COACHEN NAAR VERANDERING Een praktisch boek over oplossingsgericht coachen voor de personal coach, de teamcoach en de coachende hulpverlener CHRIS VAN DAM Antwerpen Cambridge
Coachen naar verandering. Een praktisch boek over oplossingsgericht coachen voor de personal coach, de teamcoach en de coachende hulpverlener Chris Van Dam 2015 Antwerpen Cambridge www.intersentia-educatief.be Omslagbeeld: Jens Stolt Thinkstock ISBN 978-94-000-0667-6 D/2015/7849/120 NUR 777 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.
Voor Hans Van den Bosch, al jarenlang een goede vriend, als dank voor zijn bijdrage aan De Spiegel en het tot stand komen van dit boek.
Chris Van Dam benadert de 11 ICF coaching competenties op een praktische wijze en stimuleert tegelijk zelfreflectie. Een uitstekend boek te gebruiken als naslagwerk of lectuur voor elke coach om coachingvaardigheden aan te scherpen. Johan Van de Put, President ICF Belgium ICF, In service to humanity flourishing we choose to lead global advancement of the coaching profession Theoretisch stevig onderbouwd maar boven alles praktisch, praktisch, praktisch, om Milton Erickson te parafraseren. Wees gewaarschuwd, lezer: uit de lectuur van dit boek kom je niet onveranderd uit: creatiever, competenter en gefocust op wat jouw leven het leven waard maakt. Dr. Luc Isebaert Directeur, Korzybski International Dit boek vormt de referentie voor elke coach of coachende hulpverlener die inspiratie zoekt in het oplossingsgericht denkkader. Vanuit zijn uitgebreide opleiding en rijke ervaring als coach, verbindt Chris Van Dam de achterliggende theoretische inzichten met het concreet coachend handelen. Hij brengt het oplossingsgericht werken zodoende op een toegankelijke en direct inzetbare wijze voor uiteenlopende professionele situaties in de non-profit sector. Dr. Sofie Vindevogel Lesgever Orthopedagogische Coaching en Consultatie, Universiteit Gent De auteur van dit boek weet waar hij het over heeft; zijn werk is meeslepend en leest als een trein. Liever een koets, want goed beschouwd gaat het over een koetsier die iemand effectief van A naar B weet te vervoeren. De reis is oplossingsgericht. Wie zijn vak verstaat, is zich ervan bewust dat er maar één is die het doel bepaalt: de coachee. De coach kiest een passende route. Om efficiënt te manoeuvreren zijn in dit boek de nodige tools verzameld. NIVEA en LSD blijken essentieel. Stap gerust in; een aanrader voor mensen die in vervoering willen geraken. Dr. Dick J. van Dijk
VOORWOORD Wat een boek goed maakt, is dat we het lezen op het voor ons juiste moment. Alain de Botton Opgelet! Verder lezen kan uw leven ingrijpend veranderen. Zoals Chris Van Dam in zijn inleiding schrijft: het oplossingsgericht werken is niet alleen inspirerend. Het is verslavend en besmettelijk. Jullie zijn gewaarschuwd. Nu kun je het boek nog sluiten en bij het oude vertrouwde blijven. Maar je kunt ook nieuwsgierig worden. Wat brengt dat oplossingsgericht werken teweeg? Wat maakt het verschil? Of denken we enkel dat het een verschil maakt? Er is nogal wat te doen om hersenonderzoek bij psychologische processen, op zoek naar verklaringen. Het slechte nieuws: dit onderzoek geeft geen verklaring. Het goede nieuws: we zien dat er in de hersenen iets verandert. In 2004 beschreef Klaus Grawe, een gedragstherapeut, SPECT-scan-onderzoek bij mensen met depressieve klachten. Hij kwam tot de vaststelling dat er zich nieuwe sporen ontwikkelen bij mensen die zich genezen noemen. Het hebben van een concreet doel en het positief hervertalen van wat zich aandient, bleken de werkzame ingrediënten het recept van oplossingsgerichte therapie. Deze werd een dertigtal jaar geleden ontwikkeld, tegelijk in het Korzybski Instituut in Brugge, een opleidingsinstituut voor systemische therapie, en in het Brief Therapy Center in Milwaukee (VS). Ondertussen wordt deze therapie wereldwijd toegepast en heeft ze zowat alle levensdomeinen besmet. Na de psychotherapeuten ontdekten managers en coaches het werkzame van deze benadering. Later kwamen leerkrachten, opvoeders, juristen, politici, ze op het spoor, vaak met besmetting van hun collega s, partner en kinderen tot gevolg. De therapie geeft mensen een handleiding voor het omgaan met de problemen die zich in het leven aandienen, en voor therapeuten, coaches, is dit een handleiding om die handleiding te vinden en te leren gebruiken. vii
