FaculteitRechtsgeleerdheid UniversiteitGent Academiejaar2014;2015 Het$verbod$van$erfovereenkomsten$$ binnen$de$hervorming$van$het$erfrecht$ Masterproefvandeopleiding Masterinderechten Ingedienddoor Lara$Smets (studentennr.01002221) Promotor:Prof.dr.JANBAEL Commissaris:Mevr.ANNE;SOPHIEBAUDRY
WOORD%VOORAF% Dezemasterproefkwamtotstandinhetkadervanhetbehalenvanhetdiploma Masterin derechten aandeuniversiteitgentenvormthetsluitstukvanmijnvijfjarigeopleiding. Hetschrijvenvandezemasterproefwaseenleerzaamproceswaardeafgelopentweejaar veeltijdenenergieaanbesteedwerd.ditzounietmogelijkgeweestzijnzonderdehulpen steunvanvelen.bijdezewilikhendanookgraagbedanken. Alseerstewilikgraagmijnpromotor,Prof.dr.BAEL,%bedankendaarhijmedekansgafmijn masterproefbinnenzijnvakgebiedteschrijven. Daarnaast wil ik mevr. ANNEJSOPHIE BAUDRY bedanken voor de begeleiding van deze masterproef.bijhaarkoniksteedsterechtmetmijnvragen,waarvoordank. TevensbenikKamerlidCARINAVANCAUTERdankbaarvoorhetbeantwoordenvanmijnvragen omtrenthetwetsvoorsteltotwijzigingvanhetburgerlijkwetboekmetbetrekkingtothet erfrecht.ditdroegzekerenvastbijtoteenverruimingvanmijnvisieophetonderwerp. SANDRADESOETEmaginditlijstjezekerooknietontbreken.Meerderemalenwaszebereiddit werknatelezen,waarvoordank. Ookmijnzus,Soetkin,wilikgraagbedankenvoordehulpbijdeopmaakenlayJoutvandeze masterproef. Totslotwilikookgraagmijnouders,grootoudersenkotgenoteLouisePoppebedanken,dit samenmetalmijnvriendenvoordesteundeafgelopenvijfjaar.bedankt. LaraSmets Gent,13mei2015 I
%
INHOUDSTAFEL% I.%Inleiding%...%1 II.%De%huidige%regelgeving%omtrent%erfovereenkomsten%...%3 1.%Het%verbod%van%erfovereenkomsten%en%zijn%ontstaan%...%3 2.%De%wettelijke%regeling%...%4 2.1.Definitie...4 2.2.Ontledingvandedefinitie...5 2.2.1.Eenbeding...5 2.2.2.Eenverbintenist.o.v.denietJopengevallennalatenschap...5 2.2.3.Loutereventuelerechtentoegekend,gewijzigdofafgestaan...6 2.2.4.Eennalatenschapofeenbestanddeelervan...6 2.2.5.EennognietJopengevallennalatenschapofeenbestanddeelervan...7 2.2.6.Afwijkenvandewettelijkeregeling...8 2.3.Detraditionelevisieophetverbodvanerfovereenkomsten...9 2.3.1.Degevolgenvanhetabsoluteverbod...9 2.3.2.Dedraagwijdtevandezenietigheid...10 2.4.Evolutieindewetgeving...10 2.5.Wettelijkeuitzonderingen...11 2.6.HetCassatiearrestvan31oktober2008...12 3.%Andere%discussiepunten%en%stellingen%in%de%rechtsleer%...%14 3.1.Ishetverbodvanerfovereenkomstenookvantoepassingopdeeigen nalatenschap?...14 3.2.Watinverbandmetdebedingenmetuitwerkingbijoverlijdendiebetrekking hebbenopeenwelbepaaldeigengoed?...15 4.%Bedingen%over%een%nog%niet%opengevallen%nalatenschap%in%de%praktijk%...%17 4.1.Inleiding...17 4.2.Hetbedingvanaanwas...18 4.3.Schenkingvaneenonroerendgoedmetvrijstellingvaninbrenginnatura...21 4.4.Besluit...23 5.%Kritische%bemerkingen:%er%is%nood%aan%een%hervorming%...%23 5.1.Algemeen...23 5.2.Deoorspronkelijkemotievenvindengeensteunmeerindehuidigemaatschappij25 III
5.3.Gebrekaanlogica...28 5.4.Rechtsvergelijking...28 5.5.Overigeargumenten...29 5.6.Besluit...29 6.%De%hervorming%van%het%erfrecht%...%29 6.1.Eeneerstestapindegoederichting...30 6.1.1.Eenmodernereregelgeving:deerfrechtelijkeonwaardigheidgewijzigd...30 6.1.2.Detoepassingvandeplaatsvervullingwordtuitgebreid...32 6.1.3.Huwelijksvoordelen,schenkingenenlegatenenvorderingentotlevensonderhoud ondergaanwijzigingendoordenieuwewet...33 6.1.4.Artikel124WLVOnietlangerinstrijdmetdegrondwet...34 6.2.HetvervolgvandehervormingonderministerTurtelboom...35 6.3.Watnu?...36 III.%Het%wetsvoorstel%tot%wijziging%van%het%Burgerlijk%Wetboek%met%betrekking%tot% het%erfrecht%...%37 1.%Het%wetsvoorstel%Erfrecht%algemeen%bekeken%...%37 2.%Erfovereenkomsten%...%38 2.1.Inleiding...38 2.2.Denieuwighedenmetbetrekkingtotdeerfovereenkomstenonderdeloep genomen...39 2.2.1.Eenopheffingvanhetabsoluteverbodvanerfovereenkomsten...39 2.2.2.Erfovereenkomstentenbijzonderetitelzijnvoortaangeldig...39 2.2.3.Hetfamiliepact...40 2.2.4.DewettelijkeuitzonderingvandewetValkenierswordtaangepast...45 2.2.5.Anderewijzigingenmetbetrekkingtothetverbodvanerfovereenkomsten...48 2.2.5.1.Hetverbodeennognietopengevallennalatenschapteverwerpen...49 2.2.5.2.Verzakenaandereserve...50 2.2.5.3.Dewaarderingvanschenkingen...56 2.2.5.4.Tussenbesluit...58 2.3.Eenkritischeanalysevandevooropgesteldewijzigingen...59 2.3.1.Devooropgesteldewijzigingen...60 2.3.1.1.Erfovereenkomstenzijnnietlangervanopenbareorde,maarvallenvoortaan onderhetdwingendrecht...60 2.3.1.2.Erfovereenkomstentenbijzonderetitelvoortaantoegelaten...63 2.3.1.3.Hetfamiliepact...65 2.3.1.4.DewettelijkeuitzonderingvandewetValkenierswordtaangepast...69 IV
2.3.1.5.Overigewijzigingen...72 2.3.1.5.1.Hetverbodeennognietopengevallennalatenschapteverwerpen...72 2.3.1.5.2.Deverzakingaandereserve...74 2.3.1.5.3.Waarderingvanschenkingen...79 2.3.2.WatwerdnietveranderdbinnenhetwetsvoorstelErfrecht?...80 2.3.2.1.Tegenstrijdighedenengebreken...81 2.3.2.2.Konmenverdergaanindehervorming?...83 2.3.3.Tussenbesluit...85 3.%De%gevolgen%van%het%wetsvoorstel%Erfrecht%in%de%praktijk%...%86 3.1. Inleiding...86 3.2. Hetbedingvanaanwas...86 3.3. Schenkingvaneenonroerendgoedmetvrijstellingvaninbrenginnatura...87 4.%De%lege%ferenda:%mijn%visie%op%de%toekomst%van%het%verbod%van%erfovereenkomsten%88 IV.%Besluit%...%91 V.%Bibliografie%...%93 1.%Wetgeving%...%93 2.%Rechtspraak%...%96 3.%Rechtsleer%...%97 VI.%Bijlage%...%105 V
I.INLEIDING 1. De Zwitserse filosoof JOHANN KASPAR LAVATER zei ooit Zeg$ nooit$ dat$ je$ iemand$ kent$ vooraleer$je$met$hem$een$erfenis$hebt$gedeeld. 1 Dezeuitspraakbevatzekereengrondvan waarheid.erfenissenvormen,ookdedagvanvandaag,nogsteedseenbronvanconflicten. Meerdere families zijn reeds gebroken naar aanleiding van de verdeling van een nalatenschap. Tal van ruzies zouden vermeden kunnen worden via een modern erfrecht. Menisimmersdemeningtoegedaandatonsverouderderfrechtmedeeenoorzaakisvan dezeconflicten.onserfrechtdateertnoguitdetijdvannapoleonenisduidelijknietmeer aangepastaandenieuwevormenvansamenlevendieonzehuidigemaatschappijrijkis. 2. Mensenervarenalmaarmeerdenoodomvoorhunoverlijdendeovergangvanhun vermogenzelfteregelen.nietalleenomdecontinuïteitvaneeneventueelfamiliebedrijfte garanderen, maar ook om hoge successierechten te vermijden. Daarnaast worden allerlei constructiesopgesteldomdereservetekunnenomzeilen. 