Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/56323 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Doornmalen A.G.J. van Title: De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca.1075 - ca.1400) Date: 2017-10-12
De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca. 1075 - ca. 1400) A.G.J. van Doornmalen
De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca. 1075 - ca. 1400) Proefschrift Ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College van Promoties te verdedigen op donderdag 12 oktober 2017 klokke 13:45 uur door Aloysius Gijsbertus Joseph van Doornmalen Geboren te Venray in 1960
Promotores: Prof. drs. H.L. Janssen Prof. dr. P.C.M. Hoppenbrouwers Promotiecommissie: Prof. dr. A.J.A. Bijsterveld (Tilburg) Prof. dr. D.J. de Vries Prof. dr. D.E.H. de Boer (Groningen) Prof. dr. J.A. Mol Dr. J.A.E. Kuys (Nijmegen) Dr. R. Stein
Inhoudsopgave WOORD VOORAF 13 1 DE HERLAARS IN HET MIDDEN-NEDERLANDSE RIVIERENGEBIED 1075-1400 15 1.1 Vraagstelling 15 1.2 Opzet van het onderzoek 18 2 DE HERLAARS, NOBILES 1000-1400 27 2.1 Nobiles 27 2.1.1 Edelen in de landsheerlijkheden Brabant, Gelre, Holland, het Sticht en Luik 29 2.1.2 Grensadel, een bijzondere groep? 31 2.2 Lineage, de adellijke familiestructuur 32 2.3 Burcht en naamgeving 34 3 DE HERLAARS, HET SOCIAAL-CULTUREEL EN SOCIAAL-POLITIEK VERMOGEN 37 3.1 Het politieke landschap, Taxandrië de 11de - 13de eeuw. 37 3.2 De vroegste vermeldingen (1079-1218) 40 3.2.1 Dirk van Herlaar (1079-1087) 42 3.2.2 Dirk van Herlaar (1108 / 1133 / 1140 / 1167/ <1173 / 1196 / 1214 / 1218) 46 3.3 Herlaar en Ameide (1227-1305) 50 3.3.1 Petronella van Herlaar (1227-1235) 51 3.3.2 Dirk van Herlaar (1235-<1286) 56 3.3.3 Arnold van Herlaar (1281-1298) 65 3.3.4 Dirk van Herlaar (1288-1305(?) 71 3.4 Aleid van Herlaar (1306-1309) 75 3.5 Gerard van Loon (1272-1315), heer van Herlaar (1306-1315) 77 3.5.1 Gerard van Loon, heer van Herlaar (1306-1315) 77 3.5.2 Gerard van Loon, een raadselachtige afkomst 78 3.6 Gerard van Herlaar (1307-1309) 85 3.7 Dirk en zijn nazaten, heren van Ameide en Ammersoyen (1312-<1381) 86 3.7.1 Dirk van Herlaar (1312-1354), heer van Ameide 86 V
3.7.2 Gerard van Herlaar (1347?-1354), heer van Ammersoyen 93 3.7.3 Jan van Herlaar (1353-1369), heer van Ameide (1354-1369) 103 3.7.4 Arnold van Herlaar (1344-<1381), Heer van Ammersoyen (1354-<1381) 108 3.8 Arnold en zijn nazaten, heren van Poederoyen (1347->1440) 118 3.8.1 Arnold van Herlaar (1336?-1347), heer van Poederoyen (1347) 118 3.8.2 Gerard van Herlaar (1359- <1393), heer van Poederoyen (>1361- <1393) 120 3.8.3 Arnold van Herlaar (1365-1394), heer van Poederoyen (1393?-1394) 122 3.8.4 Jan van Herlaar (1395-1440), Heer van Poederoyen 124 3.9 Johan en zijn nazaten, heren van Empel-Meerwijk (1342-1413) 126 3.9.1 Johan Coc van Herlaar (1342- <1348), heer van Empel-Meerwijk 126 3.9.2 Gerard van Herlaar (1348- >1383), heer van Empel-Meerwijk 127 3.9.3 Jan van Herlaar ( >1383-<1413), heer van Empel-Meerwijk 130 3.10 Samenvatting 132 4 DE HERLAARS, OPBOUW EN OMVANG VAN HET SOCIAAL-ECONOMISCH VERMOGEN 135 4.1 Inleiding 135 4.1.1 Vormen van bezit 136 4.1.2 Leenregisters, administratie van bezit 141 4.1.3 Ontwikkeling van het bezit van de Herlaars in hoofdlijnen 143 4.2 Heren van Herlaar, het