WARMTENETWERK NR 23. WINTER 2016

WARMTENETWERK NR 23. WINTER 2016 MAGAZINE Waarom werkten bewoners Samsø mee aan energieneutraal eiland? Ondernemers op bedrijventerrein TPN-West willen warmtenet Glastuinbouw investeert in combinatie geothermiewarmtenet-warmtepomp

Inhoud 3 Column: Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen 4 Elf nieuwe deelnemers 6 Marktmodellen centraal op jaarcongres 9 Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE Excursie Noorderwarmte 10 Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West 13 Samsø energieneutraal eiland 16 Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie 19 Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp 20 Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare 21 Deelnemersoverzicht 1 januari 2016 23 Agenda en Colofon Omslagfoto: ECW Netwerk BV te Middenmeer beheert op Agriport A7 sinds kort naast een elektriciteits- en gasnet ook een warmtenet met twee geothermiebronnen met een gezamenlijk vermogen van maar liefst 26 MW en een wkk op geogas van 0,7 MW. foto: Klaas de Jong 2 WARMTENETWERK MAGAZINE

Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk. _ WARMTENETWERK meer comfort met minder fossiele energie Bestuur en redactie wensen u een heel goed 2016 Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen Tomatenkweker Rik van den Bosch in Bleiswijk investeerde als eerste in Nederland in de winning van diepe aardwarmte. Het succes van deze pionier heeft geleid tot een aantal navolgers. Maar opmerkelijk is dat de meeste geothermieprojecten niet van een individueel bedrijf zijn zoals bij Van den Bosch maar van meerdere bedrijven die samen in een aardwarmtebron investeren en in een warmtenet dat de warmte van de bron distribueert. Greenhouse Geo Power in de Koekoekspolder in IJsselmuiden was het eerste collectieve project met geothermie. Inmiddels is er verspreid over Nederland al een aantal projecten met forse warmtenetten zoals op Agriport A7, in het Westland, in de Vierpolders en in glastuinbouwgebied Californië bij Venlo. Deze ontwikkeling is een mooie inspiratiebron voor ondernemend Nederland en Vlaanderen. De ondernemers in de glastuinbouw waren al gewend aan collectieve belangenbehartiging en samenwerking bij inkoop maar hun warmtevoorziening was toch heel individueel met een eigen ketel en een warmtekrachtinstallatie afgestemd op het eigen bedrijf. De winning van diepe aardwarmte heeft voor een omslag gezorgd. De voordelen van een collectieve warmtevoorziening staan niet ter discussie; individualisme is geen heilig principe Op bedrijventerreinen zijn in het parkmanagement vaak al collectieve voorzieningen maar collectieve warmte is nog een zeldzaamheid. Daar liggen kansen voor de warmtesector. Het onderzoek om het bedrijventerrein TPN-West in Nijmegen energieneutraal te maken heeft laten zien dat een warmtenet een haalbare optie is die het leeuwendeel van de verduurzaming voor zijn rekening kan nemen. Uiteraard is de diversiteit op een bedrijventerrein veel groter dan in een glastuinbouwgebied. Dat geldt zeker voor TPN-West maar daar blijkt dat dit voor de economische haalbaarheid van een warmtenet niet een onoverkomelijk probleem is. Ik hoop dat dit voorbeeld andere bedrijventerreinen inspireert. Het eerste positieve signaal is er al. De stichting Bedrijventerreinen Helmond meldde zich eind vorig jaar aan als nieuwe deelnemer aan het Warmtenetwerk. Wie volgt? _ Klaas de Jong NR 23. WINTER 2016 3

Elf nieuwe deelnemers In de tweede helft van 2015 hebben elf organisaties zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk. Gemeente Den Haag meldde zich op de jaarvergadering aan als 200 e deelnemer. Bedrijventerreinen Helmond De parkmanagementorganisatie Stichting Bedrijventerreinen Helmond (SBH) is opgericht in 2008, met als doel het stimuleren, coördineren en optimaliseren van duurzame samenwerking van de Helmondse bedrijventerreinen en de daarop gevestigde ondernemers. Energiebewust en duurzaam ondernemen past in het Helmonds Energieconvenant dat in 2013 werd gesloten met de gemeente Helmond en verschillende organisaties. SBH verzorgt verder ook collectief cameratoezicht en afvalmanagement. www.bedrijventerreinenhelmond.nl Danfoss Danfoss is een Deense fabrikant van apparatuur voor verwarming, warmte- en koudenetten, koeltechniek, automatisering en van koelcompressoren en frequentieregelaars. Het bedrijf telt 24.000 medewerkers. Danfoss heeft een breed programma van producten voor warmtenetten. Het bedrijf is heel actief met innovatie voor de warmtesector. Zo is men actief betrokken bij Deense proefprojecten met warmtenetten op extreem lage temperaturen. De Nederlandse vestiging van Danfoss is in Rotterdam en de Belgische in Groot-Bijgaarden. www.danfoss.nl Energy Networks Energy Networks is een onafhankelijk adviesbureau met als belangrijkste specialismen duurzame hybride energienetwerken en gebiedsontwikkeling. Het bedrijf is opgericht door Sape de Haan die jarenlange ervaring heeft met aanleg van pijpleidingen, ontwikkeling van warmtenetten en duurzaamheidsprojecten. Het in Vijfhuizen gevestigde bureau streeft naar maximale milieuwinst, minimale kosten en een optimaal economisch rendement: synergie in energie. www.energy-networks.nl Gemeente Den Haag Paleis Noordeinde, het Binnenhof met het torentje van de minister-president en de gebouwen van de ministeries zijn aangesloten op het warmtenet in het centrum van Den Haag. Daarnaast is er in de Vinexwijk Ypenburg een groot warmtenet en zijn er kleinere netten zoals in Spoorwijk en Duindorp. Op de jaarbijeenkomst 2015 van Warmtenetwerk presenteerde de hofstad een uitbreiding naar honderdduizend woningen. De gemeente Den Haag wil in 2040 klimaatneutraal zijn en heeft daartoe de kadernota Op weg naar een duurzaam Den Haag opgesteld. www.denhaag.nl Gemeente Ede Ede is met 32.000 hectare grondgebied een van de grootste gemeenten van Nederland. Ede telt ongeveer 112.000 inwoners. De wijken Kernhem en Veldhuizen hebben een warmtenet op groene warmte. Bio-energiecentrale De Vallei produceert deze warmte voor NUON en wooncorporatie Woonstede. De brandstof voor de warmtecentrale is resthout uit de bossen rondom Ede. www.ede.nl 4 WARMTENETWERK MAGAZINE

