Ilona Eichhorn Dagvoorzitter

Welkom!

Jantine Kriens Algemeen directeur VNG

Maarten Allers Hoogleraar economie van decentrale overheden aan de RUG, directeur van en lid van de ROB

Kijk vooruit! VNG-congres Gemeentefinanciën Den Bosch, 26 november 2018 Maarten Allers

Vakkennis

Dunning-Kruger effect Mensen met de sterkste overtuiging over iets weten daar vaak het minste vanaf Ze weten immers niet wat ze allemaal nog niet weten

Dunning-Kruger effect Twijfel Kennis van zaken

Donald Rumsfeld As we know, there are known knowns; there are things we know we know. We also know there are known unknowns; that is to say we know there are some things we do not know. But there are also unknown unknowns the ones we don't know we don't know. It is the latter category that tend to be the difficult ones

Aant al gemeent en in Nederland 1200 1000 800 600 400 200 0 1950 1970 1990 2010 2030 2050

Aant al gemeent en in Nederland 1200 1000 R 2 = 0,98 800 600 400 200 0 1950 1970 1990 2010 2030 2050

Aant al gemeent en in Nederland 1200 1000 800 600 400 200 0 1950 1970 1990 2010 2030 2050

Als niemand op de rem gaat staan is er in 2051 nog maar 1 gemeente over

Als niemand op de rem gaat staan is er in 2051 nog maar 1 gemeente over Aan het Binnenhof zetelt dan een gemeenteraad Nederland is dan volledig gedecentraliseerd èn gecentraliseerd

Als we dat niet willen moeten we nu iets doen Maar wat willen we eigenlijk?

We willen twee dingen van gemeenten: 1. Een laagdrempelig lokaal bestuur, dat maatwerk levert en waarmee inwoners zich kunnen identificeren 2. Doelmatige uitvoering van taken met vaak een bovenlokale schaal

We willen twee dingen van gemeenten: 1. Een laagdrempelig lokaal bestuur, dat maatwerk levert en waarmee inwoners zich kunnen identificeren 2. Doelmatige uitvoering van taken met vaak een bovenlokale schaal Dit proberen we in één schaalniveau te persen Waarom deze taken niet verdelen over twee bestuurslagen?

Laagdrempelig lokaal bestuur: pakweg 355 gemeenten Bovenlokaal bestuur: 20-30 regio s Soms provincieniveau (Fryslân, Groningen, Zeeland, ) Soms provincie opknippen (Overijssel, )

Maar dit kan toch helemaal niet? Structuurdiscussies leiden in Nederland nooit ergens toe Helemaal niet als je de grondwet moet wijzigen

Maar dit kan toch helemaal niet? Structuurdiscussies leiden in Nederland nooit ergens toe Helemaal niet als je de grondwet moet wijzigen Onzin! Niet kiezen is ook kiezen Als we niets doen komen die 20-30 regio s er vanzelf wel maar dan is het kleinschalige, toegankelijke bestuur verdwenen Als je dat wil, kies daar dan bewust voor, niet via de achterdeur

Huidige stelsel is niet stabiel => voortdurende opschaling Opschaling kan op verschillende manieren Herindeling Samenwerking Uitbesteding Elk heeft voor- en nadelen

Percentage van totale gemeentelijke uitgaven dat via samenwerking verloopt Berekend uit IV3-cijfers

Regeerakkoord: gemeenten die teveel samenwerken bij essentiële taken moeten worden samengevoegd Dit is inmiddels al wat genuanceerd

Regeerakkoord: gemeenten die teveel samenwerken bij essentiële taken moeten worden samengevoegd Dit is inmiddels al wat genuanceerd Toch wordt vaak gedacht dat: - grotere gemeenten minder samenwerken - herindeling leidt tot minder samenwerking Is dat zo?

Uitgaven via samenwerking naar aantal inwoners (2016) 80% 70% 60% 50% R 2 = 0,03 R² = 0,0282 40% 30% 20% 10% 0% 0 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 Inwoners

Uitgaven via samenwerking naar aantal inwoners (2016) 80% 70% 60% 50% Samenwerking geklapt Montfoort IJsselstein Inmiddels heringedeeld RR² 2 = 0,0282 0,03 40% 30% 20% 10% 0% 0 50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 Inwoners

Verband gemeentegrootte samenwerking is zeer zwak R 2 = 0,03 (0 = geen verband; 1 = 100% verband)

Verband gemeentegrootte samenwerking is zeer zwak R 2 = 0,03 (0 = geen verband; 1 = 100% verband) Waar het eigenlijk om gaat is: vermindert samenwerking na herindeling?

Duidelijk minder samenwerking vanaf jaar van herindeling

Duidelijk minder samenwerking vanaf jaar van herindeling Maar Wat gebeurde er voor die tijd?