2 Hiervoorkanmenzichberoepen opfamilialevermogensplanning. 3. Er zijn echter grenzen aan de mogelijkheden van de familiale vermogensplanner. Tal van dwingende bepalingen in het erfrecht, zoals de erfrechtelijke reserve en de onherroepelijkheid van schenkingen belemmeren de vrijheid. Daarnaast stuiten heel wat regelingenachterafophetverbodvanerfovereenkomsten,ditvaakwanneerhettelaatis om nog een nieuwe geldige regeling te treffen met de erflater. Het verbod van erfovereenkomsten wordt dan ook als een hinderpaal ervaren bij het uitwerken van een familiale regeling. De contractuele vrijheid binnen het erfrecht wordt sterk beperkt door dezeregelgevingen.erisduidelijknoodaaneenmoderniseringvanheterfrecht. 4. De wetgever heeft dit ook ingezien en er werden de afgelopen jaren meerdere wetsvoorstellen ingediend om verscheidene aspecten van het erfrecht te wijzigen, dit zonder een globale hervorming door te voeren. 3 Het is naar aanleiding van de 1 F.R.SHAPIRO,The$Yale$book$of$Quotations,Yale,YaleUniversityPress,2006,1104,445. 2 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ Vermogensrecht,$ Antwerpen,$ Intersentia, 2010,4,nr.6. 3 ZieondermeerWetsvoorstel(E.HAEGEMANenP.VANVELTHOVEN)houdendewijzigingvanhetBurgerlijkWetboek inzakehetbeschikbaargedeeltedergoederen,parl.st.kamer2001j02,nr.50k1813/001;wetsvoorstel(c.van CAUTERet$al.) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek voor wat betreft het erfrecht van het stiefkind, Parl.St. Kamer 2007J08, nr. 52K1038/001; Wetsvoorstel (C. DEFRAIGNE)tot invoeging in het Burgerlijk Wetboek van de afstand door de reservataire erfgenamen van de vordering tot inkorting wegens aantasting van het voorbehoudenerfdeeltenvoordelevaneengehandicaptepersoon,parl.st.$senaat2007j08,nr.52s0296/001; Wetsvoorstel (M. TAELMAN) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek teneinde het stiefkind als erfgenaam te 1
beleidsverklaring van voormalig Minister van Justitie TURTELBOOM dat de stappen werden gezet om het erfrecht globaal te hervormen. Het wetsvoorstel van 3 december 2014 tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht 4 zou hiervan het sluitstukmoetenvormen.centraalbinnendezehervormingisdedoelstellingeenerfrechtte creërendataanleidinggeefttotminderconflicten,waarbijdevrijheidvandeburgertoch vergroot wordt. Hierbinnen wordt ook de regelgeving omtrent het verbod van erfovereenkomstenonderhandengenomen. 5. Indezemasterproefzalikdanookdieperingaanophetverbodvanerfovereenkomsten binnendehervormingvanheterfrecht,ditviaeenuitgebreidebesprekingenanalysevande vooropgestelde wijzigingen omtrent het verbod van bedingen over een nog niet opengevallennalatenschap.hierbijtrachtikeenzouitgebreidmogelijkeuiteenzettingvan denieuwighedenvoorttebrengen.dezeanalyseisechternietlimitatief.volledigheidshalve verwijsishierdanooknaardeintegraletekstvanhetwetsvoorstel,bijgevoegdalsbijlagebij dezemasterproef. 5 Na deze inleiding (I) volgt een bespreking van de huidige regelgeving omtrent erfovereenkomsten (II). Hierbij zal niet alleen de aandacht uitgaan naar de huidige standpunten omtrent het verbod, maar zullen ook andere stellingen en kritische opmerkingen aan bod komen. Een korte bespreking van de globale hervorming van het erfrechtkanhierooknietontbreken.dezetheoretischebesprekingvormteenbasisvoorde verdereanalyse.dezeanalysevolgtindebesprekingvanhetwetsvoorsteltotwijzigingvan hetburgerlijkwetboekmetbetrekkingtotheterfrecht(iii).binnendezeuiteenzettingzalde focusuiteraardgelegdwordenopderegelgevingomtrenterfovereenkomsten.hierbijzullen eerstdevernieuwingenvanhetleerstukvandeerfovereenkomstenbesprokenworden,dit gevolgd door een kritische analyse. Hierbij kan een rechtsvergelijkend onderzoek een kunnenbenoemen,parl.st. BZSenaat2010,nr.53S0039/001; Wetsvoorstel(C. DEFRAIGNE)tot invoeginginhet Burgerlijk Wetboek van de afstand door de reservataire erfgenamen van de vordering tot inkorting wegens aantastingvanhetvoorbehoudenerfdeeltenvoordelevaneengehandicaptepersoon,parl.st.$bzsenaat2010, nr.53s0149/1;wetsvoorstel(g.swennen)houdendewijzigingvanhetburgerlijkwetboekinzakehetbeschikbaar gedeeltedergoederen,parl.st.senaat2010j11,nr.53s0302/1;wetsvoorstel(g.swennen)totwijzigingvanhet BurgerlijkWetboekinzakeheterfrechtteneindedeinbrengeninkortingnietmeerinnatura,maarinwaardete bepalenenteneindehettijdstipvandeschenkingalsuitgangspuntvoordewaardebepalingvastteleggenvoor zowelroerendealsonroerendegoederen,parl.st.senaat2010j11,nr.53s0392/1;wetsvoorstel(c.vancauteret$ al.)totwijzigingvanhetburgerlijkwetboekvoorwatbetreftheterfrechtvanhetstiefkind,parl.st.kamer2010j 11, nr. 53K1047/001; Wetsvoorstel (S. SMEYERS en G. FORET) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de globale erfovereenkomst over een nietjopengevallen nalatenschap betreft, Parl.St. Kamer 2012J13, nr. 53K2788/001; Wetsvoorstel (S. SMEYERS en G. FORET) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek wat de globale erfovereenkomstovereennietjopengevallennalatenschapbetreft,parl.$st.kamer2014j15,nr.54k0789/001. 4 Wetsvoorstel (C.VANCAUTER et$ al.) tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek met betrekking tot het erfrecht, Parl.St.Kamer2014J15,nr.54K0681/001. 5 Ziebijlagep.105e.v. 2
toegevoegde waarde vormen. Daar waar het de moeite loont even te kijken bij onze buurlanden, wordt dit gedaan. Hieruit kan niet alleen inspiratie geput worden voor eventueleverbeteringenaandevoorgesteldewetswijzigingen,maarookeventueelnieuwe voorstellen worden via deze weg kracht bij gezet. Deze kritische analyse zal dan ook afgesloten worden met enkele de$ lege$ ferenda voorstellen. Alle bemerkingen uit deze analysezullentenslotteineenbesluitsamengevoegdworden(iv). II.DEHUIDIGEREGELGEVINGOMTRENTERFOVEREENKOMSTEN 1.%HET%VERBOD%VAN%ERFOVEREENKOMSTEN%EN%ZIJN%ONTSTAAN%% 6. InBelgiëiserfopvolgingenkelmogelijkkrachtensdewetofviatestament.Hetsluiten vaneenovereenkomstovereennognietopengevallennalatenschapisinprincipedanook nietmogelijk. 6 Hetisbijonstotophedenonmogelijkomopeenrechtsgeldigewijzeover een nog niet opengevallen nalatenschap te contracteren. Zowel voor de erflater zelf, als voorderdenisdezemogelijkheidnietopgenomeninonsrecht.ditprincipevloeitvoortuit onzerechtsgeschiedenisenwerddanookopgenomeninhetburgerlijkwetboekvan1804. 