Sentiunt Janssen Pharmaceutica Het Vlaamse bedrijf Janssen Pharmaceutica is een toonaangevende fabrikant van medicijnen. Op de campus in Beerse wil het bedrijf haar warmtenet optimaliseren en heeft men plannen voor geothermie op 3,5 km diepte. www.janssen.com Provincie Antwerpen Naast de stad Antwerpen is nu ook de provincie Antwerpen deelnemer aan het Warmtenetwerk geworden. De provincie Antwerpen telt 1,8 miljoen inwoners waarvan 0,5 miljoen in de gemeente Antwerpen, waar momenteel het warmtenet Nieuw-Zuid wordt aangelegd. Op 30 juni 2015 tekenden stad en provincie Antwerpen samen met netwerkbeheerders IMEA/Eandis en IVEG/Infrax een intentieovereenkomst rond de uitbouw van warmtenetten in de regio. De provincie ziet als een van de kansen om de land- en tuinbouwschool in Stabroek tot eerste Belgische klimaatneutrale school te maken dankzij warmte van Indaver. Begin 2014 is de warmtewet in werking getreden. De wet is bedoeld om consumenten leveringszekerheid en tariefbescherming te geven. Hieraan is ook de Metrologiewet gekoppeld, deze draagt bij aan de leveringszekerheid en de juiste verrekening naar de verbruikers, maar speelt ook een belangrijke rol bij geschillen rond het functioneren van de warmtemeter. Sentiunt begeleidt warmtebedrijven bij deze taken. www.sentiunt.nl SolarFreezer De gebroeders Roderick en Floris Wolter ontwikkelen vanuit hun bedrijf Solar Solutions Worldwide te Enschede een systeem voor opslag van warmte met een flexibele waterzak die in de kruipruimte van een woning kan worden geplaatst. SolarFreezer is winnaar van een Jan Terlouw Innovation Award. www.solarfreezer.nl Vlaamse Confederatie Bouw Bijna 9.000 bouwbedrijven zijn in Vlaanderen aangesloten bij de Confederatie Bouw. De VCB vertegenwoordigt bouwbedrijven van klein tot groot en ook uitvoerders van infrastructuurwerken en installatiebedrijven. Deskundigheid in bouwzaken vormt voor de Vlaamse Confederatie Bouw de belangrijkste troef. Voor de Vlaamse regering en de Vlaamse overheid is de VCB de bouwexpert bij uitstek. De Vlaamse overheid is voor de bouwsector de voornaamste opdrachtgever en een belangrijke regelgever geworden. Dankzij de VCB kunnen de belangen van de aannemers bij de Vlaamse overheid maximaal worden verdedigd. www.vcb.be Witteveen+Bos Witteveen+Bos is een internationaal adviesbureau met een unieke structuur. Het eigendom van Witteveen+Bos is namelijk gebaseerd op volledige financiële werknemersparticipatie. Dit betekent dat alle aandelen van Witteveen+Bos N.V. in handen zijn van eigen medewerkers. Het hoofdkantoor is gevestigd in Deventer. In Vlaanderen heeft Witteveen+Bos een kantoor in Antwerpen. Verder zijn er kantoren in verschillende Europese en Aziatische landen. _ www.witteveenbos.nl Steun duurzame warmte Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk. Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid en is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers, warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers. Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl NR 23. WINTER 2016 5

Marktmodellen centraal op jaarcongres Op 4 november hield de stichting Warmtenetwerk haar zevende jaarbijeenkomst. Het voormalige Essogebouw (nu De Rode Olifant) aan de Benoordenhoutseweg in Den Haag was als locatie gekozen vanwege de ligging tussen Ministerie van Economische Zaken en Provinciehuis Zuid- Holland. Achteraf bleek het ook historisch gezien een juiste plek. Hier werd na de vondst van het Slochterenveld door Esso het idee gelanceerd om een gasnet aan te leggen dat elke individuele woning in Nederland van aardgas zou voorzien. Ruim een halve eeuw later presenteerde Warmtenetwerk hier de plannen om grootschalig van aardgas over te stappen op warmte. Stormachtige ontwikkeling in 2015 Gijs de Man, voorzitter van het Warmtenetwerk, noemde 2015 een zeer warm jaar. Dat had natuurlijk alles te maken met de publicatie van de warmtevisie van minister Henk Kamp en zijn aankondiging van een nieuwe warmtewet die groei van warmtenetten moet bevorderen. De ontwikkelingen leggen een groot beslag op de tijd van het bestuur dat betrokken is bij de werkgroep MAIS (Multi Actor Impact Simulatiemodel voor warmte), de ontwikkeling van de EMG-norm, de warmteplannen en de oprichting van de Nederlandse Vereniging voor Duurzame Energie (NVDE). Het bestuur is verder ook actief betrokken bij de Europese ontwikkelingen via de brancheorganisatie Euroheat & Power. Bestuur participeert na publicatie Warmtevisie in groot aantal activiteiten Benoeming trekker Platform Techniek & Innovatie Het bestuur heeft in haar vergadering van 27 november 2015 Philip Breukink benoemd als opvolger van Maurice Verhulst. Breukink werkt bij KIWA Technology in Apeldoorn als account manager voor de markten gas, water en warmtenetten. De Man kondigde aan dat men in 2016 evenals in 2015 en eerder meerdere congressen en excursies zal organiseren. Penningmeester Jannis van Zanten liet in zijn verslag zien dat hiervoor voldoende budget is vrijgemaakt evenals voor de digitale nieuwsbrief en het Warmtenetwerk Magazine. 6 WARMTENETWERK MAGAZINE

Van werkgroep naar Platform Techniek & Innovatie Vanaf de oprichting van de werkgroep Techniek & Innovatie heeft Maurice Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk, de kar getrokken. De jaarbijeenkomst in Den Haag was zijn laatste optreden als voorzitter. De activiteiten van de werkgroep werden op de jaarbijeenkomst gepresenteerd door een vijftal sprekers. Verhulst vermeldde nog dat zijn opvolger geen voorzitter wordt van een werkgroep maar van een platform voor techniek en innovatie. Cascadering warmtenet in Leiden Casper Jansen gaf de ontwikkelingen van de subwerkgroep voor warmtenetten op lage temperatuur weer. Die ontwikkeling biedt ook mooie kansen voor bestaande traditionele netten. Zo is de transportcapaciteit voor het warmtenet in Leiden op basis van de bestaande situatie met hoge temperatuur bijna uitgeput. Maar door de retourleiding van het net te gebruiken als de aanvoer van een net op lage temperatuur kan men weer nieuwe gebieden aansluiten zonder de transportleidingen te verzwaren. De afleversets voor de uitbreiding moeten geschikt zijn voor een aanvoertemperatuur van 60 C. Een concept met nul op de meter dat gebruik maakt van zonnewarmte, boosterwarmtepompen en een Ecovat is in ontwikkeling. Sonja van Vooren presenteert partnermodellen en eigenaarschap bij warmtenetten Maurice Verhulst introduceert sprekers van werkgroep Techniek & Innovatie Warmtetarieven en nul op de meter De subwerkgroep voor differentiatie van warmtetarieven koos voor een duopresentatie. Arno Harting gaf een overzicht van de mogelijkheden om de klanttevredenheid te vergroten door keus in tarieven aan te bieden. Wim Mans besprak de mogelijkheden en knelpunten van het concept nul op de meter voor bestaande woningen. Als voorbeeld gebruikte Mans een portiekflat die aan een grondige renovatie toe was. De combinatie van isolatie en aansluiting op een warmtenet is uit oogpunt van economie en reductie van CO 2 de beste oplossing en maakt nul op de meter bijna mogelijk. Vergaande isolatie (renovatie+ en ++) levert hoge kosten op met een geringe extra besparing. De Trias Energetica kent grenzen, aldus Mans. Partnermodellen en eigenaarschap Tot voor kort waren vrijwel alle warmtenetten in handen van energiebedrijven. Maar die situatie verandert, aldus Sonja van Vooren. Een opvallende trend is de opkomst van afvalverwerkers als warmteleverancier. Er zijn allerlei mogelijkheden voor partners bij de exploitatie van warmtenetten en ook participatie van bewoners is een optie. Als fraai voorbeeld van bewonersparticipatie noemde van Vooren het Energiegenossenschaft Nahwärme in Lathen. Warmtenetwerk organiseerde enkele jaren geleden een bezoek aan Lathen (zie verslag in Warmtenetwerk Magazine winter 2011 blz. 10-11). NR 23. WINTER 2016 7