Voorwoord Er is de verademende vaststelling dat mensen opnieuw een stuk regie krijgen over hun leven, keuzes kunnen maken die helpen om hun doel te bereiken. De ontdekking dat ieder zijn unieke handleiding heeft, en dat die vaak beter werkt dan de tips uit de boekjes, maken het werk van de therapeut, leerkracht, coach, eenvoudiger en het resultaat meer beklijvend. Geen weerstand. Het is immers het eigen arsenaal van de cliënt. In dit boek beschrijft Chris Van Dam op heldere, gebruiksvriendelijke wijze de nuttige stappen in deze onderneming. De inleidende vragen nemen je meteen mee in het oplossingsgerichte proces, een proces met een eenvoudige opdracht: gebruik wat werkt. De toepassing ervan is minder eenvoudig. Het vraagt een ommezwaai, van probleemgericht naar oplossingsgericht denken, van ik weet het best wat goed is voor deze cliënt naar de cliënt heeft zijn eigen handleiding, zijn eigen resources. Hem die laten ontdekken en gebruiken is de grootste garantie voor succes. Het oplossingsgerichte proces is een sterk antidotum voor almachtsgevoelens, moest iemand daar last van hebben. Tegelijkertijd is het een krachtig recept tegen burn-out. Myriam Le Fevere de Ten Hove Korzybski Instituut 9 juli 2015 viii
DANKWOORD Ervaring en de voortdurende ontwikkeling van de visie van de auteur maken een boek tot een unieke momentopname. Chris Van Dam, 2015 In het bijzonder dank ik mijn collega s Chris De Rijdt en Sven Bussens van de Hogeschool Gent. Samen met hen heb ik enkele jaren het vak pedagogisch coachen mogen geven aan de studenten uit de bachelor Orthopedagogie. Tijdens dit vak trainen we studenten in een aantal coachende basisvaardigheden en inspireren we hen om het oplossingsgericht denkkader te hanteren. De ervaring met deze studenten kleurt dit boek. Sven Bussens dank ik ook voor zijn bereidheid om het boek te illustreren met voorbeelden van een coachende hulpverlener. Hij hanteert al jarenlang het oplossingsgericht denkkader tijdens het begeleiden van kinderen, jongeren en gezinnen. Sébastien Vernieuwe wil ik eveneens bedanken voor het aanreiken van enkele verhelderende voorbeelden uit de sector Bijzondere Jeugdzorg. Agnès Biltris wil ik bedanken voor het samen ontwikkelen van de tekst rond complimenteren. Een tekstfragment dat we enkele jaren geleden samen schreven, heb ik gebruikt in dit boek. Tot slot wil ik mijn collega s van de staf van het Korzybski Instituut bedanken: dr. Luc Isebaert, dr. Myriam Le Fevere de Ten Hove, Erwin De Bisscop, Geert Lefevere, Marc Huijnen, Marco Keulen, Anton Stellamans en Sébastien Vernieuwe. In januari 2013 vroeg dr. Luc Isebaert mij of ik de staf van het Korzybski Instituut in Brugge wilde vervoegen, wat ik nog steeds als een voorrecht beschouw. Ik dank de staf van dit Instituut omdat ik hun denkkaders en het materiaal dat mij door de jarenlange training heen aangereikt werd, mag gebruiken in dit boek. Dr. Luc Isebaert en dr. Myriam Le Fevere de Ten Hove wil ik bedanken voor de boeiende dialoog tijdens de laatste stafvergadering in 2014 over het ontstaan van het oplossingsgericht werken. De conceptversie van het eerste hoofdstuk in dit boek leidde tot een verdiepend gesprek tussen beide oprichters van het Instituut. ix
Dankwoord Erwin De Bisscop en dr. Myriam Le Fevere de Ten Hove wil ik nadrukkelijk bedanken voor hun feedback op enkele hoofdstukken en tekstfragmenten uit dit boek. Anton Stellamans wil ik bedanken omdat hij mij geïnspireerd en getraind heeft om het oplossingsgericht werken toe te passen in coaching. Dankzij boeiende ontmoetingen met de stafleden van het Korzybski Instituut en andere oplossingsgerichte werkers die mijn pad kruisten (Ben Furman, Andrew Turnell, Yvonne Dolan, Sue Young, Peter De Jong, Coert Visser, Gwenda Schlundt Bodien en vele anderen), het lezen van literatuur en vooral mijn eigen praktijkervaringen heb ik mij steeds meer kunnen verdiepen in het oplossingsgericht denkkader. Dr. Myriam Le Fevere de Ten Hove en dr. Dick J. van Dijk wil ik bedanken voor hun inhoudelijke feedback op het manuscript van dit boek. Chris Van Dam x