7. Reeds in de tijd van de Romeinen was er de vrees dat erfovereenkomsten, ook wel pacta$successoriagenoemd,zoudenleidentotimmorelespeculatiesophetoverlijdenvan bepaalde personen. Deze vrees voor zogenoemde votum$ mortis$ captandae is slechts een vandevierbelangrijkstepolitiekeenmorelemotievendieaanleidinggaftotdeinvoering vanhetprincipiëleverbodvanerfovereenkomsten.hettweedemotiefishetvermijdenvan een herstel van de feodale orde. Ten tijde van het feodale systeem werden erfovereenkomstengebruiktalseenmiddelomdepolitiekeeneconomischemachtbinnen eenzelfdefamilietehouden. 7 DeafschaffingvandefeodaleordetijdensdeFranseRevolutie voerde de gelijkheid tussen erfgenamen in, wat via het verbod van erfovereenkomsten diende verzekerd te worden. Daarnaast speelde ook de angst voor een onberedeneerde afstand van rechten een rol. 8 Men vreesde dat personen bij het sluiten van dergelijke overeenkomstzoudenhandelenmetonvoldoendekennisvanzakenendegevolgenvanhun handelen dan ook niet naar behoren zouden kunnen inschatten. Hieronder wordt ook de bezorgdheid om de zwakkeren begrepen. Gezien hun kwetsbare positie zou er van hen 6 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ Vermogensrecht,$ Antwerpen, Intersentia, 2010,963,nr.1877. 7 E.SPRUYTenH.BERQUIN,Praktijkgids$KMOEoverdracht$2006,Mechelen,Kluwer,2006,159. 8 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,869. 3
immers misbruik kunnen gemaakt worden. Tot slot is ook de aantasting van de testeervrijheideenvanderedenenwaaromhetverbodvanerfovereenkomsteningevoerd werd. 9 8. Bovenvermelde ratio legis bracht de wetgevers van de Code Civil in 1804 ertoe een principieel verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen in te voeren. Dezemotievenzijndedagvanvandaagachterhaaldenvoldoennietlangeraandenodenen behoeftenvandezetijd.erisdanooknoodaanverandering,waaroverlatermeer. 10 2.%DE%WETTELIJKE%REGELING%% 2.1.DEFINITIE 9. De huidige regelgeving over het verbod op erfovereenkomsten wordt onder meer geregeldinartikel1130bw.ditartikelbepaalthetvolgende: Toekomstige$zaken$kunnen$ het$voorwerp$van$een$verbintenis$uitmaken.$men$kan$echter$een$nalatenschap$die$nog$niet$is$ opengevallen,$ niet$ verwerpen$ en$ evenmin$ omtrent$ zodanige$ nalatenschap$ enig$ beding$ maken,$ zelfs$ niet$ met$ toestemming$ van$ hem$ wiens$ nalatenschap$ het$ betreft,$ tenzij$ in$ de$ gevallen$bij$de$wet$bepaald. $$$ 10. Het verbod van erfovereenkomsten wordt meerdere keren herhaald in het Burgerlijk Wetboek. 11 Hetwetboekdefinieertechternergenswatwepreciesmoetenverstaanonder een beding over een toekomstige nalatenschap. Hierdoor ontstonden er discussies in de rechtsleerwaternupreciesmoetwordenverstaanondereenerfovereenkomst.ditkwam derechtszekerheidniettengoede. 12 HetisnaaraanleidingvaneenarrestvanhetHofvan Cassatie dat dit uitgeklaard werd. Een$ beding$ over$ een$ toekomstige$ nalatenschap$ is$ een$ beding$waarover$louter$eventuele$rechten$op$een$nieteopengevallen$nalatenschap$of$op$een$ bestanddeel$ ervan$ worden$ toegekend,$ gewijzigd$ of$ afgestaan.$ 13 $Deze definitie is een 9 M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht,Antwerpen,Kluwer,1996,254,nr.205. 10 Zierandnummers53 54. 11 Ookart.791BW(afstandvantoekomstigerechtenineennognietopengevallennalatenschap),art.1388BW (wijziging bij huwelijkscontract van wettelijke orde van erfopvolging) en art. 1600 BW (verkoop van een toekomstigenalatenschap)handelenovererfovereenkomsten. 12 A. VERBEKEen R.BARBAIX, Hoofdstuk 5. Conventionele devolutie in A.VERBEKE en R.BARBAIX, Kernbegrippen$ erfrecht$en$giften,brugge,diekeure,2012,70,nr.164.dathetderechtszekerheidniettengoedekwam,kan aangetoondwordendoorhetfeitdatmeninfrankrijkeenanderebetekenisgeeftaaneenerfovereenkomstdan bijons,terwijlbeiderechtsstelselsvanuitdezelfdewetsbepalingenvertrokkenzijn. 13 Cass.11april1980,www.juridat.be. 4
letterlijke overname van de technischjjuridische definitie die VERSTRAETE op basis van een eerdercassatiearrest 14 inderechtsleertotstandbracht. 15 2.2.ONTLEDINGVANDEDEFINITIE 11. MenkanuitdezedefinitievanhetHofvanCassatievolgendebestanddelenhalen:Er moet sprake zijn van (1) een beding die (2) een verbintenis t.o.v. de nietjopengevallen nalatenschap inhoudt, waarbij (3) louter eventuele rechten in een (4) nietjopengevallen nalatenschap of een bestanddeel ervan, worden toegekend, gewijzigd of afgestaan en waarbijmenheeftwillen(5)afwijkenvandewettelijkeregeling. 16 2.2.1.Eenbeding 12. Demeerderheidinderechtsleer 17 gaatervanuitdatnietalleenovereenkomsten,maar ookeenzijdigeverbintenissenonderhetverbodvanerfovereenkomstenkunnenvallen. 18 Zo valtzoweleenverwerpingvaneennalatenschapvoorhetopenvallenvandienalatenschap als een eenzijdige verbintenis onder het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen. 19 Erisookrechtspraakindiezin. 20 2.2.2.Eenverbintenist.o.v.denietJopengevallennalatenschap 13. Alvorens te kunnen spreken van een verboden beding betreffende een toekomstige nalatenschap moet er sprake zijn van een verbintenis ten opzichte van de nalatenschap. Indiendebedingerzijnvrijheidbehoudt,isergeensprakevaneenverbintenist.o.v.denietJ opengevallen nalatenschap en kunnen we dit niet beschouwen als een erfovereenkomst. 14 Cass. 10 november 1960, Pas.$ 1961, I, 259, noot, Arr.Verbr.$ 1961, 222, RCJB$ 1961, 8J11, noot J.G.RENAULD, Rec.gén.enr.not.+1962,337,nootenRev.prat.soc.$1961,89,noot. 15 R.DILLEMANSenJ.VERSTRAETE,Overzichtvanrechtspraak,Erfenissen(1961J67),T.P.R.$1968,375. 16 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,127,nr.198. 17 Onder meer in J. VERSTRAETE, Erfovereenkomsten in X., Familiale$ Vermogensplanning$ 2003E2004, XXXste PostuniversitaireCyclusWillyDelva2003 2004,Mechelen,Kluwer,2004,77J146.;M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht, Antwerpen, Kluwer, 1996, 256, nr. 207 en K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning in C. DECLERCK, J. DU MONGH, N. LABEEUW en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ vermogensrecht, Brugge,dieKeure,2004,33,nr.6. 18 Als er in deze masterproef gesproken wordt over erfovereenkomsten, worden hieronder zowel overeenkomstenalseenzijdigeverbintenissenbegrepen. 19 Ditwordtookbepaaldinart.1130,tweedelidBW. 20 Zieondermeer:Cass.11april1980,A.C.1979J80,996;Cass.9maart1989,Pas.,$1989,I,701;R.W.1989J90, 118,Rev$Not.B.,$1989,425;Rec.Gen.Enr.Not.,$1991,395,nr.24039;Bergen15september1992,Rev.Not.B.,1995, 44;Gent16december2004,T.Not.$2006,126,nootF.BOUCKAERT. 5