schema van mogelijkheden bij open warmtenetten in kleine stappen gedeeltelijk te openen, bijvoorbeeld door de invoering van een sterkere vorm van derdentoegang aan de productiezijde, onafhankelijk netbeheer op transportnetten en het herformuleren van het Besluit Aanleg Energie-Infrastructuur. Keus voor klanten bij open netten Zogenaamde open warmtenetten bieden de afnemers van warmte keuzemogelijkheden uit meerdere warmteproducenten of warmteleveranciers. Daarmee is een open net een belangrijk marketinginstrument want het grote psychologische bezwaar van warmtenetten is nu dat klanten geen keuze hebben. Ecofys heeft in opdracht van Eneco verschillende vormen van open netten geanalyseerd in termen van betaalbaarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid. Er zijn drie marktmodellen, lichtte Joop Oude Lohuis toe. Het eerste model is concurrentie van warmteproducenten op een geïntegreerd netwerk met één warmteleverancier, het tweede is het toelaten van concurrerende leveranciers op een geïntegreerd net en het derde model is een onafhankelijke netbeheerder met meerdere producenten en meerdere leveranciers. Een open net is een belangrijk marketinginstrument want het biedt warmteklanten keus Den Haag combineert warmte met isolatie Ted Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente Den Haag, presenteerde het Haagse plan om een grote sprong te maken naar honderdduizend woningen op het warmtenet. Den Haag heeft nu al een groot net in het centrum waar onder andere paleis Noordeinde en het Binnenhof op zijn aangesloten en nieuwere netten in Duindorp, Spoorwijk en de Vinexwijk Ypenburg. Het nieuwe plan is volledig gebaseerd op aansluiting van bestaande woningen en behelst zowel woningrenovatie met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een heel aantrekkelijk aanbod van goedkope warmte zonder aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de huidige extreem lage rente voor de financiering. Zwietering liet zien hoe dit concept werkt in de casus De Oorden, een portiekflat uit 1955. Het levert voor een bewoner 235 euro voordeel per jaar op en vermindert de uitstoot van CO 2 met 2.420 kg per woning. De investeringen zijn voor de eigenaar van de portiekwoningen veel lager dan bij een renovatie zonder aansluiting op het warmtenet. Er is een rekenprogramma ontwikkeld waarmee bewoners op basis van hun specifieke situatie de voordelen kunnen berekenen. _ Een open net is voor warmte lastiger dan voor aardgas en elektriciteit omdat de warmtenetten regionaal zijn terwijl de stroom- en gasnetten landelijk en internationaal verbonden zijn. De schaalgrootte van de warmtenetten is in Nederland nogal gering vergeleken met Zweden waar men al langer actief is met open warmtenetten. Toch ziet Oude Lohuis voor Nederland wel degelijk kansen. Het is goed mogelijk om warmtenetten programma voor berekening van besparing bij aansluiting op warmtenet Den Haag 8 WARMTENETWERK MAGAZINE

Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE Op 26 oktober was het feest in sociëteit De Witte in Den Haag. De officiële start van de Nederlandse Vereniging voor Duurzame Energie (NVDE) werd gevierd door zo n 150 vertegenwoordigers van overheden, energiesector en politiek. Duurzame warmte is een van de vier thema s die de nieuwe vereniging oppakt. Energietransitie versnellen Doel van de NVDE is om een versnelling te geven aan de energietransitie in Nederland. Er zijn vier werkvelden benoemd: Marktinrichting en energiesysteem Duurzame warmte Productie van duurzame energie Duurzame mobiliteit. Voor elk van de werkvelden is een commissie samengesteld om de activiteiten te coördineren en uit te voeren. Overleg met de overheid om de juiste voorwaarden te scheppen voor de transitie naar duurzame energie is een kerntaak van de commissies. Bestuur Teun Bokhoven is voorzitter van de NVDE evenals van de Duurzame Energie Koepel waaruit de nieuwe vereniging is voortgekomen. Het bestuur bestaat in totaal uit negen leden. Gijs de Man, voorzitter van onze stichting Warmtenetwerk, is een van de bestuursleden. Naast vertegenwoordigers van brancheverenigingen bestaat het bestuur ook uit vertegenwoordigers van individuele bedrijven die lid zijn van NVDE. Brancheverenigingen en bedrijven De NVDE vertegenwoordigt de belangen van de volgende brancheverenigingen: BodemEnergie.NL, Dutch Heat Pump Association (DHPA), Duurzame Energie Koepel, Holland Solar, Nederlandse Vereniging van Biomassa Ketel Leveranciers (NBKL), Nederlandse Wind Energie Associatie (NWEA), Organisatie voor Duurzame Energie (ODE), Particulier Windturbine Exploitanten (PAWEX), REScoopNL en Warmtenetwerk. Onder de individuele bedrijven zijn energiebedrijven, warmtebedrijven, netwerkbedrijven, fabrikanten en enkele dienstverlenende bedrijven. _ www.nvde.nl Excursie Noorderwarmte In het voorjaar van 2015 startte de aanleg van een warmtetransportleiding van de afvalenergiecentrale AEB naar Amsterdam-Noord. De leiding loopt over een tracé van 16 kilometer en telt acht gestuurde boringen waaronder een waterkruising met het IJ. Stichting Warmtenetwerk en de partners in het project Noorderwarmte hebben op 28 januari een middagbijeenkomst georganiseerd met lezingen over dit voor Amsterdam zo belangrijke warmteproject. Deelnemers kunnen naar keuze de bouwplaats van de leidingen of de centrale van AEB bezichtigen. De inschrijving is op de site www.warmtenetwerk.nl. _ NR 23. WINTER 2016 9

Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West Bij warmtenetten denken we direct aan woonwijken en kantoren. Dat er ook kansen liggen op bedrijventerreinen wordt meestal over het hoofd gezien. José Varwijk van Royal HaskoningDHV en Nico Büskens van Liandon, een dochterbedrijf van Alliander, vertellen over hun ervaringen op bedrijventerrein Trade Port Nijmegen-West (TPN-West). Warmteleiding door bedrijventerrein De twaalfde verdieping van het kantoor van Royal HaskoningDHV biedt een goed uitzicht op het bedrijventerrein TPN-West. Varwijk kan vanachter het raam de afvalenergiecentrale van ARN aanwijzen en de Waalbrug. Tussen deze twee punten loopt de warmteleiding van ARN over het bedrijventerrein naar de woonwijk Waalsprong die aan de noordoever van de Waal is gebouwd. Markante punten op het terrein zijn de elektriciteitscentrale van GDF Suez (Engie) en de blauwe toren van Mead Johnson die babyvoeding produceert. Liandon deed het projectmanagement voor de aanleg van de warmteleiding over TPN-West. We hadden ook om het bedrijventerrein heen naar de Waalsprong gekund, zegt Büskens, maar de transportleiding dwars door TPN-West was een bewuste keus om zoveel mogelijk bedrijven te kunnen bereiken. We hebben er wél voor gezorgd dat de aanleg een minimum aan overlast gaf. De gemeente was verbaasd dat ze geen klachten van overlast ontvingen. De partners in Warmtenet Nijmegen (provincie, gemeente, Alliander, NUON en ARN) zagen de transportleiding naar de Waalsprong als basis én als kans voor warmtelevering op het bedrijventerrein zelf. De aanleg van de warmteleiding maakte het de bedrijven duidelijk dat warmtelevering door ARN een reële mogelijkheid is. Geen klachten van overlast bij aanleg leiding over bedrijventerrein Bedrijvenvereniging neemt initiatief TPN-West heeft een actieve bedrijvenvereniging met ruim honderdveertig leden. Er zitten meerdere transportbedrijven maar ook installatiebedrijven, groothandels, afvalverwerkers en industrie zoal Mead Johnson, Nijmeegse IJzergieterij en Nacco, de vorkheftruckfabriek van Hyster. De presentatie van Royal HaskoningDHV op een bijeenkomst van de vereniging op 6 juni 2013 leidde tot het besluit van TPN-West om het bedrijventerrein energieneutraal te maken. In opdracht van Alliander DGO (Duurzame GebiedsOntwikkeling) en TPN-West werd door Cofely, Liandon, Royal HaskoningDHV en Hellosun een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van deze ambitie. Provincie Gelderland en de gemeenten Nijmegen en Beuningen stelden geld ter beschikking voor De vijf business cases werden gepresenteerd op een bijeenkomst van TPN-West 10 WARMTENETWERK MAGAZINE

De babyvoedingfabriek van Mead Johnson op TPN-West deze studie. Ook ARN en Cofely leverden een bijdrage terwijl de inzet van Liandon werd gefinancierd door Alliander DGO. Een bedrijvenvereniging als initiatiefnemer, overheden die ondersteunen en een grote warmteleiding over het terrein, dat is een mooie combinatie om te starten, stelt Varwijk. Toch is dat nog maar het begin. Hoe maak je een warmtenet economisch haalbaar en hoe overtuig je de individuele bedrijven van het nut van aansluiting? Vijf business cases Royal HaskoningDHV, Cofely en Liandon besloten tot een wat ongebruikelijke aanpak. Ze startten het traject niet met een enquête onder alle bedrijven maar kozen op basis van hun praktijkervaring ruim twintig bedrijven uit voor een interview. Vervolgens hebben de bedrijven in een vijftal workshops hun behoeften aan en kansen op verduurzaming en energieneutraliteit geformuleerd. De initiatiefnemers, bedrijvenvereniging TPN-West en Alliander DGO, selecteerden daarna vijf projecten die zijn uitgewerkt tot business cases. Twee van de vijf projecten hebben betrekking op elektriciteit. Dat zijn de projecten Zon-PV en Smart Grid TPN-West met de virtuele plaatsing van meerdere windturbines op het bedrijventerrein. Voor warmte richtte men zich op een warmtenet voor de bedrijven aan de Lindenhoutseweg en de Vlotkampweg en op een stoomnet met een biomassaketel voor de papierfabriek Innoviopapers en omgeving. Met de sluiting van de papierfabriek in augustus is dat project in de ijskast gezet. Als alternatief werkt men aan een biomassaketel van 300 MW op het terrein van de elektriciteitscentrale. Het vijfde project heeft de naam Warmte Overig gekregen. Op basis van de aanpak van de Vlotkampweg en Lindenhoutseweg hebben de onderzoekers hierin de kansen voor warmtelevering op de rest van TPN-West bepaald....veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke mate bijdragen aan een positieve business case. Bij de bezoeken aan de bedrijven in het kader van de uitwerking van de business cases ontdekten Varwijk en Büskens hoeveel kansen er nog niet benut waren en hoe weinig de bedrijven van hun buren wisten. Een mooie uitzondering is de directe warmtekoppeling van een wasserij met het naastgelegen autoherstelbedrijf van Cloosterman. Cherry picking niet nodig Je bent geneigd om te denken dat alleen grote bedrijven interessant zijn om aan te sluiten op een warmtenet en kleinere economisch onaantrekkelijk, vertelt Büskens, maar veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke mate bijdragen aan een positieve business case. De cijfers uit de studie laten dan ook zien dat er nauwelijks verschil is tussen alleen de economisch aantrekkelijke bedrijven aansluiten en de hele straat. Bij alles aansluiten komen we voor de Vlotkampweg op 5,2 MW vermogen een afzet van 28.000 GJ en bij cherry picking op 5,1 MW en 27.000 GJ, licht Varwijk toe. De bedrijven aan de Vlotkampweg zijn behoorlijk NR 23. WINTER 2016 11

José Varwijk en Nico Büskens in het kantoor van Royal HaskoningDHV te Nijmegen divers: Hendriks Metaal, verpakkingsbedrijf Sealed Air, oliehandel GVG, technische groothandel Post, diervoedingsbedrijf Duynie, grondverzetbedrijf Derks en de transportbedrijven HSF en Broekema. De Lindenhoutseweg laat een soortgelijk beeld zien. In de case Warmte Overig heeft Liandon drie straten uitgewerkt. Voor de Hogelandseweg (16.000 GJ) en de Scheepvaartweg (12.000 GJ) heeft men elk tenminste zes of zeven klanten nodig om een warmtenet haalbaar te maken. In tien jaar halverwege energieneutraal De conclusie van het eind november gepubliceerde rapport van Cofely, Liandon en Royal HaskoningDHV is dat bedrijventerrein TPN-West binnen tien jaar voor ongeveer de helft energieneutraal kan zijn. Dat is een indrukwekkende prestatie als je bedenkt dat het elektriciteit- en gasverbruik van alle bedrijven op dit terrein inclusief de grote industriebedrijven enorm is. De eerste stap is de plaatsing van in totaal vijfduizend zonnepanelen bij negen bedrijven. Dat klinkt als heel veel maar het levert niet meer elektriciteit op dan het verbruik van ruim driehonderd huishoudens. Voor KPN-West is dat een druppel op een gloeiende plaat. De grote stappen moeten komen van restwarmte, biomassa en wind. Büskens plaatst het warmteproject graag nog in een toekomstperspectief: Op KPN-West hebben we met ARN en de geplande biomassacentrale al grote warmtebronnen. Maar met een verdere uitbreiding in Nijmegen en de koppeling met Arnhem en Bergerden hebben we veel meer warmte nodig. Op termijn voorzien we koppelingen met WKO s en andere vormen van warmteproductie om in te voeden op Warmtenet Nijmegen; een open warmtenet met de mogelijkheid van third party access levert een extra economische stimulans binnen de regio. _ Het veevoerbedrijf Duynie aan de Vlotkampweg op TPN-West 12 WARMTENETWERK MAGAZINE