bezit in Brabant 145 4.2.1 Herlaar 145 4.2.2 Advocatus 151 4.2.3 Waren de Herlaars leenmannen van Luik? 157 4.2.4 De verkoop van het kernbezit Herlaar 159 4.2.5 Het leenhof van Herlaar 165 4.3 Heren van Ameide, het bezit in Ameide 173 4.3.1 Het land van Ameide 173 4.3.2 De stad Ameide 180 4.4 Heren van Ameide, in leen uitgegeven bezit in Ameide 184 4.5 Heren van Ameide, in leen uitgegeven bezit buiten Ameide 186 4.5.1 Inleiding 186 4.5.2 Reconstructie van in leen uitgegeven bezit in de Bommelerwaard 187 4.5.3 Reconstructie van in leen uitgegeven bezit buiten de Bommelerwaard 198 4.6 Heren van Ameide, het verwerven van het bezitscomplex in het rivierengebied 202 4.7 Heren van Ameide, het verwerven van Ammersoyen 211 VI
4.8 Heren van Ameide, de hoge heerlijkheden Bokhoven en Ammersoyen 215 4.8.1 Bokhoven 215 4.8.2 Ammersoyen (1351-1385) 218 4.9 Heren van Poederoyen en van Empel-Meerwijk. 221 4.9.1 Poederoyen (1347->1400) 221 4.9.2 Empel-Meerwijk (1342-14??) 222 4.10 Samenvatting 222 5 DE HERLAARS, HUIZEN ALS SYMBOLEN VAN MACHT EN PRESTIGE 225 5.1 Inleiding 225 5.2 Heren van Herlaar, het huizenbezit 230 5.2.1 Het kasteel Oud-Herlaar 230 5.2.2 Kasteel Nieuw-Herlaar 240 5.2.3 Het huis De Ruwenberg 243 5.3 Heren van Ameide, het huizenbezit van Ameide 245 5.3.1 Het huis te Ameide 245 5.3.2 Het huis te Zuilichem 252 5.3.3 Het huis te Ochten, de Appelenburg. 253 5.4 Het huizenbezit in de hoge of vrije heerlijkheden 255 5.4.1 Het huis te Bokhoven 255 5.4.2 Het huis te Empel-Meerwijk 256 5.4.3 Het huis te Poederoijen 256 5.4.4 Kastelen als Gelderse steunpunten langs de Maas 259 5.5 Kasteel Ammersoyen 261 5.5.1 Ammersoyen, een reconstrcutie van de14de-eeuwse situatie 264 5.5.2 Ammersoyen, de woonfunctie 266 5.5.3 Ammersoyen; de militaire functie 272 5.5.4 Theorieën over het vierkante kasteel 277 5.5.5 Het ijken van de bouwperiode van Ammersoyen 280 5.6 Woningen van de leenmannen 286 5.7 Samenvatting 288 6 SAMENVATTING 291 6.1 Het sociaal-cultureel en sociaal-politiek vermogen van de Herlaars 291 6.2 Het sociaal-economisch vermogen van de Herlaars 295 VII
6.3 De huizen van de Herlaars, symbolen van macht en prestige 298 6.4 Besluit 300 7 SUMMARY 303 7.1 The social-cultural and social-political capital of the Herlaars 303 7.2 The socio-economic capital of the Herlaars 307 7.3 The houses of the Herlaars, symbols of power and prestige 310 7.4 Conclusion 312 BIJLAGEN 315 1 Reconstructie van de filiatie van Van Herlaar 315 2. Chrono-typologie van H.L. Janssen 316 LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN 317 BRONNEN EN LITERATUUR 319 Archieven 319 Internetbronnen 321 Bronnen 322 Literatuur 328 Curriculum vitae 357 VIII
Lijst van afbeeldingen en genealogische schema s Afb. 1: Geografisch kader van het onderzoeksgebied... 18 Afb. 2: Schematisch overzicht van de vervlechting van de aristocratische geledingen 1100-1300... 28 Afb. 3: Gen. schema verwantschap Dirk van Herlaar (±1173)... 48 Afb. 4. Gen. schema filiatie Petronella van Herlaar (1227-1235)... 53 Afb. 5: Gen. schema verwantschap Van Heusden en Van Kleef-Heinsberg... 55 Afb. 6: Gen. schema filiatie Dirk van Herlaar (1232-<1286)... 57 Afb. 7: Wapenzegel Dirk van Herlaar, (1266) origineel en tekening... 64 Afb. 8: Gen. schema filiatie Arnold van Herlaar (1281-1298)... 