Omtewetenoferaandezevoorwaardevoldaanis,moetenweeerstnagaanwanneerer sprakeisvaneenverbintenis. 21 14. Eenlouterebeloftewordtnietalseenverbintenisbeschouwd.Menmoetzichimmers juridisch verbonden hebben tegenover de nalatenschap. Ook beschikkingen onder voorwaardevallennietonderhetverbod,gezienerhiergeensprakeisvaneenverbintenis. Indezegevallenwordenergeenverplichtingenopgelegd.Menkanzichimmersnogsteeds onthouden. Zo is een schenking onder de voorwaarde van een latere verwerping van de nalatenschapnietstrijdigmethetverbodvanerfovereenkomsten.beschikkingenonderlast kunnendaarentegenwelonderhetverbodvallen.delasthoudtimmersdeverplichtingin voordegenediehetaanvaardt,overtegaantotuitvoeringervan.zowordteenschenking met last van verwerping van de toekomstige nalatenschap als een verboden erfovereenkomstaanzien. 22 Ofeenherroepbareverbintenishierondervaltisbetwistbaar. 23 2.2.3.Loutereventuelerechtentoegekend,gewijzigdofafgestaan 15. Bij het sluiten van een overeenkomst of beding betreffende een toekomstige nalatenschapdienognietopengevallenis,heeftmengeenzekerheidtewetenwaaruitdie nalatenschapzalbestaanbijhetoverlijdenvandeerflater.welkegoederenofwelkdeelvan de nalatenschap men zal verkrijgen, is ook onzeker. Zelfs het feit of men effectief tot de nalatenschapzalkomen,kanmenophetogenblikvanhetsluitenvandeovereenkomstniet metzekerheidweten.wehebbenhiertemakenmetloutereventuelerechten.ditisdan ook het sleutelcriterium om een onderscheid te maken tussen verboden bedingen betreffendeeennognietopengevallentoekomstigenalatenschapendaarmeesoortgelijke geldigeovereenkomsten. 24 2.2.4.Eennalatenschapofeenbestanddeelervan 16. Artikel 1130 BW handelt over nalatenschappen. Het verbod is dan ook niet van toepassing op overeenkomsten die handelen over andere vermogens. 25 Zo vallen de vermogens van een vennootschap met rechtspersoonlijkheid of een gemeenschappelijk 21 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010,968,nr.1885. 22 J. VERSTRAETE, Erfovereenkomsten in X., Familiale$ Vermogensplanning$ 2003E2004, XXXste Postuniversitaire CyclusWillyDelva2003 2004,Mechelen,Kluwer,2004,79,nr.5. 23 M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht,Antwerpen,Kluwer,1996,257,nr.208. 24 M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht,Antwerpen,Kluwer,1996,261,nr.213. 25 J. VERSTRAETE, Erfovereenkomsten in X., Familiale$ Vermogensplanning$ 2003E2004, XXXste Postuniversitaire CyclusWillyDelva2003 2004,Mechelen,Kluwer,2004,82,nr.7. 6
vermogen binnen een huwelijk niet onder het verbod van erfovereenkomsten. 26 Deze stellingwordt,watbetrefthetgemeenschappelijkhuwelijksvermogen,betwistdoorbael. 27 De meerderheid gaat er echter van uit dat de leer over de erfovereenkomsten enkel nalatenschappenbetreft. 28 2.2.5.EennognietJopengevallennalatenschapofeenbestanddeelervan 17. Erfovereenkomsten handelen over nalatenschappen, of bestanddelen ervan, die nog niet zijn opengevallen. Dit houdt in dat het over een toekomstige nalatenschap gaat. De persoonoverwiensnalatenschaphetgaat,istentijdevanhetsluitenvandeovereenkomst danooknoginleven. 29 18. Problemenkunnenzichstellenwanneerdepartijenverkeerdelijkuitgaanvanhetaldan niet opengevallen zijn van de nalatenschap van een derde. Hierbij kunnen zich twee hypothesen stellen. Als eerste kan men er verkeerdelijk van uitgaan dat de persoon over wiensnalatenschapmencontracteertnoginlevenis.menisdusindeveronderstellingdat deerflatertijdenshetsluitenvandeovereenkomstnoginlevenis.inditgevalheeftmende intentieeenovereenkomstomtrenteennognietopengevallennalatenschaptesluiten.in werkelijkheid is de nalatenschap reeds opengevallen. Daarnaast kan men er ook verkeerdelijkvanuitgaandateenpersoonreedsoverledenis.deerflaterinkwestieisechter noginleven.partijenvandeovereenkomstsluitenhiereenovereenkomstmetdeideedat de nalatenschap reeds opengevallen is. In werkelijkheid is de nalatenschap nog niet opengevallen.infeiteheeftmenhierdustemakenmeteenovereenkomstovereenniet opengevallennalatenschap.ditwasnietdebedoelingvandepartijen.moetmenindeze gevallenuitgaanvanderealiteitofzichbaserenopdeintentievandepartijen?hieromtrent zijnertweevisies. 26 M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht,Antwerpen,Kluwer,1996,258,nr.210. 27 Zie hierover meer: J. BAEL, Het$ verbod$ van$ bedingen$ betreffende$ toekomstige$ nalatenschappen, Mechelen, Kluwer,2006,347,nr.562e.v. 28 K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijkeschenkingen,tweebelemmeringenvooreenvermogensplanning inc.declerck,j.dumongh,n. LABEEUWenK.VANWINCKELEN,Familiaal$vermogensrecht,Brugge,dieKeure,2004,101,34,nr.9;C.CASTELEIN, Het verbod van erfovereenkomsten in B. TILLEMAN en A. VERBEKE(ed.), Actualia$ Vermogensrecht,$ liber$ alumnorum$ KULAK$ als$ hulde$ aan$ Prof.$ dr.$ Georges$ Macours, Brugge, die Keure, 2005, 204, nr. 23; J. VERSTRAETE, Erfovereenkomsten inx.,familiale$vermogensplanning$2003e2004,xxxstepostuniversitairecycluswillydelva 2003 2004,Mechelen,Kluwer,2004,82,nr.7;Rb.Brussel15november1996,J.T.1997,216;Rec.gén.enr.not.$ 1998,235.$ 29 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010,970,nr.1888. 7
Hetobjectiefcriteriumgaatuitvandewerkelijkheid.Dezevisiewordtdoordemeerderheid inderechtsleergevolgd.hierbijsteuntmenzichopdetekstvandewetendedefinitievan hethofvancassatie.erwordtimmersnergenseenverwijzinggemaaktnaardeintentievan de partijen. Of men te maken heeft met een verboden erfovereenkomst kan men beschouwenalseenfeitenkwestie,waarintentielosvanstaat.daarnaasthebjeechterook hetsubjectievecriterium.hiergaatmenuitvandebedoelingvandepartijenofdeintentie vandebedingeringevalvaneeneenzijdigeverbintenis.eenrechtsgrondvoorditcriterium kan men vinden binnen een van de motieven van het verbod, namelijk de vrees voor onberedeneerdeafstandvanrechten. 30 Erisookrechtspraakdiehetsubjectievecriterium vooropstelt. 31 BAELconcludeerthieruitdateencombinatievanbeidecriteriamogelijkmoet zijn.hiervoorsteunthijzichopdemotievendieaanleidinggaventotdeinvoeringvanhet verbod op erfovereenkomsten, deze verantwoorden immers zowel het objectieve als het subjectievecriterium. 