BEKNOPTE INHOUD Voorwoord................................................................. vii Dankwoord................................................................. ix Inhoud................................................................... xiii Inleiding................................................................... 1 DEEL 1 INTRODUCTIE IN HET OPLOSSINGSGERICHT WERKEN................... 5 Hoofdstuk 1. Ontstaan en ontwikkeling van het oplossingsgericht denken & coachen.. 7 Hoofdstuk 2. Het oplossingsgericht werken.................................... 21 DEEL 2 VAARDIGHEDEN VAN EEN OPLOSSINGSGERICHTE COACH.............. 51 Hoofdstuk 3. De elf kerncompetenties van een coach............................ 53 Hoofdstuk 4. Basisvaardigheden voor de coach: LSD............................ 57 Hoofdstuk 5. Joinen......................................................... 63 Hoofdstuk 6. Wees zuinig met advies.......................................... 69 Hoofdstuk 7. Positieve intentie en reframing................................... 71 Hoofdstuk 8. Oplossingsgericht taalgebruik en de kunst van het vragen stellen..... 77 Hoofdstuk 9. Complimenteren en valoriseren.................................. 87 DEEL 3 HET BRUGSE MODEL DE FLOW CHART................................. 95 Inleiding.................................................................. 97 Hoofdstuk 10. Problemen en beperkingen.................................... 103 Hoofdstuk 11. Vrijblijvende relatie........................................... 111 Hoofdstuk 12. Zoekende relatie.............................................. 125 Hoofdstuk 13. Consulterende relatie......................................... 149 Hoofdstuk 14. Expertenrelatie............................................... 157 Besluit................................................................... 159 Inspiratiebronnen.......................................................... 161 Trefwoordenregister........................................................ 165 xi
INHOUD Voorwoord................................................................. vii Dankwoord................................................................. ix Beknopte inhoud............................................................. xi Inleiding................................................................... 1 Een gewaarschuwde lezer.................................................. 1 Een nieuwe titel........................................................... 1 Een uitnodiging............................................................. 3 Opbouw van dit boek........................................................ 3 DEEL 1 INTRODUCTIE IN HET OPLOSSINGSGERICHT WERKEN................... 5 Hoofdstuk 1. Ontstaan en ontwikkeling van het oplossingsgericht denken & coachen........................................................... 7 1.1. Inspiratiebronnen...................................................... 7 1.1.1. Dr. Milton H. Erickson.......................................... 7 1.1.2. Gregory Bateson................................................ 8 1.1.3. Het systeemdenken.............................................. 9 1.1.4. De cognitieve gedragstherapie.................................... 9 1.2. Een Amerikaans verhaal................................................ 9 1.2.1. Het Mental Research Institute.................................... 9 1.2.2. Het Brief Family Centre: Steve de Shazer en Insoo Kim Berg......... 11 1.2.3. Yvonne Dolan................................................. 12 1.3. Een Europees verhaal.................................................. 12 1.3.1. Het Korzybski Instituut......................................... 12 1.3.2. Ontmoeting en hedendaagse groei............................... 15 1.4. Oplossingsgericht coachen............................................... 17 Hoofdstuk 2. Het oplossingsgericht werken................................... 21 2.1. Oplossingsgericht werken geen wondermiddel......................... 21 2.1.1. Probleemgericht denken werkt................................ 22 xiii