66 Afb. 9. Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar (1306-1309)... 76 Afb. 10: Wapenzegel Gerard van Loon, staand zegel Aleid van Herlaar, zegel Gerard van Herlaar... 80 Afb. 11: Gestileerde weergave van wapenschilden, Van Loen, Van Lohn en Van Looz... 81 Afb. 12: Zegelafgietsel van Gerard van Loon landcommandeur van Alden Biesen.... 82 Afb. 13: Wapenzegel Johan (dictus) Coc (1277), origineel... 83 Afb. 14: Gen. schema filiatie Dirk van Herlaar (1312-1354)... 87 Afb. 15: Wapenzegels Gerard van Herlaar (1353), originelen en tekening... 95 Afb. 16: wapenzegel Jan van Herlaar, origineel... 103 Afb. 17: Gen. schema verwantschap 4 de graad Heilwich van Herlaar en Hendrik van Vianen... 105 Afb. 18: Gen. schema filiatie Arnold van Herlaar (1344-1381)... 109 Afb. 19: Wapenzegel Arnold van Herlaar (1353), origineel en tekening... 111 Afb. 20: Gen. schema verwantschap Van Herlaar - Van Arkel... 112 Afb. 21: Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar - Jan van Herlaar (Poederoyen)... 122 Afb. 22: Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar-Jenne van Herlaar (Empel - Meerwijk)... 130 Afb. 23: Gestileerde weergave van het wapenschild van de gemeente Empel... 132 Afb. 24: Schematisch overzicht van overdrachten bezit in de periode 1050-1400... 144 Afb. 25: Kaart en afbeelding van het kasteel Oud Herlaar en omgeving, P.J. Adan... 148 Afb. 26: Verspreiding van het bezit van de heren van Herlaar vermeldt tussen (1050-1300)... 151 Afb. 27: Schematisch overzicht van aanspraken betreffende Herlaar (1315-1325)... 162 Afb. 28: Schematisch overzicht van visies op het leenhof van Herlaar... 166 Afb. 29: Topografisch overzicht verspreiding van lenen van het leenhof van Herlaar 15 de eeuw... 168 Afb. 30: Ontginningsgebieden Tienhoven, Ameide en Meerkerk... 179 Afb. 31: Kadastrale minuut Ameide 1811-1832... 181 Afb. 32: Topografisch overzicht van bezit van de Herlaars ca. 1350... 203 Afb. 33: Topografisch overzicht van huizen in de heerlijkheden van Van Herlaar... 229 Afb. 34: Oud-Herlaar anno 2008 en kadastrale minuut 1811-1832... 230 Afb. 35: Deel van Oud-Herlaar situatie 2008... 231 Afb. 36: Tekening huis Oud-Herlaar, J. van Croes... 232 Afb. 37: Tekening huis Oud-Herlaar, A. De Haen... 233 Afb. 38: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman... 233 Afb. 39: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman... 234 Afb. 40: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman... 234 Afb. 41: Tekening huis Oud-Herlaar op detail kaart 1737, P.J. Adan... 235 Afb. 42: Tekening plattegrond Oud-Herlaar 1735, H. van der Beck... 235 Afb. 43: Tekening plattegrond Oud-Herlaar... 236 IX
Afb. 44: Topografische situering Nieuw-Herlaar... 240 Afb. 45: Gravure huis Nieuw-Herlaar, H. Spilman... 242 Afb. 46: Topografische situering De Ruwenberg... 243 Afb. 47: Tekening huis De Grote Ruwenberg, H. Spilman... 244 Afb. 48: Topografische situering van het huis Herlaar te Ameide... 245 Afb. 49: Tekening huis Herlaar te Ameide, R. Roghman... 247 Afb. 50: Tekening huis Herlaar te Ameide, R. Roghman... 247 Afb. 51: Tekening ruïne huis Herlaar te Ameide, A. Rademaker... 248 Afb. 52: Tekening huis Herlaar te Ameide, A. De Haen... 249 Afb. 53: 3d Impressie schematische reconstructie huis Herlaar, T. Hermans... 