32 19. Een tweede vraag die men zich hierbij kan stellen is wat met betrekking tot nalatenschappen van een afwezige. Valt dit ook onder het verbod? Zolang er zich geen rechterlijketussenkomstheeftplaatsgevonden,wordtervanuitgegaandatdeafwezigenog in leven is. De nalatenschap van de afwezige wordt dan ook geacht nog niet te zijn opengevallen.overeenkomstenofbedingenmetbetrekkingtotdenalatenschapvandeze personen,kunnendanookonderhetverbodvallen. 33 2.2.6.Afwijkenvandewettelijkeregeling 20. Men kan moeilijk spreken van een verboden erfovereenkomst, als een beding een loutere bevestiging van een wettelijke regeling inhoudt. Er moet echter enig voorbehoud gemaakt worden. Het moet gaan om de enige wettelijke regeling waarvan men afwijkt. Wanneerditniethetgevalis,danheeftdittotgevolgdatandereerfrechtelijkehandelingen contractueeluitgeslotenworden,waardoormenwelonderhetverbodvalt. 34 30 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Kluwer,Mechelen,2006,44,nr. 76. 31 Cass.10november1960,Pas.1961,I,259,noot,Arr.$Verbr.1961,222;Bergen15september1992,Rev.Not.B. 1995,44. 32 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,46,nr. 82. 33 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,52 54. 34 Voorbeelduitderechtsleerhierbijiswanneermeneengoedkooptonderaanrekeningopzijnerfdeelinde nalatenschap van de verkoper, dan aanvaardt men tegelijk contractueel zijn nalatenschap. Dit houdt een verbodenerfovereenkomstin.(ziej.verstraete, Erfovereenkomsten inx.,familiale$vermogensplanning$2003e 2004,XXXstePostuniversitaireCyclusWillyDelva2003 2004,Mechelen,Kluwer,2004,81,nr.6);M.PUELINCKXJ 8
2.3.DETRADITIONELEVISIEOPHETVERBODVANERFOVEREENKOMSTEN 21. Overeenkomstig de traditionele visie worden bedingen betreffende toekomstige nalatenschappenstrijdiggeachtmetdeopenbareordeendegoedezeden.hiervoorsteunt menzichopdehistorischemotievenvanhetverbod.destrijdigheidmetdeopenbareorde werdookdoorhethofvancassatiebevestigd. 35 Dergelijkeverbodenbedingenwordendan ookgesanctioneerdmetabsolutenietigheid.ditheeftenkeleopmerkelijkegevolgen. 36 2.3.1.Degevolgenvanhetabsoluteverbod 22. Vooreerstkandeabsolutenietigheiddoorelkebelanghebbendeopgeworpenworden. Nietalleenpartijenvandeovereenkomstkunnendenietigheidvorderen,maarookandere erfgenamen of belanghebbende derden. Deze mogelijkheid staat dan ook open voor de Fiscale Administratie, dit met het oog op het heffen van voldoende successierechten. Bovendienheeftdezeabsolutenietigheidooktotgevolgdatdenietigheiddoorderechter ambtshalve kan opgeworpen worden. De rechter is hiertoe zelfs verplicht. Daarnaast kan deze nietigheid ingeroepen worden in elke stand van het geding, zelfs voor het eerst in Cassatie. Uit het openbare ordejkarakter vloeit tevens voort dat de uitvoering van een erfovereenkomstjuridischnietafdwingbaaris. 37 Dezegevolgendienenechtergenuanceerd teworden.hetlouterefeitdateenerfovereenkomstbeheptismetdenietigheidssanctie,is niet voldoende om als ongeldig beschouwd te worden. De rechtshandeling blijft zijn uitwerking behouden, zolang de rechter de nietigheid niet uitgesproken heeft. 38 Daarenboven is de mogelijkheid om de nietigverklaring te vorderen beperkt in de tijd. Overeenkomstig artikel 2262bis BW verjaren persoonlijke rechtsvorderingen na 10 jaar. 39 Ditisdanookvantoepassingopdevorderingtotnietigverklaringvanerfovereenkomsten.Er COENE, Erfrecht, Antwerpen, Kluwer, 1996, 258, nr. 209.; K. VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning in C. DECLERCK, J. DU MONGH, N. LABEEUW en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ vermogensrecht, Brugge,dieKeure,2004,101,34,nr.8. 35 Cass. 28 november 1946, T.Not. 1947, 40; R. DILLEMANS, M. PUELINCKXJCOENE, en J. VERSTRAETE, Overzicht van rechtspraak,erfenissen(1968j77),t.p.r.$1978,85,nr.12. 36 Er dient hierbij nog te worden opgemerkt dat volgens bepaalde rechtsleer en rechtspraak een erfovereenkomstjuridischalsonbestaandebeschouwdwordt.hierovermeerin:j.bael,het$verbod$van$bedingen$ betreffende$toekomstige$nalatenschappen,mechelen,kluwer,2006,869. 37 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,132,nr.209. 38 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,128,nr.201. 39 Deze verjaringstermijn kwam er naar aanleiding van de wet van 10 juni 1998 tot wijziging van sommige bepalingen betreffende de verjaring, BS 17 juli 1998. Voor de inwerkingtreding van deze wet was er geen eensgezindheid omtrent de verjaringstermijn. Hierover meer in J.BAEL, Het$ verbod$ van$ bedingen$ betreffende$ toekomstige$nalatenschappen,mechelen,kluwer,2006,129e.v. 9
dient te worden opgemerkt dat deze verjaring de erfovereenkomst zelf niet bekrachtigt, maar enkel de feitelijke toestand die ingevolge deze vrijwillige uitvoering van de erfovereenkomsttotstandgebrachtwerd. 40 Een van de belangrijkste gevolgen is dat dergelijke bedingen niet vatbaar zijn voor bevestiging. Dit geldt zowel voor bevestiging voor, als na het openvallen van de nalatenschap.absolutenietigheidkanimmersnietgedektworden,zelfsnietdoorvrijwillige uitvoeringofeeneenzijdige,aldannietstilzwijgendebevestiging.juridischstaaterechter niets in de weg om na het openvallen van de nalatenschap een nieuwe rechtsgeldige overeenkomsttesluiten,dieinhoudelijkovereenstemtmetdeerfovereenkomst. 41 Ditkomt de$facto$neeropeenbevestigingvandeverbodenovereenkomsten. 2.3.2.Dedraagwijdtevandezenietigheid 23. De nietigheid van een beding heeft niet noodzakelijk de nietigheid van de gehele overeenkomsttotgevolg. 42 2.4.EVOLUTIEINDEWETGEVING 24. Erhebbenzichreedsenkelebelangrijkeevolutiesvoorgedaan,diehetabsolutekarakter vanhetverbodenigszinshebbengenuanceerd. Zo heeft de wet van 22 april 2003, ook wel de wet Valkeniers genoemd, een eerste wettelijke verandering binnen de erfovereenkomsten doorgevoerd. 43 De artikelen 791 en 1130,tweedelid BW werdenuitgebreid metdewoorden tenzij$ in$ de$ gevallen$ bij$ de$ wet bepaald. Door deze toevoeging werd een einde gemaakt aan het algemene absolute verbod. Al dient te worden opgemerkt dat er reeds voor de invoering van deze wet vele wettelijke uitzonderingen voorhanden waren, waardoor het praktische belang van deze toevoegingindeweteerderbeperktis. 44 40 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal$ Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 967, nr. 1881; Art. 1304 BW kan geen toepassing vinden aangezien een nietige erfovereenkomst niet bevestigdkanworden. 41 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,131,nr.206. 42 H.GORET, WaagUnietaanverbodenerfovereenkomsten:denkaanalternatieven,Not.Fisc$M.$2012,afl.3,98. 43 Wet van 22 april 2003 tot wijziging van enkele bepalingen van het Burgerlijk Wetboek in verband met het erfrechtvandelangstlevendeechtgenoot,bs22mei2003(hiernawetvalkeniersgenoemd);ziehieroverook:m. PUELINCKXJCOENE, De Wet Valkeniers Een gemiste kans? in W. PINTENS (ed.), De$ vereffening$ van$ de$ nalatenschap,antwerpen,intersentia,2007,1j36.% 44 J.BAEL., Schenkingen,testamentenenerfovereenkomsten inx.,rechtskroniek$voor$het$notariaat,deel15, Brugge,dieKeure,2009,204,nr.99. 10