Samsø energieneutraal eiland Make inspiration infectious by example Michael Kristensen (Samsø Energieakademiet) Een eiland met ongeveer 4000 inwoners dat in drie jaar tijd zelfvoorzienend is geworden, dat is Samsø. Het heuvelachtige Deense broertje van Terschelling werd in 1997 aangewezen door de Deense overheid als gebied dat binnen tien jaar zelfvoorzienend moest zijn. Al in 2000 werd dit gerealiseerd. Ook het energieverbruik van de grote aantallen toeristen wordt duurzaam ingevuld. 100% hernieuwbare elektriciteit en warmte Inmiddels staan er elf windmolens op het eiland (1 MW per stuk) en tien in zee (2,3 MW per stuk). Samen wekken ze meer dan genoeg elektriciteit op om de bewoners en bezoekers van het eiland te voorzien. De overige elektriciteit wordt getransporteerd naar het vaste land van Denemarken, Jutland, en is daarmee een goede inkomstenbron voor de eilanders die een deel van de investering hebben gedragen. In de warmtebehoefte van het eiland wordt voorzien door zonne-energie en door het verstoken van biomassa. Een aantal bewoners heeft eigen zonnecollectoren en boilers maar er zijn ook warmtenetten met biomassa en zon. In Nordby is een zonnecollectorcentrale die een grote geïsoleerde warmwatertank op temperatuur houdt. Hiermee worden 180 huizen verwarmd. Wanneer de zon niet voldoende schijnt, schakelt de centrale over op de verbranding van houtsnippers. Naast de zonnecollectorcentrale zijn er nog twee warmtecentrales op het eiland die via een warmtenet van acht en tien kilometer warmwater met een temperatuur van minstens zeventig graden Celsius leveren aan verschillende omliggende dorpen. Als brandstof gebruikt men hout en stro. In Denemarken is stro overvloedig beschikbaar. Als noodvoorziening heeft men bij de biomassacentrales olietanks. Daar heeft men vanwege onderhoud slechts één keer gebruik van hoeven maken. De komst van de drie centrales, en bijna driehonderd lokale houtketels bij afgelegen huizen, heeft de oliegestookte kachels in de huishoudens overbodig gemaakt en daarmee de uitstoot van CO 2 op Samsø flink gereduceerd. De biomassacentrale die warmte levert aan de dorpen Ballen en Brundby is in handen van de buurtbewoners. Mobiliteit Samsø ligt in het Kattegat tussen Jutland en Fünen (foto Birger Jensen, Energiakademiet Samsø) Nu huishoudens en bedrijven op Samsø in hun energiebehoefte voor 100% voorzien zijn van lokaal opgewekte duurzame energie is de volgende stap om ook de mobiliteit op Samsø te verduurzamen. Een kwart van het wagenpark van de gemeente is elektrisch. Bij het gemeentehuis staan parkeerplaatsen met een dak van zonnepanelen om deze auto s van stroom te voorzien. Een eerste stap naar Fossil Free Island in 2030. Er zijn drie warmtenetten op het eiland Een jaar geleden op 11 februari 2015 nam men een nieuwe veerboot tussen Jutland en Samsø in gebruik. Deze veerboot, de Prinsesse Isabella, kan 600 passagiers en 160 auto s vervoeren. Er zijn geen dieselmotoren voor de aandrijving maar gasmotoren. In plaats van zware olie vaart de nieuwe veerboot op vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof. Ook hiermee is het Deense eiland een koploper.de gemeente Samsø besloot vanwege de grote milieuvoordelen om zelf deze boot aan te schaffen en te exploiteren. NR 23. WINTER 2016 13

Zonnecollectoren en warmtetank voor het warmtenet in Nordby (foto Erik Paasch Jensen, Energiakademiet Samsø) Lokale betrokkenheid In de afgelopen acht jaar is meer dan vijftig miljoen euro geïnvesteerd in de verduurzaming van Samsø. De bewoners hebben een deel hiervan zelf geïnvesteerd, het andere deel komt van private partijen en uit Europese subsidies. De turbines en centrales zijn zodanig geplaatst dat het cultuur-historisch karakter van het eiland behouden is gebleven en ze zijn grotendeels in handen van de bewoners. Waar komt deze grote lokale betrokkenheid vandaan? Het ideaal klimaatbescherming is niet voldoende om burgers te activeren Een van de eerste initiatiefnemers en directeur van de Energieakademiet, Søren Hermansen, geeft aan dat duurzame energie niet van de grond komt door het vanuit het ideaal klimaatbescherming te doen. Het moet aansluiten bij wat de mensen zelf belangrijk vinden. Ze moeten het ervaren in hun portemonnee en de tastbare resultaten zien. Om duurzame energie in Samsø van de grond te krijgen hebben er veel gesprekken plaatsgevonden met de bewoners. Hierbij werden de ideeën besproken maar nog belangrijker: men luisterde naar de belangen, gevoelens en ideeën van de bewoners. Door op basis hiervan met alternatieven te komen werden weer- standen weggenomen en werden gezamenlijk ambities geformuleerd die daadwerkelijk gerealiseerd zijn. De weg naar realisatie was niet eenvoudig. De bewoners waren in het begin niet positief over de duurzame plannen. Geldverspilling was het meest gevoerde argument. Men zag niet wat voor nut het voor hen zou hebben. De initiatiefnemers gingen na de bijeenkomst in gesprek met de personen die hun weerstand uitten tijdens de bijeenkomst. Zo keek de eigenares van de supermarkt na een persoonlijk gesprek positief naar de plannen toen zij inzag dat door de realisatie het toerisme zou toenemen. In een gesprek met de plaatselijke loodgieter werden mogelijkheden besproken over het opdoen van nieuwe kennis om de duurzame installaties in de woningen te onderhouden en aan te bieden. In een volgende bijeenkomst spraken de supermarkt eigenaar en de loodgieter zich positief uit jegens de plannen en namen zij langzaamaan de rest van de bewoners hierin mee. Het zijn de bewoners zelf die voor de realisatie van de turbines en biomassacentrales hebben gezorgd. De projecten zijn uitbesteed aan lokale ondernemers en bewoners hebben zelf geïnvesteerd. Door het een zoveel mogelijk lokaal initiatief te laten zijn, voelen de bewoners het als iets van henzelf en praten ze er met trots over. Het toerisme is inderdaad gegroeid. Vanuit de hele wereld komen bezoekers naar de Energieakademiet en de warmtecentrales. Warmtecentrale met stro als brandstof en de historische toerbus voor excursie van de Energiakademiet Samsø (foto Kirsten van Gorkum) 14 WARMTENETWERK MAGAZINE

