam in al zijn vormen te waarderen. Tegelijkertijd is het belangrijk om te begrijpen dat het waarschijnlijker is dat mensen die extreem ondergewicht of overgewicht hebben gezondheidsproblemen hebben. Het is goed om hieraan toe te voegen dat sommige mensen iets specifieks hebben waarover ze graag onder vier ogen willen praten. Ze kunnen soms het gevoel hebben dat ze nooit de kans hebben om dit te doen, of dat er niet naar hen wordt geluisterd. Als dit geldt voor iemand hier, praat dan met je leerkracht of mentor na deze workshop, we hebben een lijst met andere hulpbronnen en vertrouwelijke adviesnummers die kunnen helpen.
30 Dove Self-Esteem Project Global Advisory Board 31 Notities Het DSEP (Dove Self-Esteem Project) Advisory Board is een groep mensen die het heel belangrijk vindt om mensen meer lichamelijk zelfvertrouwen te geven. Ze begeleiden de ontwikkeling van DSEP-materialen voor miljoenen jongeren. Om te laten zien hoe belangrijk ze dit vinden, hebben de leden van de Advisory Board gratis meegewerkt. Wij zijn heel dankbaar dat er zo veel geweldige mensen op deze manier willen werken. Enkele leden van de DSEP Global Advisory Board zijn: Dr. Ann Kearney-Cooke VS, psycholoog, workshopleider, auteur van Change Your Mind, Change Your Body Dr. Lucrecia Ramirez Colombia, psychiater en organisator van uitdagende modeshows Dr. Carla Rice Canada, hoogleraar vrouwenstudies en geconsulteerd arts bij het Women s College Health Sciences Centre in Toronto Mirjam Bekker-Stoop Nederland, producent fototentoonstellingen voor goede doelen Catherine Barry Ierland, schrijfster van korte verhalen en romans, waaronder Skin Deep, een roman over borstvergroting Dr. Nancy Etcoff VS, psycholoog, hoogleraar bij Harvard, auteur van Survival of the Prettiest The Science of Beauty Chiho Kusaka Japan, tv-presentatrice en trainer over zelfvertrouwen, beroepskeuzeadviseur, vooral voor jonge meisjes Rankin VK, topmodelfotograaf, medeontwerper van het tijdschrift Dazed & Confused, filmregisseur en televisiemedewerker Jessica Weiner VS, internationaal trainer en auteur over zelfvertrouwen. Komt regelmatig op televisie en schrijft voor Seventeen Magazine Sarah Lang VS, medaillewinnares van het wereldkampioenschap speedskating, activiteitenbegeleider op school Kaisu Fagan VK, manager beleid en PR, tijdschrift Girlguiding UK Dr. Susie Orbach VK, psycho-analyticus, schrijfster van Fat is a Feminist Issue en Bodies, voorzitter van www.any-body.org Karishma Chugani Marokko, modeontwerper die een collectie aan het ontwerpen is die diversiteit in omvang en schoonheid viert Wiam Al-Ashgar Saudi-Arabië, klinisch diëtist, geeft les over gezond eten Zara Hyde-Peters VK, voormalig internationaal atlete en lid van de UK Sport Board, CEO van British Triathlon
32 33 Andere bronnen en inspiratie Er zijn veel inspirerende, nuttige materialen en informatiebronnen die je kunnen helpen om iemands zelfvertrouwen te verbeteren. Hieronder een paar voorbeelden. Films Freaky Friday (2003) (VS:onder begeleiding van de ouders) Waarin een overwerkte moeder en haar dochter niet met elkaar overweg kunnen. Als ze van lichaam wisselen, moeten ze één bizarre vrijdag lang elkaars leven leiden. Hoofdrollen: Jamie Lee Curtis en Lindsay Lohan The Sisterhood Of The Travelling Pants (2005) (VS:onder begeleiding van de ouders) Volgt vier tienermeiden gedurende een zomer waarin ze alle vier iets beleven dat hun eigenwaarde verandert. Ze komen er doorheen dankzij hun trouwe steun aan elkaar die wordt gesymboliseerd door een spijkerbroek (de travelling pants ), die ze om beurten dragen. Hoofdrollen: America Ferrera. Shrek (2001) (VS:onder begeleiding van de ouders) Geweldige familiefilm. Een groene reus gaat op pad om een ander huis op te eisen voor de sprookjesfiguren die naar zijn moeras zijn verbannen door de achterbakse Lord Farquaad. Tijdens zijn reis moet hij prinses Fiona redden, die heel verrassende problemen met haar uiterlijk blijkt te hebben. Met stemmen van Peter Paul Muller, Angela Schijf en Frans van Deursen in de Nederlandse versie. Documentaires America The Beautiful (2007) (Gesneden versie VS:onder begeleiding van de ouders / 13+) Gaat over de Amerikaanse obsessie om mooi te zijn. Draait vooral om een 12-jarig model dat volwassen wordt in de modewereld, maar heeft het ook over