250 Afb. 54: Kadastrale minuut voorburcht van het huis te Zuilichem anno 1811-1832... 252 Afb. 55: Potloodtekening huis Zuilichem, Huygens jr. (1657)... 253 Afb. 56: Tekening van het huis Appelenburg van C. Pronk 1728... 254 Afb. 57: Kadastrale minuut huis te Bokhoven anno 1811-1832... 255 Afb. 58: Kadastrale minuut huis te Poederoyen anno 1811-1832... 256 Afb. 59: Tekening huis Poederoyen, A. Rademaker... 257 Afb. 60: Tekening huis Ammersoyen, De Haen... 261 Afb. 61: Kadastrale minuut kasteel te Ammersoyen anno 1811-1832... 262 Afb. 62: Varken op de noordoostelijke toren.... 264 Afb. 63: Impressie reconstructie vroegste bouwperiode van het huis Ammersoyen.... 265 Afb. 64: Reconstructie plattegrond huis Ammersoyen kelderverdieping na de eerste bouwfase... 267 Afb. 65: Reconstructie plattegrond huis Ammersoyen hoofdverdieping... 268 Afb. 66: Interne verticale circulatie in de zuidelijke vleugel van Ammersoyen... 271 Afb. 67: Tekening fictief voorbeeld ophaalbrug met open brugkelder... 273 Afb. 68: Tekening doorsnede huis Ammersoyen gericht naar Noord, H. Korswagen... 275 Afb. 69: Tekening fictief voorbeeld Machicoulis... 276 Afb. 70: Gravure huis Vorselaar, F. Ertinger... 284 Afb. 71: Plattegrond kasteel Helmond, eerste bouwperiode, ca. 1350... 285 X
Lijst van tabellen Tabel 1: Overzicht van vermeldingen van (Dirk) van Herlaar (1079-1218)... 40 Tabel 2: Overzicht van vermeldingen van Gerard van Loon (1272-1323)... 79 Tabel 3: Overzicht van lenen van het leenhof van Oud-Herlaar naar categorie en plaats... 169 Tabel 4: Overzicht van aantal morgen in leen uitgegeven bezit in Ameide per ontginningsblok... 185 Tabel 5: Overzicht van in leen uitgegeven tienden per ontginningslocatie in het gebied van Ameide. 186 Tabel 6: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Brakel... 187 Tabel 7: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Zuilichem... 188 Tabel 8: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Gameren... 192 Tabel 9: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Hurwenen... 193 Tabel 10: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Rossum... 194 Tabel 11: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in (Kerk)Driel... 195 Tabel 12: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Kerkwijk... 196 Tabel 13: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Delwijnen... 196 Tabel 14: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Bruchem... 197 Tabel 15: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Nederhemert... 197 Tabel 16: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Aalst... 198 Tabel 17: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Herwijnen... 199 Tabel 18: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Heesselt en Varik... 200 Tabel 19: Lenen van Ameide in Herenthout en Herlaar... 200 Tabel 20: Overzicht van leennoteringen in Ameide en buiten Ameide)... 201 Tabel 21: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Ameide in Bokhoven... 216 Tabel 22: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Ameide in Ammersoyen... 219 Tabel 23: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Poederoyen... 221 Tabel 24: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Empel-Meerwijk... 222 XI