Workshop: Herkennen van plagen en nuttigen

Workshop: Herkennen van plagen en nuttigen Deze workshop kadert binnen het project Monitoring in de glastuinbouw: Hét basisinstrument voor efficiënte geïntegreerde bestrijding Joachim Audenaert (PCS) Ruth Verhoeven (PCS) Justine Dewitte (PCG) Els Berckmoes (PSKW) Amber Tilley (PSKW) Rob Moerkens (PCH) ADLO (02/2015-01/2017) 1

Herkennen van plagen en nuttigen 2

Inhoud Belang van monitoring van plagen en nuttigen Monitoringstechnieken Overzicht van de belangrijkste plagen hoe zien ze eruit? Overzicht van de belangrijkste nuttigen Enkele tips om goed te monitoren 3

Belang van monitoring Monitoren van zowel plagen als nuttigen is van cruciaal belang voor een geïntegreerde teelt! 4

Geïntegreerde gewasbescherming of Integrated Pest Management (IPM) IPM = combinatie van gewasbeschermingstechnieken met minimaal risico voor mens en milieu, waarbij gewasschade en de kosten voor gewasbescherming binnen economisch aanvaardbare grenzen blijven. 5

Geïntegreerde gewasbescherming in 8 stappen Principe 1: Voorkom in plaats van te genezen Principe 2: Kijk om te weten Principe 3: Behandel pas wanneer nodig Principe 4: Hou chemie als laatste optie Monitoring!! Principe 5: Bestrijd selectief Principe 6: Respecteer dosis Principe 7: Geef resistentie geen kans Principe 8: Registreer en leer 6

Je kan een probleem pas oplossen wanneer je het voldoende kent Belang van monitoring Schade Schade Schade Predatie Macrolophus pygmaeus = roofwants Predatie Trialeurodes vaporariorum = kaswittevlieg Intraguild predatie Encarsia formosa = sluipwesp Parasitering Predatie Phytoseiulus persimilis = roofmijt Tetranychus urticae = spint 7

Belang van monitoring Is er een plaag in het gewas? Monitoring Is er schade in het gewas? Moet ik actie ondernemen? 8

Belang van monitoring Monitoring Is er een plaag in het gewas? Is er een nuttige in het gewas? Is er een evenwicht (in de maak)? Moet ik actie ondernemen? 9

Monitoringstechnieken De juiste techniek om de juiste plaag of nuttige te scouten is van belang voor een efficiënte monitoring 10

Monitoringstechnieken Scouting in het gewas (loep 15x): Spint (onderkant blad) Trips (in bloemen) Echinotrips op onderzijde bladeren Witte vlieg (larven op onderkant blad) Wolluis (over de hele plant, in de bladoksels) Bladluizen (top van de plant) Slakken, rupsen, kevers: schade Schimmel- en bacterieziekten 11

Monitoringstechnieken Scouten van de bodem en wortels: Bodemlarven, slakken, kevers Schimmel- en bacterieziekten Aaltjes (nematoden) 12

Monitoringstechnieken Kruipende insecten Bloemen? Ja Nee Bloemen uitkloppen op een wit blad Trips (larven) Kijken in de kop van de plant (controleer de bladonderzijde goed) Bladluis, witte vlieg, trips, wolluis, spint, schade weekhuidmijten, schimmels Kijken dieper in de plant (controleer de bladonderzijde goed) (Larven) witte vlieg, slijmsporen van slakken, schimmels Kijken naar de pot en bodem van de plant Bodemlarven en schimmels 13

Monitoringstechnieken Gele vangplaten voor totaalcontrole: Tripsen: Californische, Tabaks- en Echinotrips Luizen: bladluis, wolluis ( ), stofluis Muggen: varenrouwmug (Sciara), dansmug, motmug, galmug Vliegen: mineervlieg, oevervlieg Witte vliegen Sluipwespen Cicaden Springstaarten (vangplaat in buurt van potgrond) Vlinders, wantsen,... 14

Blauwe vangplaten Monitoringstechnieken Betere detectie van trips: Californische trips, Tabakstrips, (uitz. Echinotrips niet!!!) In minder mate ook: Bladluis, wolluis ( ), stofluis, Sciara, dansmug, motmug, galmug, mineervlieg, oevervlieg, sluipwespen, cicaden, springstaarten (plaat in buurt van potgrond), vlinders, wantsen,... Minder doorzichtig dan gele Rode vangplaten Cicaden 15