Samenwerking neemt drie jaar voor herindeling opeens sterk toe En daalt dan weer

Hier met correctie voor trend van toenemende samenwerking Na herindeling niet minder samenwerking!

Conclusie: 1. Grote gemeenten werken (bijna) net zoveel samen als kleine 2. Na herindeling ligt samenwerking op hetzelfde niveau Herindeling en samenwerking: niet of-of, maar en-en

Toekomstbeeld: grotere gemeenten die intensief samenwerken Wat betekent dit voor verhouding Rijk gemeenten? Monitoring en beleidsvrijheid - transparantie Verdeling rijksuitkeringen met name sociaal domein

Transparantie Altijd goed, toch?

Transparantie Altijd goed, toch? Nou Andrea Prat*: er zijn twee soorten transparantie: 1. over uitkomsten / resultaten 2. over handelen / processen * Andrea Prat, The Wrong Kind of Transparency, The American Economic Review, 2005

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken 2. Transparantie over handelen / processen Voorbeeld: Mijn Werk -app van Post NL

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken 2. Transparantie over handelen / processen Riskant: geeft prikkel tot conformisme Doe wat er van je wordt verwacht

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken 2. Transparantie over handelen / processen Riskant: geeft prikkel tot conformisme Doe wat er van je wordt verwacht Institutioneel isomorfisme iedereen gaat hetzelfde doen Ook al weet jij met je lokale kennis dat dit niet optimaal is Anderen, zonder die kennis, gaan jou immers beoordelen

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken 2. Transparantie over handelen / processen Riskant: geeft prikkel tot conformisme Doe wat er van je wordt verwacht Institutioneel isomorfisme iedereen gaat hetzelfde doen Ook al weet jij met je lokale kennis dat dit niet optimaal is Anderen, zonder die kennis, gaan jou immers beoordelen Dunning-Kruger effect

Transparantie 1. Transparantie over uitkomsten / resultaten Nuttig: geeft een prikkel om goede resultaten te bereiken 2. Transparantie over handelen / processen Riskant: geeft prikkel tot conformisme Les: Informatie over handelswijzen zou pas naar buiten moeten kunnen komen nadat informatie over uitkomsten naar buiten is gekomen

Andrea Prat, The Wrong Kind of Transparency, The American Economic Review, 2005 Datum 25.11.2008

Transparantie Informatie over handelswijzen zou pas naar buiten moeten kunnen komen nadat informatie over uitkomsten naar buiten is gekomen

Transparantie Informatie over handelswijzen zou pas naar buiten moeten kunnen komen nadat informatie over uitkomsten naar buiten is gekomen Helaas: uitkomsten zijn vaak moeilijker te meten dan processen uitkomsten worden pas later bekend dan processen Daarom zien we vaak the wrong kind of transparency Transparantie pakt per saldo misschien wel negatief uit

Relatie transparantie - schaal Een klein aantal grote gemeenten is veel gemakkelijker te monitoren dan een groot aantal kleine gemeenten Door het Rijk, maar ook door belangengroepen, journalisten, Gevaar van toenemende transparantie van handelen: Verkleint de (gevoelde) beleidsvrijheid Institutioneel isomorfisme

Relatie transparantie - schaal Een klein aantal grote gemeenten is veel gemakkelijker te monitoren dan een groot aantal kleine gemeenten Door het Rijk, maar ook door belangengroepen, journalisten, Gevaar van toenemende transparantie van handelen: Verkleint de (gevoelde) beleidsvrijheid Institutioneel isomorfisme Schrikbeeld: enkele reusachtig grote gemeenten die over elkaar heen buitelen om maar precies hetzelfde te doen

Gemeentefonds Herijking verdeling algemene uitkering Overheveling van het sociaal domein naar de algemene uitkering 2021

Verdeling middelen Sociaal domein Twee alternatieve eenheden van onderzoek Gemeenten als onderzoekseenheid Voorbeeld: verschillenanalyse bij bestaande algemene uitkering Cebeonmethode Probleem als kostendrijvers op huishoudniveau aangrijpen Ecologische fout

Ecologische fout

Verdeling middelen Sociaal domein Twee alternatieve eenheden van onderzoek Gemeenten als onderzoekseenheid Ecologische fout Personen of huishoudens als onderzoekseenheid Voorbeeld: bijstand (BUIG) SEO-model Schat voor iedere potentiële klant de kosten Tel die bedragen op per gemeente

Verdeling middelen Sociaal domein Zoek formule waarmee je uitgaven per gemeente kunt berekenen Voorbeeld: uitgaven = 100 euro per inwoner + 467 euro per laagopgeleide + 521 euro per jongere +..