Inhoud 2.1.2. Medisch denken............................................... 22 2.1.3. Defectgericht denken........................................... 24 2.1.4. Analyserend of oorzaak/gevolg-denken........................... 24 2.1.5. Probleemgericht denken: samengevat............................. 25 2.2. Oplossingsgericht denken werkt krachtig in menselijke relaties............. 27 2.2.1. Oplossingsgericht denken: niet van vandaag op morgen............. 29 2.2.2. Oplossingsgericht denken leidt mensen naar hun gewenste situatie... 29 2.2.3. Zowel de gewenste situatie/de toekomst als heden en verleden zijn belangrijk..................................................... 30 2.2.4. Diepgaand in het zoeken naar krachtbronnen...................... 31 2.3. Basisprincipes van het oplossingsgericht coachen......................... 32 2.3.1. Mensen hebben zelfhelende krachten............................. 32 2.3.2. De oorzaak van een probleem zegt vaak niets over de oplossing...... 34 2.3.3. De mogelijkheid om keuzes te maken is essentieel om zich goed te voelen........................................................ 37 2.3.4. Het verkregen mandaat zegt veel over de mogelijke interventies...... 38 2.4. Een oplossingsgericht coachingsproces in een notendop: het w.w.w.-model naar verandering...................................................... 39 2.4.1. Werkelijkheid: hier en nu...................................... 39 2.4.2. Wens: de andere of gewenste situatie.............................. 42 2.4.3. Waardering: sterktes, troeven en eerdere successen................. 44 2.4.4. Verandering: een kleine volgende stap............................ 46 2.4.5. Besluit........................................................ 46 DEEL 2 VAARDIGHEDEN VAN EEN OPLOSSINGSGERICHTE COACH.............. 51 Hoofdstuk 3. De elf kerncompetenties van een coach........................... 53 Hoofdstuk 4. Basisvaardigheden voor de coach: LSD........................... 57 4.1. Luisteren............................................................. 57 4.2. Samenvatten......................................................... 59 4.3. Doorvragen.......................................................... 60 Hoofdstuk 5. Joinen........................................................ 63 5.1. Tracking............................................................. 65 5.2. Appreciatie........................................................... 66 5.3. Lichaamshouding en mimicry.......................................... 66 5.4. Persoonlijke factoren die een rol spelen.................................. 67 5.5. Personal en teamcoaching.............................................. 67 xiv
Inhoud Hoofdstuk 6. Wees zuinig met advies......................................... 69 Hoofdstuk 7. Positieve intentie en reframing.................................. 71 7.1. Positieve intentie...................................................... 71 7.2. Reframing........................................................... 73 7.3. Meerwaarde voor de coach............................................. 74 Hoofdstuk 8. Oplossingsgericht taalgebruik en de kunst van het vragen stellen... 77 8.1. Oplossingsgericht taalgebruik.......................................... 77 8.2. De kunst van het vragen stellen......................................... 78 8.2.1. Open vragen stellen............................................ 78 8.2.2. Waarom-vragen................................................ 78 8.2.3. Inzoomen op oplossingsgerichte vragen........................... 79 8.2.3.1. Nuttigheids- en doelstellingsvragen...................... 81 8.2.3.2. Copingvragen......................................... 83 8.2.3.3. Continueringsvragen.................................. 84 8.2.3.4. Uitzonderingsvragen.................................. 85 8.2.4. Doorvragen................................................... 85 8.2.5. De vraag herhalen als techniek................................... 86 Hoofdstuk 9. Complimenteren en valoriseren................................. 87 9.1. Directe complimenten................................................. 89 9.2. Indirecte of onrechtstreekse complimenten............................... 90 9.3. Proces- en persoonscomplimenten...................................... 91 9.4. Praktijkvoorbeeld: teamcoaching de positieve roddelcirkels............... 92 DEEL 3 HET BRUGSE MODEL DE FLOW CHART................................. 95 Inleiding.................................................................. 97 Index praktijkvoorbeelden.................................................. 100 Hoofdstuk 10. Problemen en beperkingen................................... 103 10.1. Beperkingen......................................................... 103 10.2. Problemen.......................................................... 105 10.3. Problemen en beperkingen van de coach................................ 106 xv