Monitoringstechnieken Feromonen Enkel mannetjes worden zo gevangen Voor het monitoren van: Californische trips Citruswolluis Diverse vlinders: o.a. Anjerbladroller, Duponchelia en Tuta absoluta 16

Vanglampen Monitoringstechnieken Voor het monitoren van vlinders ( & ) Enkel laten branden als ramen dicht zijn!!!! Anders invlieg vlinders MASSA-INFECTIE Opvang in waterbak of in onderliggende schuif met lijmplaat Determinatie moeilijk (10 tallen soorten, verbranding) rooster onder stroom of lijmstrips Reikwijdte: ±100m 17

Monitoringstechnieken Lokplanten Voor het monitoren van diverse insecten Insecten worden gelokt op basis: Geur Kleur Stuifmeel Ook als bestrijdingsinstrument: lokplant nadien verwijderen of behandelen 18

Bankerplanten Monitoringstechnieken Onderhouden van nuttigen Indicatie over de hoeveelheid nuttigen Vragen zelf ook onderhoud!!! 19

Berlese trechter Monitoringstechnieken Plantstalen nemen op regelmatige tijdstippen 24u in trechter Analyse stalen met microscoop Staalname weekhuidmijt Staal in norvanol Filtreren Analyse stalen met microscoop Of 20

Monitoring op verschillende type bedrijven 21

Monitoring op verschillende type bedrijven Gespecialiseerde bedrijven (gangbaar) 1 (of enkele) teelten Grote oppervlakte Veel personeel Vrij groot risico Monitoring des te belangrijker Juiste techniek! Voldoende registratie Opleiding personeel 22

Monitoring op verschillende type bedrijven Bedrijven met grote diversificatie (biologisch: voldoen aan rotatie, alternatieve afzet; kamerplanten) Veel verschillende teelten: koude en warme teelten Kortere teeltperiodes Beperktere oppervlakte (arbeidsintensiever) Beperkt personeel vaak familiebedrijven 23

Monitoring op verschillende type bedrijven Bedrijven met grote diversificatie (biologisch: voldoen aan rotatie, alternatieve afzet) 24

Monitoring op verschillende type bedrijven Bedrijven met grote diversificatie (biologisch: voldoen aan rotatie, alternatieve afzet) risico gespreid over de verschillende teelten Monitoring ook van belang maar - Arbeidsintensiever door vele teelten en kleinere oppervlakten 25

Monitoring op verschillende type bedrijven Bedrijven met grote diversificatie (biologisch: voldoen aan rotatie, alternatieve afzet) Hoe dan wel in de praktijk: - Familiebedrijven: w meegenomen met andere teeltwerkzaamheden - Voorlichter Koppert en Biobest in combi met hetgeen teler gezien heeft tijdens onderhoud - Signaalplanten - Bij eerste druk: signalisatie zodat gericht kan opgevolgd worden - Strategie: meer spenderen aan biologie en minder tijd steken in monitoring 26

Monitoring op verschillende type bedrijven Biologische telers: - Moeilijk om drempelwaarden op te leggen: grens is verschillend van teler tot teler (subjectief?) - Zetten reeds sterk in op natuurlijke bestrijding op hun volledige bedrijf: bloemenranden, gemengde hagen, Rekenen soms iets meer op spontane parasitering. 27

Overzicht van de belangrijkste plagen 28

Kaswittevlieg (Trialeurodes vaporariorum) Ei wordt in een cirkel afgezet op gladde bladoppervlakten Larve en pop: wasdraden aan zijkant T-vormige breuklijn Adulten: vleugels horizontaal (driehoekje) 29

Witte vlieg 30

Witte vlieg: schadebeeld afscheiding honingdauw waarop roetdauwschimmel ontwikkelt zuigen aan de plant: Beïnvloeden fysische processen van de plant Overdracht van virussen (oa TYLC virus) 31

Witte vlieg: schadebeeld zuigen aan de plant: Beïnvloeden fysische processen van de plant Overdracht van virussen 32