Financiering en coöperaties Niet elke bewoner heeft voldoende geld om te investeren in duurzame energie. Vanuit deze gedachte zijn speciale financieringsconstructies opgezet. Deze zijn gekoppeld aan het huis. Energieadviseurs, die ook financieel adviseur zijn, stelden een stappenplan op voor de verduurzaming van een woning. Uitgangspunt was dat de maandelijkse besparing door maatregel A werd gebruikt om te sparen voor maatregel B. Zo maakte de adviseur samen met de bewoners een stappenplan voor de lange termijn. Daarbij hield men rekening met de financiële situatie van de bewoner. De adviseur is intermediair richting de bank voor eventuele aanvragen van een lening voor de energiebesparende maatregelen. De initiatiefnemers hebben afspraken gemaakt met de banken op het eiland waardoor mensen geld kunnen lenen voor aandelen in coöperaties. Inmiddels hebben de meeste huishoudens op Samsø ook inderdaad aandelen in een coöperatie. Ze zijn daardoor minder geld kwijt aan energie en tegelijkertijd zijn ze mede-eigenaar van een windturbine of warmtecentrale. De meest huishoudens op Samsø hebben aandelen in een energiecoöperatie Toekomst Samsø is nog niet klaar met verduurzaming. Fossil Free Island in 2030 werd al genoemd. Een grotere ambitie is om volledig zelfvoorzienend te zijn, ook in voedselproductie. Op dit moment worden met de opbrengsten en het rendement van de duurzame energieprojecten nieuwe initiatieven gefinancierd zoals de aanschaf van een LNG-ferry. Concrete plannen zijn er voor een low energy hotel, duurzaam afvalmanagement, meer elektrische auto s en intelligente consumptie. De verduurzaming van het eiland heeft gezorgd voor een toename van toerisme en een toename in banen in de energiesector. Hierdoor komen jongeren na hun studie terug om te werken en blijft Samsø een aantrekkelijke plek om te wonen. _ De betrokkenheid van de bewoners reikt verder dan investeren in een coöperatie en/of installatie. Zo wordt de biomassacentrale in Nordby gerund door de buurt. Naast het eigendom ligt de bedrijfsvoering van de centrale, die in een grote boerenschuur in Deense stijl staat, is in handen van de bewoners. Door een voordelig startaanbod waren de buurtbewoners enthousiast om deel te nemen aan de realisatie van de biomassacentrale. Bij toezegging op deelname voor een bepaalde datum was de bijdrage slechts 100 Deense kronen ( 13,-). Na die datum werd deelname op basis van kostprijs gevraagd ( 6000,-). Om de buurtbewoners nog meer te motiveren werden de olieketels in huis gratis verwijderd. De investering voor de biomassacentrale (2,7 miljoen euro) wordt over een lange termijn afbetaald door de buurtbewoners. De jaarlijkse kosten hiervoor liggen lager dan de kosten die ze hadden voor het gebruik en onderhoud van de oliekachels. Begin 2015 startte de gemeente Samsø met een eigen rederij; de veerboot Prinsesse Isabella gebruikt uitsluitend vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof vanwege de grote milieuvoordelen ten opzichte van olie (foto Franseska Mortensen, Energiakademiet Samsø) NR 23. WINTER 2016 15

Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie Op 15 oktober organiseerden Warmtenetwerk en projectgroep biomassa & wkk in Middenmeer een dag over optimale benutting van diepe aardwarmte. Een honderdtal deelnemers kreeg informatie over het combineren van geothermie met warmtenetten en het gebruik van warmtepompen en geogas. In de laatste paar jaar is er al een achttal nieuwe warmtenetten in Nederland ontstaan dankzij geothermie. Leren van Denen en tuinders De Europese pioniers voor gebruik van diepe aardwarmte zitten in de metropool Parijs. Daar zijn meerdere projecten die al tientallen jaren in bedrijf zijn. In de laatste jaren zijn er in meerdere EU-staten projecten ontstaan met Duitsland als een van de meest actieve bouwers. Vrijwel overal gaat het om levering van warmte aan stadsverwarming. Nederland is met toepassing in de glastuinbouw de grote uitzondering. De capaciteit van een geothermiebron is zo groot dat de meeste projecten hier meerdere bedrijven gekoppeld hebben met een warmtenet. De Nederlandse glastuinbouw valt binnen de EU op door de razendsnelle ontwikkeling van geothermie. Opmerkelijk is ook dat de tuinders hier heel innovatief zijn. De eerste projecten met een warmtepomp voor extra warmtevermogen zijn al gerealiseerd en Nederland is uniek met het gebruik van het uit het bronwater vrijkomende methaangas als brandstof in warmtekrachtinstallaties (WKK). Een andere opvallende innovator bij geothermie is Denemarken waar een drietal projecten met slimme combinaties met door biowarmte aangedreven warmtepompen in bedrijf is. Denemarken is met Zweden ook koploper binnen West-Europa op het gebied van stadsverwarming. Slimme combi van geothermie en biowarmte in Denemarken Het Dansk Fjernvarmes Geotermiselskab exploiteert in Kopenhagen een 2,7 km diepe aardwarmtebron en in de stadjes Thisted en Sønderborg middeldiepe bronnen (1,4 km). De bronnen leveren warmte aan de stadsverwarming in deze drie steden. De aardwarmte wordt in 16 WARMTENETWERK MAGAZINE

De belangstelling voor het seminar was zo groot dat er geen geschikte zaal in de omgeving was. De Ontmoetingskerk in Middenmeer met 300 zitplaatsen bleek een heel praktische oplossing. alle drie steden aangevuld met warmte uit afvalenergiecentrales terwijl Kopenhagen daarnaast ook industriële restwarmte en warmte uit multifuel elektriciteitscentrales gebruikt. De Denen gebruiken niet elektrisch aangedreven warmtepompen maar absorptiewarmtepompen op groene warmte De Denen halen het maximale aan warmte uit de bron door afkoeling tot extreem lage temperaturen van 12 tot 14 C. De warmte wordt geleverd aan de retour van het plaatselijk warmtenet. De benodigde levertemperatuur van meer dan 80 C bereikt men met behulp van warmtepompen. Opmerkelijk is dat de Denen geen elektrisch aangedreven warmtepompen gebruiken maar absorptiewarmtepompen met als aandrijving heet water of stoom van lage druk. In Kopenhagen levert een naastgelegen afvalenergiecentrale stoom voor de aandrijving terwijl men in Thisted en Sønderborg heet water van bioketels gebruikt. Het project in Sønderborg is nog maar kort in bedrijf en hier heeft men de laatste inzichten over bioketels verwerkt. Dankzij twee rookgascondensors in serie haalt de ketel een rendement van 115 %. De warmtepompen vermenigvuldigen de warmte uit de ketel met een factor 1,7. Voor het enorme warmtenet van Kopenhagen is diepe aardwarmte nu nog maar 2 % van de totale warmteproductie. Men werkt aan plannen voor een vertienvoudiging van geothermie. Ook in die plannen spelen warmtepompen een centrale rol. Nederlandse primeur voor warmtepomp in Bleiswijk Bij tomatenkweker Rik van den Bosch te Bleiswijk werd in 2007 de eerste geothermiebron van Nederland geboord. Nu heeft Van den Bosch weer een primeur. Als eerste heeft hij warmtepompen in bedrijf op een geothermiebron. Dankzij een optimale verwarmingsinstallatie in de kassen kunnen de tuinders al extreem veel warmte onttrekken. Bij Van den Bosch werd het bronwater al afgekoeld tot ongeveer 30 C; met de warmtepompen erbij gaat het bronwater met 14 C pas terug de grond in. Daarmee onttrekken de warmtepompen ongeveer 2,5 Megawatt extra warmte aan het bronwater. De drie warmtepompen type Carrier 30XWHP862 leveren warmte op een temperatuur van 57 C. Christian Löhr meldt dat bij Carrier ook warmtepompen voor hogere temperaturen tot 85 C zijn ontwikkeld. Bij grote verschillen in temperatuur tussen bron en afgiftemedium is het verstandig om warmtepompen hydraulisch slim te schakelen omdat daarmee het elektriciteitsverbruik fors wordt verminderd. Kun je geothermisch water afkoelen tot 10 C? In Denemarken en in Bleiswijk gebeurt het al in de praktijk: injectie van sterk afgekoeld bronwater. Maar kunnen er nog verrassingen optreden bij het koelen van bronwater en injectie van dit koude water op grote diepte? Bij IF Technology heeft men de mogelijke effecten geanalyseerd. Guus Willemsen gaf aan dat in de meeste geothermieprojecten de druk van het water wordt verlaagd waardoor methaan en CO 2 als gassen NR 23. WINTER 2016 17