Verdeling middelen Sociaal domein Zoek formule waarmee je uitgaven per gemeente kunt berekenen Voorbeeld: uitgaven = 100 euro per inwoner + 467 euro per laagopgeleide + 521 euro per jongere +.. Feitelijk of gewenst?

Verdeling middelen Sociaal domein Relatie uitgaven behoefte onduidelijk Gemeentelijke uitgaven sterk gestuurd door beschikbare middelen Eigen beleid kan tot hogere uitgaven leiden Verschillen in doelmatigheid Is feitelijk uitgavenniveau een bruikbaar ijkpunt?

Verdeling middelen Sociaal domein En: gemeentelijke zorg is nog lang niet uitgekristalliseerd Feitelijke uitgaven nu is zeker geen bruikbaar ijkpunt

Verdeling middelen Sociaal domein Botsende uitgangspunten Globaliteit of kostenoriëntatie? Meer beleidsvrijheid => globalere verdeling Minder beleidsvrijheid => kostenoriëntatie belangrijker Gemeenten moeten onvermijdelijke kosten immers wel kunnen dekken

Verdeling middelen Sociaal domein Bijstand: Weinig beleidsvrijheid Wie recht heeft en hoe hoog uitkering is wordt landelijk bepaald => kostenoriëntatie belangrijk

Verdeling middelen Sociaal domein Bijstand: Weinig beleidsvrijheid Wie recht heeft en hoe hoog uitkering is wordt landelijk bepaald => kostenoriëntatie belangrijk Sociaal domein: Formeel veel beleidsvrijheid In praktijk niet verschillen worden maatschappelijk nauwelijks geaccepteerd => kostenoriëntatie of globaliteit? Politiek oordeel nodig

Verdeling middelen Bijstand Landurige zoektocht naar bevredigend verdeelsysteem Eerst uitvoerig onderzoek naar vier alternatieve methoden Daarna jaren van verfijning SEO-model Uitkomst kan vermoedelijk niet veel beter meer

Verdeling middelen Bijstand Landurige zoektocht naar bevredigend verdeelsysteem Eerst uitvoerig onderzoek naar vier alternatieve methoden Daarna jaren van verfijning SEO-model Uitkomst kan vermoedelijk niet veel beter meer Vergeleken met het SD was dit een eitje

Bijstand Eén vrij uniform product Sociaal domein Allerlei producten

Bijstand Eén vrij uniform product Meetbare caseload Sociaal domein Allerlei producten Lastig meetbare caseload

Bijstand Eén vrij uniform product Meetbare caseload Meetbare kosten per eenheid Sociaal domein Allerlei producten Lastig meetbare caseload Onduidelijke kosten per eenheid

Bijstand Eén vrij uniform product Meetbare caseload Meetbare kosten per eenheid Gegevens beschikbaar Sociaal domein Allerlei producten Lastig meetbare caseload Onduidelijke kosten per eenheid Gegevens beperkt beschikbaar

Bijstand Eén vrij uniform product Meetbare caseload Meetbare kosten per eenheid Gegevens beschikbaar Sociaal domein Allerlei producten Lastig meetbare caseload Onduidelijke kosten per eenheid Gegevens beperkt beschikbaar Overal waar je (niet) kijkt: unknown unknowns

Verdeling middelen Sociaal domein SEO inventariseert mogelijke onderzoeksmethoden Advies: gebruik het SEO-model Theoretisch wat voor te zeggen, maar kan het (al) wel?

Verdeling middelen Sociaal domein SEO inventariseert mogelijke onderzoeksmethoden Advies: gebruik het SEO-model Theoretisch wat voor te zeggen, maar kan het (al) wel? Nieuw verdeelformule moet in Meicirculaire 2020 Weinig tijd Wat als de benodigde gegevens er toch niet zijn? of het om een andere reden niet gaat werken Wat is plan B?

Vangnet nodig? Niet als je sociaal domein als beleidsvrij beschouwd Wel als je vindt dat voorzieningen niet veel mogen verschillen Politieke keus! Moet nog wel even gemaakt worden Gemiddelde diepte: 25 cm.

Sociaal domein Verdeling over regio s is veel eenvoudiger te realiseren Door schaalvergroting middelen verschillen steeds verder uit Aant al gemeent en in Nederland 1200 1000 800 600 400 200 Probleem opgelost 0 1950 1970 1990 2010 2030 2050

Wat is over 20 jaar een gemeente? Decentralis atie Transpar antie Schaalvergr oting

Wat is over 20 jaar een gemeente? Incrementalisme kan ons het bos in sturen Elke stap lijkt logisch maar waar kom je uit? Tijd om eens wat verder te kijken waar willen we eigenlijk heen?

Kijk vooruit!

Bas Haring Hoogleraar publiek begrip van wetenschap en volksfilosoof