Inhoud 10.4. Gecreëerde beperkingen.............................................. 107 10.5. Vertellen over problemen en beperkingen............................... 108 Hoofdstuk 11. Vrijblijvende relatie.......................................... 111 11.1. Vrijblijvende relatie.................................................. 111 11.1.1. Is er een hulpvraag of coachingsvraag?........................... 111 11.1.2. De coachende hulpverlener..................................... 115 11.1.3. Personal coaching............................................. 116 11.1.4. Teamcoaching................................................ 117 11.1.5. Mandaat in een vrijblijvende relatie.............................. 118 11.2. Nuttige interventies.................................................. 119 11.2.1. Startvragen................................................... 119 11.2.2. Joinen, luisteren en kleine nuances aanbrengen................... 119 11.2.3. Informatie geven.............................................. 120 11.2.4. Loyaliteit en positieve intentie.................................. 120 11.3. Interventies die niet werken........................................... 122 11.3.1. Advies geven................................................. 122 11.3.2. Opdrachten geven............................................. 122 11.3.3. Zeggen wat men moet doen of verantwoording eisen.............. 122 11.3.4. Hulp opdringen............................................... 122 11.4. Praktijkvoorbeeld.................................................... 123 Hoofdstuk 12. Zoekende relatie............................................. 125 12.1. Zoekende relatie..................................................... 125 12.1.1. Is er een werkbare hulpvraag?................................... 125 12.1.2. Redenen om zich in een zoekende relatie te bevinden.............. 127 12.1.3. Twee belangrijke en nuttige interventies.......................... 131 12.1.3.1. Positieve ondersteuning geven......................... 131 12.1.3.2. Een werkbaar doel stellen.............................. 132 12.1.4. Blijf bij de doelen van de coachee of het team..................... 134 12.2. Nuttige technieken................................................... 134 12.2.1. Wondervraag................................................. 134 12.2.2. Schaalvragen................................................. 137 12.2.2.1. Beschrijving van de techniek........................... 138 12.2.2.2. Valkuilen bij het gebruik van schaalvragen.............. 139 12.2.2.3. Toepassingsmogelijkheden............................ 140 12.2.2.3.1. Schaalvraag zonder schaal.................... 141 12.2.2.3.2. Teamcoaching: schaal van voldoening.......... 141 12.2.3. Observatieopdrachten......................................... 142 xvi
Inhoud 12.3. Wees waakzaam in de zoekende relatie................................. 144 12.3.1. De linguïstische truc.......................................... 144 12.3.2. Advies....................................................... 144 12.3.3. Praktijkvoorbeeld: wondervraag en schaalvraag................... 145 Hoofdstuk 13. Consulterende relatie........................................ 149 13.1. Redenen om zich in een consulterende relatie te bevinden................. 149 13.2. Nuttige interventies.................................................. 150 13.2.1. Doe-opdrachten.............................................. 150 13.2.1.1. Doe-alsof-opdracht................................... 150 13.2.1.2. De complimentenmuur of -boom....................... 152 13.2.1.3. De oplossingsgerichte gotcha.......................... 153 13.2.2. Voorbereiden op een ontmoeting met een vroegere gewoonte of gedragspatroon............................................... 155 Hoofdstuk 14. Expertenrelatie.............................................. 157 14.1. Supporteren......................................................... 157 14.2. Advies geven is mogelijk respectloos.................................... 158 14.3. De coachee als coach................................................. 158 Besluit................................................................... 159 Inspiratiebronnen.......................................................... 161 Trefwoordenregister........................................................ 165 xvii