2.5.WETTELIJKEUITZONDERINGEN 25. Wettelijke uitzonderingen op het principiële verbod zijn omvangrijk aanwezig in het Belgisch recht. Daarbij denken we onder meer aan de contractuele erfstelling voorzien in artikel1082bwofdemogelijkheidvoorechtgenotenomvoorafgaandaandeechtscheiding onderlingetoestemming(eot)inderegelingsakteheterfrechtteregelenvoorzieninartikel 1287 Ger.W. De rechtsleer is verdeeld over de interpretatie van deze uitzonderingen. De meerderheid gaat uit van een restrictieve interpretatie, terwijl anderen echter een ruime interpretatiehanteren. Gezien het om uitzonderingen op het verbod van erfovereenkomst gaat, dienen overeenkomstig de meerderheidsvisie, deze overeenkomsten beperkend geïnterpreteerd worden. 45 Dezevisiewordtookinderechtspraakgevolgd. 46 26. PUELINCKXJCOENE hanteerde lange tijd een ander standpunt. Zij ging ervan uit dat bedingenbetreffendetoekomstigenalatenschapeenuitzonderingvormenopdeprincipiële contractuelevrijheid.krachtensheteerstelidvanartikel1130vanhetburgerlijkwetboek kunnentoekomstigezakenimmershetvoorwerpuitmakenvaneenverbintenis.erdienteen uitzondering gemaakt worden overeenkomstig het tweede lid van artikel 1130 BW betreffendenalatenschappendienognietzijnopengevallen. 47 Erfovereenkomstenworden dusalsuitzonderingopdeprincipiëlecontractuelevrijheidbeschouwdomverbintenissente sluitenwaarvanhetvoorwerpeentoekomstigezaakbetreft.deerfovereenkomstdientmen dan ook restrictief te interpreteren, gezien het een uitzondering betreft. Wettelijke uitzonderingen op het verbod vormen dan ook de uitzondering op de uitzondering en dienendusnietbeperkendgeïnterpreteerdteworden.ditstandpuntkendegeennavolging inderechtsleerofrechtspraak.puelinckxjcoenekwamlaterdanookterugopdezevisie. 48 45 C. CASTELEIN, Het verbod van erfovereenkomsten in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (ed.), Actualia$ Vermogensrecht,$liber$alumnorum$KULAK$als$hulde$aan$Prof.$dr.$Georges$Macours,Brugge,dieKeure,2005,208, nr.31. 46 Bergen15september1992,Rev.Not.B.1995,44;Dijon23mei1929,S.1930,2,9,nootD.H.GUYOT. 47 M.PUELINCKXJCOENE,Erfrecht,Antwerpen,Kluwer,1996,278,nr.225. 48 M.PUELINCKXJCOENE, Erfrechtenerfrechtelijkemoeilijkheden.Ietsoverart.1287,derdelidGer.W.nadevele recentewetswijzigingen,t.not.$2009,174. 11
27. Merk hierbij wel op dat bij de erfovereenkomsten een interpretatie waarbij de overeenkomst uitwerking krijgt, de voorkeur geniet op een interpretatie waarbij de overeenkomstalseenverbodenerfovereenkomstbeschouwdwordtendusongeldigis. 49 2.6.HETCASSATIEARRESTVAN31OKTOBER2008 28. Daarnaast is er het mijlpaalarrest van het Hof van Cassatie van 31 oktober 2008. Volgensveleauteurskanmenuitditarrestafleidendateenverbodenerfovereenkomstniet langer in strijd is met de openbare orde. 50 Het Cassatiearrest werd ingesteld tegen een uitspraakvan hethofvanberoepteantwerpen. 51 $In$ casu betrofheteenzaakwaarbijde vermoedelijkeerfgenamenin drie overeenkomsten afstand haddengedaanvanhunrecht over te gaan tot inbreng of inkorting, dit nog tijdens het leven van de erflater. Deze overeenkomsten werden door het Hof van Beroep te Antwerpen nietig verklaard wegens strijdig met het verbod van erfovereenkomsten. Uitgaande van de verjaring van de vorderingtotnietigverklaring,staptendeeisersnaarhethofvancassatie. 52 Dezefeitendie aanleidinggaventothetcassatiearrestzijnhiereigenlijkminderrelevant.watvoornamelijk de aandacht trekt in het kader van de erfovereenkomsten, zijn de bewoordingen in de beoordelingvanhethofvancassatie. IndebeslissingvanhetHofvanCassatievindenwehetvolgendeterug: Krachtensartikel 1130, tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek, voor$ de$ wijziging$ door$ de$ wet$ van$ 22$ april$ 2003,kanmeneennalatenschapdienognietisopengevallen,nietverwerpenenevenmin omtrent zodanige nalatenschap enig beding maken, zelfs niet met toestemming van hem wiensnalatenschaphetbetreft.inhet$toen$geldende$recht$raakte$dit$verbod$de$openbare$ ordeeneenhandelingdiehiermedeinstrijdwaskonnietwordenbekrachtigd. 53 Hieruitkanmenafleidendathetverbodvanerfovereenkomstennietlangervanopenbare orde is. De bewoordingen impliceren namelijk dat er teruggekomen wordt op de eerder door Cassatie gestelde rechtspraak dat erfovereenkomsten de openbare orde raken. 54 49 C.CASTELEIN, Hetverbodvanerfovereenkomsten inb.tillemanena.verbeke(ed.),actualia$vermogensrecht,$ liber$alumnorum$kulak$als$hulde$aan$prof.$dr.$georges$macours,brugge,diekeure2005,208,nr.31.$ 50 Cass.31oktober2008,www.juridat.be. 51 Antwerpen10januari2006,onuitgegeven. 52 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,135,nr.216. 53 Eigencursivering. 54 Cass.28november1946,T.Not.1947,40. 12
VoornamelijkdeverwijzingnaardewetValkeniers 55 endeformulering het$toen$geldende$ recht wijzen op een verandering in de wetgeving. Vanaf de inwerkingtreding van de wet Valkeniers, zijnde 1 juni 2003, kan men erfovereenkomsten dan ook niet langer van openbareordebeschouwen. 29. Deze herkwalificatie van overeenkomsten over niet opengevallen nalatenschappen heeft vele belangrijke gevolgen. Erfovereenkomsten zijn overeenkomstig deze leer, enkel nogvandwingendrecht.gezienerdangeensprakemeerisvaneenabsolutenietigheid, wordt de sanctie op het verbod beperkt tot relatieve nietigheid. Zo kan enkel de beschermde partij de nietigheid inroepen en niet langer elke belanghebbende. Ook de rechter dient niet meer ambtshalve de nietigheid op te roepen. Men zou nu ook kunnen berustenindeovereenkomst,watbelangrijkegevolgenheeftophetverdereverloopvande successieplanning. 56 Daarnaast heeft deze andere interpretatie van het verbod ook belangrijke fiscale gevolgen. Zo zal de fiscale administratie niet langer de nietigheid van dergelijkeovereenkomstkunnenopwerpen,wateenbelangrijkmiddelinhunstrijdtegen fiscalewetsontduikingwas.dezerelatievenietigheidheeftooktotgevolgdathetmogelijkis een verboden erfovereenkomst te bekrachtigen na het overlijden van de erflater. Een dergelijke bekrachtiging is niet mogelijk voor het overlijden van de persoon over wiens nalatenschaphetgaat. 