Witte vlieg: monitoren via vangplaten -Witte vleugels (na enkele dagen verdwenen) -Ogen 2 bruinrode vlekjes -Geel doorschijnend vers ouder 33

Witte vlieg: monitoren via vangplaten uitgelopen ogen 34

Witte vlieg: monitoren via vangplaten Gridcharts 35

Witte vlieg: monitoren via vangplaten Gridcharts: hoeveel vangplaten per hectare? Onderzoek heeft aangetoond dat 40 vangplaten een goed beeld geven van de populatie witte vlieg => Elke 10 goten, om de 16 meter in de rij 36

Witte vlieg: monitoren in het gewas e 37

Witte vlieg & nuttigen Encarsia Greenhouse white fly Macrolophus Eretmocerus 38

Adulten Tabakswittevlieg (Bemesia tabaci) Vleugels tentvormig en smal Gelere kleur Kleiner Poppen Gelere kleur Minder washaren Ronde vorm Larven Moeilijk te onderscheiden van kaswittevlieg met het blote oog Eieren Moeilijk te onderscheiden van kaswittevlieg met het blote oog 39

Tabakswittevlieg: monitoring Vooral de levende adulten zijn te onderscheiden van kaswittevlieg Verschil in gedrag Vliegt minder snel op Meer verspreid over de plant, niet enkel in de kop Zit voornamelijk op zieke of zwakke planten monitoring in het gewas is essentieel! 40

Tabakswittevlieg: schadebeeld Virusoverdracht Tomato yellow leaf curl virus Chlorotische bladeren Opkrullende bladeren Honingdauw afscheiding Plakkende vruchten Roetdauw Tomato irregular ripening Niet doorkleuren van de tomaten Harde, zure tomaten bij oogst 41

Tabakswittevlieg: nuttigen Zeer resistent: biologie en fysische bestrijding zijn de belangrijkste wapens Nuttigen preventief uitzetten Macrolophus pygmaeus Sluipwespen Encarsia formosa Eretmocerus eremicus Amblyseius montdorensis Nuttigen prefereren kaswittevlieg, maar bij voldoende grote populatie nuttigen wordt ook tabakswittevlieg gepredeerd/geparasiteerd 42

Spintmijten Kasspintmijt (Tetranychus urticae) Citrusspint (Panonychus citri) Rode spint (Panonychus ulmi) Witte/glazige eitjes levend Bleekrode/glazige eitjes levend Rode/glazige eitjes levend Bruine/beige eitjes dood Adulten hebben 2 vlekken op de rug Matte eitjes dood Adulten donkerrood tot paars Witte haartjes uit rode haarwortels Donkerrode bruine/matte eitjes dood Adult geel tot oranje Adult baksteenrood Witte haartjes uit witte haarwortels 43

Spintmijten 44

Spint: schadebeeld 45

Spint monitoren: in het gewas In april werden 3 individuen uitgezet op plant. Vanaf juni pas goed zichtbaar in plant. Vroege monitoring is belangrijk. Spint overleeft winter, pas in april haarden te zien! 4000 Aantal adulte spintmijten op plant 3500 3000 2500 2000 1500 1000 3 spintmijten uitgezet Eerste haarden zichtbaar 500 0 11/apr 1/mei 21/mei 10/jun 30/jun 20/jul 46

Spint monitoren: in het gewas Vooral 3-4-5 de blad onder de kop (tomaat) Waar de schade te zien is op het blad, daar is spint grotendeels al vertrokken hogerop de plant. 20,0 18,0 Percentage adulte spintpopulatie (%) 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0,0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bladnummer (1 = kop) 47

Biologische bestrijding van spint Simulatie verspreiding spint 48

Biologische bestrijding van spint Hoe efficiënt spint biologisch bestrijden? Zet roofmijten vollevelds in! Of toch zeker ganse kappen NIET ENKEL LOKAAL! Dan loop je achter de feiten aan Niet enkel in tomaat, ook voor andere teelten Er bestaan speciale verblaastoestellen 49