Bezichtiging van de geothermiebron in Middenmeer; in het midden het ontgassingsvat en daarachter de schoorstenen van de WKK die het methaangas uit de bron (geogas) omzet in elektriciteit en warmte vrijkomen. Het effect hiervan is vaak afzetting van mineralen (scaling). Extra afkoeling van het bronwater door warmtepompen kan de afzetting van sommige mineralen vergroten. De risico s van extra afkoeling zijn gering, aldus Willemsen. Scaling kan worden voorkomen door toevoeging van inhibitors. Dit wordt in Parijs al vrij algemeen toegepast. Het extra koude water uit een warmtepomp kan ook leiden tot kleine scheurtjes in de warme bodem rondom de injectiebron. Dat is een gunstig effect want daardoor daalt de benodigde druk die de injectiepomp moet leveren. Om risico s uit te sluiten is het nodig maken van nieuwe projecten een reservoirmodel te maken. Overwegingen bij de keuze van een warmtepomp Frank van Mierlo van Johnson Controls liet zien dat er alleen al bij dit bedrijf een overvloed aan keuzemogelijkheden in type compressor en koudemiddel beschikbaar is. Het is belangrijk om de selectie te maken op basis van de gemiddelde bedrijfscondities en niet op een piekmoment. De temperatuur van de bron en de leveringstemperatuur en de eventuele fluctuaties in de temperatuur bepalen in hoge mate de keus. Hoge temperaturen tot 100 C zijn tegenwoordig mogelijk. Door tweetrapscompressie kan bij grote temperatuurverschillen het energetisch rendement sterk worden verbeterd. Verschillende synthetische koudemiddelen worden vanwege hun grote broeikaseffect uitgefaseerd in de EU en zijn al verboden in Denemarken en Zwitserland. Natuurlijke koudemiddelen en de nieuwste synthetische vragen extra aandacht in het kader van veiligheid. Bij IBK werkt men met ECN en Bronswerk aan een warmtepomp die butaan als koudemiddel gebruikt. Ertan Törün van IBK presenteerde een proefproject bij een fabriek in Nijmegen waar men restwarmte opwaardeert naar stoom. Grootste geothermieproject van Nederland In Middenmeer is het tot nu toe grootste geothermieproject van Nederland in bedrijf. Twee bronnen met een diepte van 2,5 km leveren water met een temperatuur van 90 C. Dat levert 26 MW warmtevermogen op. VB Projects realiseerde een warmtenet om de warmte van de geothermiecentrale naar een achttal glastuinbouwbedrijven op Agriport A7 te distribueren. ECW Netwerk exploiteert dit warmtenet naast eigen netwerken voor elektriciteit, CO 2 en water op Agriport A7. ECW Netwerk heeft verschillende netwerkdiensten ontwikkeld zoals het instrument EWEB om elektriciteit uit WKK eerst binnen Agriport A7 te verhandelen en pas daarna op het openbare net. ECW-directeur Robert Kielstra meldde dat men momenteel onderzoek doet naar koppeling van energiestromen met het nieuwe datacenter van Microsoft in Middenmeer. Nederland loopt in de wereld voorop met de benutting van geogas in WKK In het bronwater in Middenmeer zit evenals elders in Nederland methaangas (geogas). Ton Driessen van VB Projects vertelde hoe men dit gas verwijdert uit het bronwater en gebruikt als brandstof voor een warmtekrachtinstallatie. Eerder realiseerde dit bedrijf een soortgelijke installatie bij Ammerlaan te Pijnacker. Het geogas is voldoende om de elektriciteit voor de bronpompen te leveren en de vrijkomende warmte van 80 C wordt toegevoegd aan het warmtenet. Na afloop van de presentaties konden de deelnemers de geothermiecentrale met bronnen en ontgasser in de praktijk bezichtigen. _ 18 WARMTENETWERK MAGAZINE

Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp Zwitserland en Denemarken hebben al jarenlang een verbod op koudemiddelen met een hoog broeikaseffect voor grotere koelmachines en warmtepompen. Dat heeft ervoor gezorgd dat men hier voorop loopt met nieuwe ontwikkelingen. Voor ons is dat interessant want de EU heeft met de F-gassenregeling besloten om in de komende jaren ook dergelijke koudemiddelen uit te faseren. Warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen zijn al op diverse plaatsen in bedrijf (in Nederland onder andere bij warmtenet Harnaschpolder). Het warmtenet Plan-les-Ouates in Genève heeft de primeur van een warmtepomp met een HFO-koudemiddel. Warmte van een computercentrum De warmtepompen met een totaal vermogen van 2,5 MW koelen een computercentrum in Plan-les-Ouates en leveren warmte op een bruikbare temperatuur aan het warmtenet. In de eerste fase levert dit net warmte aan kantoorgebouwen maar in de tweede fase gaat men drieduizend woningen aansluiten op dit net. De warmtepompen werken met schroefcompressoren. Het bijzondere aan de machines is dat ze werken met het nieuwe koudemiddel R1234ze. De warmtepompen zijn gebouwd in de Franse fabriek van Carrier in Montluel. Milieuvriendelijke koudemiddelen De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410 hebben een extreem hoog broeikaseffect. Per kilogram is het effect duizenden malen zo hoog als dat van het broeikasgas CO 2. Het effect wordt weergegeven als GWPwaarde (global warming potential). Veel koudemiddelen worden dan ook straks verboden in nieuwe koelmachines en warmtepompen. Dat verbod geldt voor grotere installaties alhoewel juist de huishoudelijke warmtepompen met voorgevulde koelmiddelleidingen de meeste kans op lekkage geven. De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410 hebben een extreem hoog broeikaseffect; R1234ze heeft een GWP van minder dan 1. Natuurlijke koudemiddelen zoals ammoniak en water hebben geen broeikaseffect maar wel wat hebbelijkheden die toepassing lastiger maken. Het koudemiddel R1234ze, een HFO, heeft een GWP van minder dan 1. Dit koudemiddel heeft voor warmtepompen de gunstige eigenschap dat het wat hogere temperaturen mogelijk maakt dan gebruikelijk. Bij Carrier kan men daardoor nu warmtepompen met schroefcompressoren met een leveringstemperatuur tot 82 ºC aanbieden. NR 23. WINTER 2016 19

Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare Op 27 oktober organiseerde Warmtenetwerk Vlaanderen haar derde congres in Roeselare. Met 180 deelnemers en een goed gevuld programma met in totaal twintig sprekers was het een succesvolle editie. Bouwen aan warmtenetten in Vlaanderen Het derde Vlaamse congres over warmtenetten ging door onder de vlag Bouwen aan warmtenetten in Vlaanderen. De keuze voor Roeselare is niet toevallig: de Zuidwestvlaamse stad heeft al sinds 1986 een warmtenet dat de warmte van de afvalenergiecentrale van intercommunale MIROM uitkoppelt en via een warmtenet levert aan grote verbruikers in de binnenstad zoals diverse scholen, twee ziekenhuizen, het rusthuis en het zwembad. MIROM is momenteel druk bezig met de uitbreiding van het bestaande warmtenetten naar nieuwe woongebieden in aanbouw of in ontwikkeling. De stad Roeselare heeft bovendien een ambitieus warmteplan opgemaakt voor de verdere uitbouw van het warmtenet in de binnenstad. Warmtenetwerk Vlaanderen vroeg haar leden om thema s en sprekers voor het congres en kreeg daar veel respons op. Zoveel zelfs dat het congres in parallelle sessie werd opgesplitst. In de openingssessie over marktmodellen en regulering nam Gijs de Man de ervaringen met de Nederlandse warmtewet kritisch onder de loep en presenteerde Wouter Cyx het organisatiemodel dat de stad Antwerpen voor warmtenetten ontwikkelde. Het Vlaamse warmtebeleid Beleidsmedewerkers van het Vlaams Energie-agentschap (VEA) presenteerden in de volgende parallelle sessie de actualiteit van het Vlaamse beleid voor warmtenetten: de steun voor groene warmte (een tweede ronde van de call loopt tot midden december), de gerealiseerde en geplande aanpassing van de E-peilberekening en het werk in uitvoering voor de regulering van warmtenetten. Dat gebeurt in het beleidsplatform warmtenetten dat sinds eind 2013 regelmatig vergadert om een aangepaste regelgeving uit te werken met alle stakeholders. Duurzame warmte De andere parallelle sessie van de voormiddag ging over duurzame energie in warmtenetten, zoals warmte uit rioolwater, geothermie en zonnecollectoren. In Leuven krijgt een appartementsgebouw sinds kort riothermische warmte uit het rioolwater van het nabijgelegen academisch ziekenhuis Gasthuisberg. En in de Noorderkempen (provincies Antwerpen en Limburg) heeft Vito het poten- Na de lezingen was er alle gelegenheid om te netwerken 20 WARMTENETWERK MAGAZINE

Koen van Overberghe, voorzitter van Warmtenetwerk Vlaanderen tieel voor diepe geothermie in kaart gebracht. De proef op de som is de boring van 3,5 km op de Balmatt-site in Mol, die in december het diepste punt moet bereiken. Vito verwacht er water van 124 C aan te boren, dat 30 MW thermisch vermogen voor nuttige warmte en stoom voor 6 MW elektriciteitsproductie moet opleveren. Voor thermische zonne-energie zijn er kansen voor de integratie van zonnecollectoren in het stadsontwikkelingsproject De Tondelier op de Gasmetersite in Gent. De 530 wooneenheden worden via een lokaal verdeelnet aangesloten op het grote Gentse stadsverwarmingsnet van EDF Luminus. Nieuwe warmtenetten en stoomnet Na de lunch kregen de congresgangers de keuze tussen een kennismaking met de juridische kant van warmtenetten of de presentatie van geplande projecten. In Antwerpen gaat het om het industrieel warmtenet ECLUSE dat stoom zal leveren vanuit de afvalinstallatie van INDAVER op de Linkeroever aan de energie-intensieve industrie in de buurt. De afvalverwerkingsinstallatie van IMOG in Harelbeke zal twee nieuwe warmtenetten uitkoppelen naar de buurgemeenten Harelbeke en Kuurne. En de stad Leuven heeft een energiepotentiekaart voor warmte opgesteld, met concrete plannen om de restwarmte van wereldbierbrouwer AB INBEV te gebruiken voor het warmtenet van de nieuwe stadswijk rond de Vaartkom. Innovatie In de plenaire sessie over innovatieve warmtenetten leerden we meer over warmtenetten op lage temperatuur. In het project LATENT onderzocht men 77 cases, vooral in België en Nederland, over de toepassing van diverse omgevingsbronnen op lage temperatuur zoals oppervlaktewater en de ondergrond. Het resultaat is een roadmap en een Quickscan Evaluatietool voor deze innovatieve technieken. Voor de stedelijke ontwikkeling aan The Loop in het zuiden van Gent brachten de projectpartners het potentieel in kaart van energie uit oppervlaktewater in combinatie met warmtepompen. En nog in Gent staat aan de Oude Dokken een innovatief duurzaam renovatieproject op stapel, het project ZAWENT ( zero afvalwater, energie- en nutriëntenterugwinning ). GFT, keukenafval en zwart afvalwater uit de toiletten worden vergist tot biogas dat via een warmtekrachtkoppeling het nieuwe lokale warmtenet zal voeden voor de 1.500 wooneenheden. Daarnaast draait het warmtenet ook op rioolwaterwarmte en restwarmte uit de omgeving. Simulatiemodel van Vito Voor een betere afstemming van thermische en elektrische netten, onder andere ook via opslag, werkte Vito een simulatiemodel uit dat een geïntegreerde aanpak mogelijk maakt op basis van de ruimtelijke layout: het model bepaalt een optimale topologie voor het (thermisch) net, en kan dit koppelen aan een tweede energiedrager voor de uitwisseling van energie (conversie). De derde stap voegt opslagtechnieken toe voor meer flexibiliteit in het energienetwerk. In dit model wordt ook de impact op de totale kosten als criterium voor een optimale netstructuur meegenomen. Afsluiting Het warmtenetcongres 2015 werd afgesloten met de voorstelling van het warmteplan van de Stad Roeselare en het slotwoord van Vlaams volksvertegenwoordiger Michèle Hostekint, die ook schepen voor energie is van de stad. Beide sprekers onderstreepten enthousiast het belang van warmtenetten voor het realiseren van de duurzame klimaatdoelstellingen van de stad. _ NR 23. WINTER 2016 21