57 Deze moderne opvatting op het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen,eerdergeponeerddoorbaelinzijndoctoraat 58,wordtondertussendoor velerechtsgeleerdengevolgd. 59 55 Wet van 22 april 2003 tot wijziging van enkele bepalingen van het Burgerlijk Wetboek in verband met het erfrechtvandelangstlevendeechtgenoot,bs22mei2003. 56 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,143,nr.236. 57 J.BAEL., Schenkingen,testamentenenerfovereenkomsten inx.,rechtskroniek$voor$het$notariaat,deel15, Brugge,dieKeure,2009,205. 58 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,893,nr. 1440. 59 Zie onder meer H. CASIER, N. GEELHAND DE MERXEM, I. SCHUERMANS en B. VERDICKT, De erfovereenkomst is niet langer strijdig met de openbare orde. Een nieuw mijlpaalarrest inzake successieplanning., T.E.P. 2010, 126 146; E. TURPYN, Het finaal rekenbeding: een verboden erfovereenkomst?, T.Not.$ 2010, 64; R. DEKKERS en H. CASMAN,$Burgerlijk$Recht,$deel$IV,Antwerpen,Intersentia,2010,342,nr.492;K.VANWINCKELEN, Ontwikkelingen inzake familiale schikkingen: verboden erfovereenkomsten en onherroepelijke schenkingen, twee belemmeringen voor een vermogensplanning, in W. PINTENS en J. DU MONGH (ed.), Familiaal vermogensrecht, Brugge,dieKeure,2004,32,nr.4;Destrijdigheidmetdeopenbareordeendegoedezedenwerdookvoorhet doctoraatschriftvanprof.dr.baelreedsinvraaggestelddoorpuelinckxjcoene.ziem.puelinckxjcoene,erfrecht, Antwerpen,Kluwer,1996,275 278,nr.225. 13
30. Sommige auteurs menen daarentegen dat het Cassatiearrest geen enkele wijziging heefttoegebrachtaandebestaandesanctievanabsolutenietigheid. 60 Zegaanervanuitdat derelatievenietigheidnietkanwordenafgeleidopbasisvaneena$contrario$e$redenering. 31. In$ casu sluit ik me echter aan bij de meerderheidsvisie dat het verbod van erfovereenkomstennietlangervanopenbareordeis.ditkunnenwenietalleenafleidenuit hetcassatiearrestvan31oktober2008,erzijnooknogandereargumentendiedezevisie staven.zowijsteenovervloedaanwettelijkeuitzonderingenophetverbodvanbedingen betreffendetoekomstigenalatenschappeneropdatergeensprakemeerkanzijnvaneen openbareordejkarakter. 61 Daarnaastzijnookdehuidigemotievenvoorhetverbodeerder vanprivateaard,wateenopenbareordejkarakternietlangerverantwoordt. 62 3.%ANDERE%DISCUSSIEPUNTEN%EN%STELLINGEN%IN%DE%RECHTSLEER% 32. Het verbod vormt duidelijk nog steeds een obstakel binnen de familiale vermogensplanning.velerechtsgeleerdenopterendanookvooreenandereopvattingvan het verbod. Hier volgt een korte bespreking van enkele stellingen en discussiepunten die binnenderechtsleervigeren. 3.1. IS HET VERBOD VAN ERFOVEREENKOMSTEN OOK VAN TOEPASSING OP DE EIGEN NALATENSCHAP? 33. Dathetverbodvanbedingenbetreffendetoekomstigenalatenschappenvantoepassing is op de nalatenschap van een derde, blijkt duidelijk uit de tekst van de wet. 63 De meerderheid van de rechtsleer en rechtspraak is daarnaast echter van oordeel dat het 60 ZiehiervoorW.PINTENS,C.DECLERCKenK.VANWINCKELEN, Schets$van$het$familiaal$vermogensrecht,Antwerpen, Intersentia, 2012, 440, 380, nr. 1034; N. VAN HIMME, Het verbod van erfovereenkomsten Quo vadimus? Rechtsvergelijkende studie over de toekomst van het verbod en mogelijke oplossingen voor het Belgische erfrech,not.fisc.m.2011,(254)261j262,nr.28j30.ooknietallerechtspraakgaatuitvanhetverdwijnenvan hetopenbareordekarakter,zieantwerpen11oktober2010,not.fisc.m.2012,nooth.goret;brussel26juni 2012,RTDF$2013,835,nootN.DANDOY,J.FONTEYNenA.VANHECKE,T.Not.2013,121,nootJ.VERSTRAETE. 61 H.CASIER,N.GEELHANDDEMERXEM,I.SCHUERMANSenB.VERDICKT, Deerfovereenkomstisnietlangerstrijdigmetde openbareorde.eennieuwmijlpaalarrestinzakesuccessieplanning.,t.e.p.2010,134,nr.214. 62 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,885,nr. 1427; C. CASTELEIN, Het verbod op erfovereenkomsten, in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (ed.), Actualia$ Vermogensrecht.$Liber$Alumnorum$KULAK.$Als$hulde$aan$Prof.$Dr.$Georges$Macours, Brugge, die Keure, 2005, 215,nr.45. 63 Art.791BWenart.1130,tweedelidBW. 14
verbod ook van toepassing is op de eigen nalatenschap van de bedinger of op de nalatenschapvanéénvandepartijen. 64 34. Dezevisiewordtechternietdooriedereengevolgd.ZoverdedigtBAELdestellingdatde artikelen791en1130,tweedelidbwenkelvantoepassingzijnopdenalatenschapvaneen derde,deeigennalatenschapdaarentegenvalthiernietonder. 65 Hiertoekanmenzowelop basis van de tekst van de wet 66, als op basis van de voorbereidende werken van het Burgerlijk Wetboek besluiten. 67 Ook andere rechtsgeleerden pleitten reeds eerder voor dergelijkeinterpretatievanhetverbodvanerfovereenkomsten. 68 Gezienartikel1130,tweedelidBWenartikel791BWovereenkomstigdezestellingnietvan toepassingzijn,dientmeneenandererechtsgrondhiervoortevinden.hetzijnvolgensbael danookdeartikelen895en968bwdievantoepassingzijnopdeeigennalatenschap. 69 3.2. WAT IN VERBAND MET DE BEDINGEN MET UITWERKING BIJ OVERLIJDEN DIE BETREKKINGHEBBENOPEENWELBEPAALDEIGENGOED? 35. Uitgaandevanbovenvermeldestelling,kanmenookverdergaan.Dehuidigeopvatting ontbreekt immers aan enige logica.bael gaat er dan ook van uit dat het verbod niet van 64 J.VERSTRAETE, Overeenkomstenovernietopengevallennalatenschappen(acontrariobijartikel791BW) inm. COENE,J.DUMONGHenN.GEELHAND(eds.),Erfenissen,schenkingenentestamenten.Artikelsgewijzecommentaar metoverzichtvanrechtspraakenrechtsleer,mechelen,kluwer,losbl.,10,nr.16. 65 J.BAEL,Het$verbod$van$bedingen$betreffende$toekomstige$nalatenschappen,Mechelen,Kluwer,2006,76,nr. 136 137. 66 Art. 1130, tweede lid BW bepaalt het volgende: Men$ kan$ echter$ een$ nalatenschap$ die$ nog$ niet$ is$ opengevallen,$niet$verwerpen.hieruitvolgtdathetgaatomeennalatenschapvaneenderde,daarmendeeigen nalatenschapnietkanverwerpen,aangezienmengeenerfgenaamvanzichzelfkanzijn.indeverdertekstvan hetartikelspreektmenover zodanige$nalatenschap,ditslaatterugopdeeerdervermeldenalatenschap,zijnde denalatenschapvaneenderde.ziehierover:j.bael, Watkanwelenwatkannietbijbedingenbetreffendeeen toekomstigenalatenschap?naareenandereopvattinginzakehetverbodvanbedingenbetreffendetoekomstige nalatenschappen? in C. CASTELEIN, A.VERBEKE en L. WEYTS (eds.), Leuvense$ Notariële$ geschriften.