Biologische bestrijding van spint 50

Spint & nuttigen Phytoseiulus Macrolophus Spider mite Amblyseius 51

Indeling roofmijten (Phytoseiidae) Type I: Spintspecialisten (vb. P. persimilis) Eten uitsluitend spint, in grote aantallen en kunnen zo zeer snel grote populaties opbouwen Sterven uit bij gebrek aan spint Kunnen haarden snel onderdrukken Type II: Gematigde spintspecialisten (vb. N. californicus) Eten vooral spint, maar minder dan type I Kunnen op pollen overleven en zo spintloze periodes overbruggen Kunnen haarden niet de baas 52

Indeling roofmijten (Phytoseiidae) Type III: Generalisten (vb. A. swirskii) Eten vooral andere plagen (trips, witte vlieg, weekhuidmijten, andere roofmijten, ), maar ook wat spint Kunnen goed op pollen overleven en populatie opbouwen Vaak dominantst, kunnen TI & TII wegconcurreren bij lage spintdruk Type IV: Zuivere generalisten (vb. E. gallicus) Eten diverse plagen, maar vooral pollen Kunnen zeer goed populatie opbouwen op pollen Sterk verspreidings- en zoekgedrag Ideaal preventief in te zetten, komen vaak van nature voor 53

Phytoseiulus soorten Indeling roofmijten: Type I Phytoseiulus persimilis 54

Indeling roofmijten: Type II Diverse soorten behalve Phytoseiulus en Euseius Neoseiulus californicus Neoseiulus fallacis 55

Indeling roofmijten: Type III Diverse soorten behalve Phytoseiulus en Euseius Amblyseius cucumeris Amblydromalus limonicus Amblyseius andersoni Amblyseius swirskii 56

Euseius soorten Indeling roofmijten: Type IV Euseius gallicus 57

Roofmijten Amblyseius swirskii als bestrijder van weekhuidmijten 58

Interacties van trips, roofmijt en voeder Trips eet voeder Roofmijt eet trips 59

Roofmijten bijvoederen Amblyseius swirskii als bestrijder van weekhuidmijten, al dan niet met bijvoeder 160 140 120 Aantal weekhuidmijten 100 80 60 40 20 0 controle chemie swirskii elke 3 weken swirskii + pollen swirskii 1x 60

Oorsprong commerciële roofmijten Zeer diverse klimaten zullen verschillend reageren in onze serres 61

Klimaten commerciële roofmijten Warm en vochtig Warm en droog 62

Klimaten commerciële roofmijten Gematigd en vochtig Heet met nat en droog seizoen 63

Populatie ontwikkeling var > cte var cte var < cte 64

Tomatenmineermot: Tuta absoluta 65

Tuta absoluta: Schadebeeld 66

Tuta absoluta: Schadebeeld 67

Tuta absoluta: Schadebeeld Tuta absoluta overleeft de teeltwissel! Start meteen na opplant met monitoren op de lijmplaten Monitor in het gewas vanaf 14 dagen na planten OF vanaf 10 motten per val per week, zeker vanaf 20 motten 68

Tuta absoluta: monitoring in het gewas 69

Tuta absoluta: monitoren feromoonvallen - 1 val per hectare - feromoon 6-wekelijks vervangen - enkel mannelijke motten 6 mm - Vallen op 40-80cm boven de grond 70

Tuta absoluta: fysische bestrijding -UV-lampen - mannelijke en vrouwelijke motten - Opgepast voor wegvangen M.pygmaeus! - Lampen actief tussen 22u en 6u. 71

Tuta absoluta & nuttigen Belangrijkste bestrijder: Macrolophus pygmaeus Zet zo vroeg mogelijk uit Efficiëntie vanaf gemiddeld 1 Macrolophus per blad Monitor Macrolophus op de gele vangplaten! Tuta absoluta Macrolophus 72

Bladluis Belangrijkste in vruchtgroenten: - katoenluis Aphis gossypii - boterbloemluis Aulacorthum solani - aardappeltopluis Macrosiphum euphorbiae - groene perzikluis Myzus persicae (links rechts) 73

Bladluis Gevaar in de sierteelt: - zwarte boneluis Aphis fabae 74

Bladluis Levenswijze: 75

Bladluis Schadebeelden Komt meestal voor in de top van het gewas: bladonderzijde Zuigschade, groeiremming en bladmisvorming Honingdauw, waardoor de roetdauwschimmel op de plant groeit Witte vervellingshuidjes Vruchtgroenten - paprika! - aubergine! - komkommer 76