plastische chirurgie, aanbidding van beroemdheden, gefotoshopte advertenties en menselijke onzekerheden. Beauty Mark (2008) Schept een alarmerend, soms humoristisch, beeld door de factoren die onze perceptie van schoonheid beïnvloeden, door de ogen van psychotherapeut en voormalig internationaal toptriatleet Diane Israel. Zij vertelt haar eigen verhaal terwijl ze ook andere topatleten, bodybuilders, modellen en stadstieners interviewt over hun ervaringen met zelfbeeld. Boeken Survival of the Prettiest, the Science of Beauty (1999) van Dr. Nancy Etcoff, Directeur, Program in Aesthetics and Well Being, afdeling Psychiatrie, Harvard. Waarom vallen mannen op blond? Waarom maken vrouwen hun lippen rood? Waarom proberen mannen hun torso in een V-vorm te trainen? Wat is schoonheid? Bodies (2009) van Dr Susie Orbach, VK Zo n 30 jaar na de publicatie van Mooi dik is niet lelijk, schrijft Orbach in dit boek dat hoe we ons lichaam zien, tegenwoordig weerspiegelt hoe we onszelf zien. Daarbij stelt ze een aantal belangrijke vragen over hoe dat zo is gekomen. Skin Deep (2004) van Catherine Barry, Ierland Roman over een jonge vrouw die denkt dat ze, als ze nou maar mooi en sexy was, gelukkig zou worden, zoals ze zo wanhopig wil. Kun je echt gelukkig worden door onder het mes te gaan? Life Doesn t Begin 5 Pounds From Now (2006) van Jessica Weiner, VS Een gids die je stap voor stap helpt de taal van vet te ontcijferen en in het heden van je lichaam te houden. Door je gedachten, je taal en je gedrag te veranderen, kun je meer van je lichaam houden. Real Gorgeous (1996) van Kaz Cooke, Australië Vol met strips en feiten over cosmetica, gezondheid en eigenwaarde, voor vrouwen van 11 tot 111. Met the truth about press ups, push-ups bras and the great cellulite scam (de waarheid over opdrukken, push-upbeha s en het oplichtersparadijs genaamd cellulitis). Organisaties die zich inzetten voor beter lichamelijk zelfvertrouwen Scouting en padvinden voor meiden De World Association of Girl Guides and Girl Scouts is een wereldwijde beweging voor buitenschoolse ontwikkeling van leiderschapsvaardigheden, eigenwaarde en andere vaardigheden voor meisjes door zelfontwikkeling, uitdagingen en avontuur. De World Association is een overkoepelende organisatie voor 145 landen over de hele wereld. Vind jouw afdeling op www.wagggsworld.org/en/world Organisaties over eetstoornissen Wanneer iemand weinig lichamelijk zelfvertrouwen heeft, heeft ze meer kans op een eetstoornis. Deze organisaties zijn van mening dat voorkomen beter is dan genezen en voeren daarom campagnes om mensen zich beter te leren voelen over hun lichaamsbeeld. beat, de vooraanstaande Britse organisatie voor mensen met een eetstoornis en hun familie, heeft een uitstekende lijst met nuttige websites wereldwijd op www.b-eat.co.uk/links/overseasorganisations. Voor Nederland is dat de Stichting Anorexia Boulimia Nervosa, te vinden op http://www.sabn.nl.
34 self-esteem project beat (de werknaam van de Eating Disorders Association, charity number 801343) en Lever Fabergé Ltd (bekend onder de merknaam Unilever UK ) 2012. Alle rechten voorbehouden. DOVE en Dove device zijn gedeponeerde handelsmerken. beat device is een handelsmerk. self-esteem project Alle auteursrechten en andere intellectuele eigendomsrechten in alle tekst, afbeeldingen, geluid, software en ander materiaal in het Dove workshop pakket voor zelfwaardering (Dove Self-Esteem Workshop) zijn eigendom van beat en Unilever UK (en haar gelieerde ondernemingen) of zijn opgenomen met toestemming van de relevante eigenaar. Het Dove workshoppakket voor zelfwaardering werd gepubliceerd voor educatieve doeleinden als deel van het Britse onderwijsleerplan. Het is toegestaan dit pakket voor educatieve doeleinden, zoals hierboven aangegeven, te gebruiken en uittreksels daarvan te reproduceren door middel van fotokopiëren of afdrukken. Dit Dove lespakket voor leerkrachten is met toestemming aangepast op basis van oorspronkelijk materiaal dat werd opgesteld door beat en het Dove Self-Esteem Project. Verdere bijdragen zijn geleverd door de DSEP Advisory Board (zie pagina 30). Dit materiaal is mogelijk gemaakt door de hulp en energie van een groot team, waaronder Martin Staniforth, dr. Susie Orbach, Lisa Clark, beat en duizenden leerlingen en leerkrachten.