$ Notariële$ actualiteit$2010e2011,gent,larcier,2011,191,nr.47. 67 Indeparlementairevoorbereidingeniserenkelsprakeoverdenalatenschapvaneenderde.ZieJ.BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andere opvatting inzake het verbod van bedingen betreffende toekomstige nalatenschappen? in C. CASTELEIN, A.VERBEKE en L. WEYTS(eds.),Leuvense$Notariële$geschriften.$Notariële$actualiteit$2010E2011,Gent,Larcier,2011,192,nr.48. 68 Zieondermeer:C.CASTELEIN, Hetverbodoperfovereenkomsten inb.tillemanena.verbeke(eds.),actualia$ Vermogensrecht.$Liber$Alumnorum$KULAK.$Als$hulde$aan$Prof.$Dr.$Georges$Macours$in$Recht$en$Onderneming,$ Brugge,dieKeure,2005,(195)218,nr.50;E.CEREXHE, Lanotiondepactessursuccessionfuture,JT1958,(490), nr. 23; Y.JH. LELEU, Des clauses d accroissement et de tontine plus solides que le couple in K. MATTHIJS, J. VERSTRAETEenJ.BAEL,Familie$op$maat,Mechelen,Kluwer,2005,(291)297J298,nr.4. 69 OndertussenvolgenookCASMAN,MICHIELS,LELEUenPUELINCKXJCOENEdezevisie;J.BAEL, Naareenafschaffingvan het verbod van erfovereenkomsten? Enkele bedenkingen de lege ferenda betreffende het verbod van erfovereenkomsten. inx.,over$naar$familie$:$liber$amicorum$luc$weyts.,brugge,diekeure,2011,50,nr.11. 15
toepassing is op bedingen met uitwerking bij overlijden die betrekking hebben op een welbepaaldeigengoed. 70 36. Artikel895BWbepaalthetvolgende: Eentestamentiseenaktewaarbijdeerflater, voordetijddathijnietmeerinlevenzalzijn,overhetgeheel$of$een$deel 71 vanzijngoederen beschikt,endiehijkanherroepen. Gezienhiersprakeisovereengeheelofeendeelkanmenbesluitendateenwelbepaald eigengoedhiernietondervalt.dithoudtdusindatwelbepaaldeeigengoederennietonder artikel895bwvallen. 72 Overeenkomstig de algemene huidige Belgische opvatting blijken onherroepelijke beschikkingenmetuitwerkingnahetoverlijdenineenwederkerigeovereenkomstovereen welbepaald eigen goed gesloten geldig te zijn, dit zonder enige vormvereiste in acht te nemen.eenherroepbarebeschikkingovereenwelbepaaldgoeddaarentegenisenkelgeldig mits deze eenzijdig of in een testament werd opgenomen. 73 De wetgever voerde deze vereisteinmethetoogophetbeschermenvandebeschikker.ditisechtereenonlogisch gegeven in onze wetgeving. De herroepbare beschikker wordt beschermd, terwijl een onherroepelijkebeschikking,wateenveelverdergaanderechtshandelingis,weltoegelaten wordt. 74 Volgensdezestellingvallendergelijkebedingenm.b.t.welbepaaldeeigengoederendanook nochonderartikel895bw,nochonderhetverbodvanerfovereenkomsten. 37. Dergelijke visie heeft tot voordeel dat de huidige problematiek betreffende interpretatieendeheersendediscussiepuntenomtrenthetverbodvanerfovereenkomsten grotendeelsverdwijnen. 75 70 J.BAEL., Schenkingen,testamentenenerfovereenkomsten inx.,rechtskroniek$voor$het$notariaat,deel15, Brugge,dieKeure,2009,210. 71 Eigencursivering. 72 J.BAEL, Naar een afschaffing van het verbod van erfovereenkomsten? Enkele bedenkingen de lege ferenda betreffendehetverbodvanerfovereenkomsten. inx.,over$naar$familie$:$liber$amicorum$luc$weyts.,brugge, diekeure,2011,46,nr.5. 73 J. BAEL, Wat kan wel en wat kan niet bij bedingen betreffende een toekomstige nalatenschap? Naar een andereopvattinginzakehetverbodvanbedingenbetreffendetoekomstigenalatenschappen? inc.castelein,a. VERBEKEen L.WEYTS (eds.), Leuvense$Notariële$geschriften.$Notariële$actualiteit$2010E2011,Gent,Larcier,2011, 194 196,nr.50 52. 74 J.BAEL, Naar een afschaffing van het verbod van erfovereenkomsten? Enkele bedenkingen de lege ferenda betreffendehetverbodvanerfovereenkomsten. inx.,$over$naar$familie$:$liber$amicorum$luc$weyts,brugge,die Keure,2011,47,nr.6. 75 J.BAEL., Schenkingen,testamentenenerfovereenkomsten inx.,rechtskroniek$voor$het$notariaat,deel15, Brugge,dieKeure,2009,211J212,nr.116. 16
Zo vallen bedingen van aanwas met betrekking tot welbepaald(e) eigen (on)roerende goederennietlangeronderhetverbodvanerfovereenkomsten,nochonderartikel895bw. Dergelijkebedingenvanaanwaswordendus,ongeachtdevoorwaarden,geldiggeacht.Dit gevolgisvangrootbelangvoordepraktijk.clausulesvanvervalbinnendeovereenkomsten van aanwas zullen, in tegenstelling tot de huidige visie, 76 wel geldig beschouwd worden. Zelfsbedingenvanaanwasdieeenzijdigenopelkmomentopgezegdkunnenworden,zijn geldig. 77 38. CASMANgaatnogverderindeinterpretatievanartikel895BW.Aangezienersprakeis van het$ geheel$ of$ een$ deel$ van$ zijn$ goederen 78, zijn in deze visie enkel beschikkingen ten algemenetitelverboden.hierondervallendusbeschikkingenoverdegehelenalatenschap ofbeschikkingenomtrenteenabstractdeelvandenalatenschap. 79 Ondereenabstractdeel wordteenwiskundigdeelverstaan.hierondervallenondermeereenvierdeofdehelftvan een nalatenschap. Het geheel van de onroerende goederen valt hier bijvoorbeeld niet onder.alleanderebeschikkingenmetbetrekkingtotdeeigennalatenschapvallendanook nietonderhetverbodvanerfovereenkomsten,nochonderartikel895bwenzijndanook geldig. Dit heeft tot gevolg dat heel wat bedingen met betrekking tot de eigen nalatenschap uitgaandevandezeinterpretatievoortaangeldigzoudenzijn. 4.%BEDINGEN%OVER%EEN%NOG%NIET%OPENGEVALLEN%NALATENSCHAP%IN%DE%PRAKTIJK%% 4.1.INLEIDING 39. Hoewel bedingen over een nog niet opengevallen nalatenschap in principe verboden zijn, kennen erfovereenkomsten in de praktijk heel wat toepassing. Dit brengt binnen de rechtsleerheelwatdiscussieteweegomtrentdegeldigheidervan,waternogmaalsopwijst daterweldegelijknoodisaaneenduidelijkereensoepelerereglementering.eenbespreking van een toepassingsgeval kan dan ook bijdragen tot een beter inzicht in de problemen omtrent deze materie. Nog te veel in de praktijk gewenste constructies stuiten op het 76 Zo is een beding van aanwas dat bij feitelijke scheiding vervalt momenteel strijdig met het verbod van erfovereenkomsten.zierb.mechelen26oktober2005,t.not.2006,418,nootl.weyts;gent16december2004, T.Not.$2006,126,nootF.BOUCKAERT;Rb.Mechelen7mei2008,T.Not.2009,240. 77 J.BAEL, Naar een afschaffing van het verbod van erfovereenkomsten? Enkele bedenkingen de lege ferenda betreffende het verbod van erfovereenkomsten. in X., Over$ naar$ familie$ :$ liber$ amicorum$ Luc$ Weyts, Brugge,dieKeure,2011,48,nr.7J9. 78 Eigencursivering. 79 R.DEKKERSenH.CASMAN,Handboek$Burgerlijk$Recht,$deel$IV,Antwerpen,Intersentia,2010,340J341,nr.490. 17