Bladluis Schadebeelden 77

Bladluizen Biologische bestrijders Sluipwespen zoals Aphidius colemani en Aphidius ervi: inzetten bij de eerste bladluizen Galmug Aphidoletes aphidimyza: uitzetten in bladluishaarden ter ondersteuning van sluipwespen 78

Sluipwepsen Wespentaille Prikken bladluizen aan mummies Lange antennes 79

Trips Belangrijkste in vruchtgroenten: - tabakstrips Thrips tabaci - californische trips Frankliniella occidentalis In sierteelt ook nog de bladtrips: Echinotrips Echinotrips americanus Levenswijze: 6 stadia - Ei~: paprika wratachtige vergroeiing - 2 larvale~: voeden met plant, beweeglijk - voorpop~: vnl op grond - pop~: vnl op grond - volwassen~: bloem en blad 80

Trips Schadebeelden - aanprikken cellen oppervlakteweefsel en leegzuigen zilvergrijze vlekken met kleine donkergroene vlekjes - virusoverdracht Vruchtgroenten - paprika! - komkommer! - aubergine 81

Trips Biologische bestrijders Roofmijten Amblyseius swirskii en Amblydromalus limonicus 82

Trips Biologische bestrijders Orius laevigatus Roofwants Paprika: trips Stuifmeel Ei N1- -N5 Adult Ontwikkelingsduur ei adult: 16-18 dagen bij 25 C 83

Trips Biologische bestrijders Orius laevigatus Week 1 Week 2 Week 3 Week 4 Week 5 Week 6 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,5 0,3 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,0 0,0 0,5 0,5 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,8 0,5 0,3 0,5 0,5 0,30,0 0,30,0 0,3 0,8 0,0 0,3 0,5 0,0 0,3 0,5 0,5 0,0 0,5 1,5 0,3 0,5 0,5 0,3 0,0 1,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 Trips 0,00,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,5 0,0 0,3 0,0 0,0 0,00,5 0,3 0,0 0,0 0,5 0,3 0,0 0,0 0,3 2,3 1,3 3,0 0,3 2,5 0,0 0,0 2,3 0,0 0,3 0,0 0,3 1,32,0 0,3 2,8 1,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,5 1,32,8 0,5 0,0 3,8 0,0 0,0 0,5 0,0 1,8 0,52,0 1,5 0,0 0,3 0,0 2,3 0,0 1,3 0,0 0,3 1,3 1,3 0,3 0,8 0,5 0,3 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,00,8 0,3 0,0 0,0 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,0 0,0 0,3 0,3 0,5 0,0 0,3 0,8 0,3 0,3 0,3 0,0 0,8 0,0 0,0 0,0 0,5 0,30,0 0,31,3 0,00,3 0,0 1,0 0,3 0,3 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,8 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 2,0 0,0 0,0 0,8 1,0 0,3 0,0 0,3 0,8 1,5 0,3 0,3 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,3 1,3 0,5 0,0 0,80,0 0,0 0,0 0,0 0,00,5 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,3 1,3 0,0 0,0 0,5 0,8 1,8 0,5 0,0 0,5 0,0 0,0 0,8 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,3 0,5 0,0 0,0 0,30,0 0,0 0,3 0,0 0,00,3 0,3 0,3 0,3 0,5 2,5 0,8 1,0 0,5 3,8 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 1,00,0 0,30,0 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,3 0,8 0,3 0,8 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0 0,5 0,0 0,3 0,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,00,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,50,0 0,30,0 0,0 0,5 0,3 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,5 0,5 0,0 0,0 0,3 0,3 1,0 0,5 0,5 0,0 0,8 0,5 0,0 0,0 1,3 0,5 Orius 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,8 0,0 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0 0,8 0,3 0,0 0,8 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,5 0,00,5 0,0 0,8 0,3 0,5 0,0 0,5 0,5 0,8 0,3 1,0 0,5 0,5 0,3 0,0 0,3 1,3 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 1,00,3 0,50,0 0,8 0,0 0,3 0,0 0,3 0,0 0,5 0,0 0,5 0,8 0,0 2,0 0,0 0,0 0,8 0,5 0,8 1,0 0,3 0,5 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,3 0,8 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,3 0,00,5 0,3 0,0 0,0 0,00,8 0,3 0,3 0,3 0,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,5 0,3 0,5 0,0 0,3 0,5 0,0 0,5 0,5 0,3 0,3 0,0 0,5 0,3 0,30,8 0,5 0,3 0,3 0,00,3 0,5 0,3 0,5 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,5 0,5 0,00,5 0,5 0,5 0,8 0,30,5 0,5 0,3 0,8 0,3 0,3 0,5 0,3 0,8 1,5 0,3 0,5 1,0 1,0 0,3 0,5 0,0 0,5 0,3 0,5 0,3 84

Weekhuidmijten (Tarsonemidae) Grote verscheidenheid van voedingsgewoonten planteneters = schadelijk Niet zichtbaar met blote oog microscoop (0,1-0,3 mm) staalnames Houdt van vochtig microklimaat, snelste ontwikkeling bij warme temperaturen Glimmend uiterlijk en week lichaam Schadebeeld: Groeipunten die niet uitlopen, misvormde topbladeren of bloem(stengels) Visuele schade wordt pas later duidelijk als het al te laat is: naijlend schadebeeld Soorten: Polyphagotarsonemus latus (begoniamijt) en Tarsonemus palidus (cyclamenmijt) bestrijder Amblyseius swirskii 85

Wolluizen (Pseudococcidae) Lichaam van de vrouwtjes bedekt met wit wasachtig materiaal (kleverig/wollig) Vrouwtjes tot 5 mm lang en ongevleugeld Mannetjes tot 1 mm groot en gevleugeld Schadebeeld: Komt vooral voor op de stengel en in de oksels van de plant Citruswolluis (Planococcus citri), Langstaartwolluis (Pseudococcus longispinus) 86

Dopluizen (Coccidae) Het schild zit vast aan het insect en is er niet van te verwijderen Eileggende vrouwtjes hebben geen poten Bruin of grijs van kleur Kunnen soms verward worden met wolluizen door de wollige bedekking Schadebeeld: Ontsieren de plant Voornamelijk tegen de middennerf op bladonder- of bovenzijde Roetdauwschimmel kan voorkomen 87

Kevers (Coleoptera) Dekschilden: verharde eerste paar vleugels (elytra) Bijtende monddelen Zowel schadelijken als nuttigen Volledige gedaanteverwisseling: larve adult Schadebeelden: Vraatschade aan de bladeren: ronde happen aan de rand van het blad Ook vraatschade aan wortels is mogelijk 88

Slakken vs Rupsen vs Kevers Slakken en rupsen vreten gaten in het blad Kevers beginnen aan de bladrand Slakken laten een slijmspoor achter keverschade slakkenschade rupsenschade 89

Mineervliegen (Agromyzidae) Kleine, geel met zwarte vliegjes slechts enkele mm groot Vrouwtjes boren met hun getande legboor een gaatje in de bovenzijde van het blad, om sap op te likken of een eitje af te leggen Larven mineren: vormen gangen in het blad Schadebeelden: Mineergangen met op het einde een pop 90

Overzicht van de belangrijkste nuttigen 91

Macrolophus pygmaeus Macrolophus is de basis van biologische bestrijding in tomaat - Roofwants - Generalist (= eet alles) - Witte vlieg, spint, rupseneieren, mineervlieg, 92

Ontwikkeling: Ei - 5 nimfstadia - adult Macrolophus pygmaeus N1 N2 N3 N4 N5 Adult 93

Macrolophus pygmaeus Snelheid van ontwikkeling hangt af van temperatuur 0,0800 Ontwikkelingssnelheid (1/dag) 0,0700 0,0600 0,0500 0,0400 0,0300 0,0200 0,0100 Tomato: Perdikis & Lykouressis, 2002 Tomato: Hart, 2002 Eggplant: Perdikis & Lykouressis, 2002 Pepper: Perdikis & Lykouressis, 2002 Tomato: Fauvel, 1987 Non-lineair regression 0,0000 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Temperatuur Generatietijd bij 18 C = 49 dagen 94

Macrolophus pygmaeus Populatie dynamica van Macrolophus met zijn prooien Chemische Controle Te veel Macrolophus Weinig Macrolophus 95

Macrolophus pygmaeus Populatie dynamica van Macrolophus met zijn prooien Grotere beginpopulatie Plagen onder controle = geen vruchtschade 96

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Vroeg uitzetten! Hoe vroeger na planten, hoe beter Macrolophus ontwikkelt niet in donkere wintermaanden = fabeltje! Ontwikkeling van Macrolophus hangt NIET af van licht, maar van temperatuur! 97

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Hoeveel keer uitzetten? Risicospreiding 2x MAAR voor ontwikkeling totaal geen nut! Zeker niet op dezelfde plaats: kannibalisme 2 uitzettingen 1 uitzetting 98

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Voeder lang genoeg bij! Ephestia (= eitjes van meelmot) Artemia (= pekelkreeftjes) Meestal mengeling 5,0 4,5 Kans op schade # Macrolophus per blad 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 Twee Vier Zes Tien 0,0 10 11 12 13 15 # weken na uitzetting 99

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? 100

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Voeder lang genoeg bij! Hoelang? zes-zeven weken is ideaal Macrolophus legt eieren bij voedsel, na zes-zeven weken nieuwe adulten = verspreiding serre Uitzetting Macrolophus Einde bijvoederen 101

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Voeder lang genoeg bij! Hoelang? zes-zeven weken is ideaal Hoe? Macrolophus legt eieren waar voedsel is Verstrooien in koppen van de plant Hoe meer verspreid, hoe beter! ZEKER op uitzetplanten 102

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Hoeveel Macrolophus uitzetten per m²? Goed bijvoederen is VEEL belangrijker dan aantal uitgezet per m² Veel Macrolophus + weinig bijvoederen = nutteloos 0,5-1 Macrolophus per m² is voldoende NIET op de mat uitzetten! Macrolophus verspreidt zich zeer slecht! Minste verspilling met Bio-Box (zie foto) NIET bijvoederen in de Bio-Box!!! Potje met 500 individuen: op hoeveel planten? Minimum vijf: hoe meer, hoe beter de verspreiding 103

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Hoe krijg je een grote Macrolophus populatie? Hoe opvolgen? Drie weken na uitzetting eerste nimfen op onderste bladeren Vijf weken na uitzetting grotere nimfen, ook hoger in de plant Zes-zeven weken na uitzetting nieuwe adulten Verspreiding naar rest serre => Wacht zeker zes weken met bladsnijden op de uitzetplanten of uitzetrij! 104

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Wat bij een TE grote Macrolophus populatie? 105

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Wat bij een TE grote Macrolophus populatie? = interactie met Pepinomozaiekvirus (plantfysiologisch) Hoe meer Macrolophus, hoe meer vruchtschade? 106

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Wat bij een TE grote Macrolophus populatie? = interactie met Pepinomozaiekvirus (plantfysiologisch) Hoe meer Macrolophus, hoe meer vruchtschade? 107

Uitzetting Macrolophus pygmaeus Wat bij een TE grote Macrolophus populatie? = interactie met Pepinomozaiekvirus (plantfysiologisch) Hoe meer Macrolophus, hoe meer vruchtschade? Schade ontstaat vlak na vruchtzetting! Vastgestelde schade op geoogste vruchten is acht weken geleden veroorzaakt! Goede monitoring is belangrijk! Bij Merlice: schade vanaf 1,5 Macrolophus per blad Wat te doen? Preventie: balans predator plaag Afdoding Spruzit: wisselende resultaten Calypso: TE dodelijk Alternatieven worden gezocht 108

Bestrijding door Macrolophus pygmaeus Hoeveel Macrolophus heb je nodig om witte vlieg te bestrijden? 109

Bestrijding door Macrolophus pygmaeus Hoeveel Macrolophus heb je nodig om witte vlieg te bestrijden? Vanaf 0,5 Macrolophus per blad is controle van witte vlieg mogelijk! MAAR: dit geldt enkel indien ALLEEN witte vlieg aanwezig is als plaag! Macrolophus eet ook spint en rupsen! = complexe zaak! Evenwicht tussen alle plagen en nuttigen! Goed monitoren + snel bijsturen! Witte vlieg: vooral Encarsia is nuttige vroeg in het seizoen, wanneer Macrolophus nog niet op sterkte is Spint: uitzet roofmijten (Phytoseiulus) Tuta absoluta: geef biologische bestrijding een kans, dan chemisch 118

Hoe Macrolophus pygmaeus monitoren? 1. Lijmplaten Volwassen Macrolophus vliegt eveneens tegen lijmplaten Samen tellen met witte vlieg! 2. Tellingen in het gewas Macrolophus zit overal in de plant, afhankelijk van aanwezigheid prooien Kop voornamelijk N4-N5 en adult Monitoring op drie niveau s: (kop, midden, onder) 119

Sluipwespen tegen witte vlieg 1. Encarsia formosa Vrouwtjes zwart + geel achterlijf ( (0,6mm) Mannetjes volledig zwart Parthenogenese Eileg IN witte vlieg larve (L3-L4) Generatietijd ± 32 dagen bij 17 C Encarsia formosa (zwart), witte vlieg poppen (wit) 120

Sluipwespen tegen witte vlieg 1. Encarsia formosa Encarsia legt 10-15 eieren per dag 300 in totaal Gastheervoeding Zoekefficiëntie is willekeurig Hoe kleiner de planten, hoe meer kans dat Encarsia de witte vlieg vindt Uitzet belangrijk begin van de teelt (weinig Macrolophus) 121

Sluipwespen tegen witte vlieg 2. Eretmocerus eremicus Geel oranje gekleurd Parasitering in vroeger stadium, maar tragere ontwikkeling dan Encarsia Eileg ONDER witte vlieg larve (L2/L3). Larve kruipt in witte vlieg Generatietijd ± 48 dagen bij 17 C 122

Sluipwespen tegen witte vlieg 2. Eretmocerus eremicus 50-200 eieren Voordelen tov Encarsia Veel eieren eerste dagen Parasitering op jongere witte vlieg stadia Activiteit bij hoge temperaturen (30-40 C) Gastheervoeding (tot 30 witte vlieg larven per dag) 123

Hoe sluipwespen monitoren? Parasitering wordt pas zichtpaar in popstadium van witte vlieg Onderaan de plant! Monitoring is belangrijk voor bladsnijden! Encarsia formosa Eretmocerus eremicus 124

Roofmijten 1. Phytoseiulus persimilis 3 dagen bij 20 C ± 50 eieren per vrouwtje Adult protonimf en deutonimf Generatietijd ± 9 dagen bij 20 C Vgl spint => 16,6 dagen! Ei 1,1 dagen bij 20 C 3,1 dagen bij 20 C Larve 125

Phytoseiulus persimilis Gevoelig bij temperaturen boven 30 C in tegenstelling tot spint! 35 C geen predatie! RV van 60% of lager is nadelig! Adulten eten alle spint stadia Tot 5 adulten spintmijten + 20 larven per dag Protonimf en deutonimf eten eieren, larven en protnimf van spint Larven eten niet Phytoseiulus is zeer specifiek en eet alleen spint! Kan verdwijnen bij dalende spintpopulatie Enige optie in tomatenteelt vanwege slechte mobiliteit door klierharen voor roofmijten 126

Uitzetting Phytoseiulus persimilis Zoals eerder vermeld bij spint: Zet roofmijten vollevelds in! Of toch zeker ganse kappen NIET ENKEL LOKAAL! Dan loop je achter de feiten aan Niet enkel in tomaat, ook voor andere teelten Er bestaan speciale verblaastoestellen 127

Monitoring Phytoseiulus persimilis Enkel waarneembaar in het gewas in spinthaarden Spint Phytoseiulus Verschil? - Adulten: donkerrood - zwarte vlekken - Traag - Adulten: rozig, oranje - Egaal van kleur - Mobieler, langere poten 128

2016: Bedrijfsadvisering rond monitoring Bedrijfsadvisering: In 2016: begeleiden van geïnteresseerde telers met 2 bezoeken, volledig gratis: 1: opstart voor monitoren met gridchart + opleiding medewerker ±2u 2: ±2 maanden later: evaluatie ±1u 129

Monitoringstool op maat van elk bedrijf Monitoringstool Registratie tellingen vangplaten Registratie telingen op gewas Registratietool Waar welke producten gespoten? Waar biologie uitgezet? Waar bepaalde plagen/ ziektes gezien? 130

Vragen? 131