NOTITIE digitale GELETTERDHEID De visie van Samen Digiwijzer op de invoering van digitale geletterdheid in het PO 2018 >>
Inleiding Samen Digiwijzer is een initiatief van (partners van) CodePact, Mediawijzer.net en Kennisnet, een initiatief dat wordt ondersteund door het ministerie van Economische Zaken. Ook SLO, de Koninklijke Bibliotheek, de PO-Raad en Nederland ICT zijn supportpartners van Samen Digiwijzer. Ons doel? Digitale gelijkheid; verschillen in digitale vaardigheden tussen leerlingen de komende jaren voorkomen en verkleinen. Eind 2019 hebben we 75% van de kinderen die nog nooit of zelden in aanraking zijn gekomen met digitale geletterdheid laten ervaren hoe leuk en belangrijk digitale vaardigheden zijn voor hun toekomst. Daarom slaan de partners van Samen Digiwijzer de handen ineen om scholen die dat willen de komende jaren te ondersteunen zich voor te bereiden op het nieuwe curriculum en nu al een start te maken met digitale geletterdheid in hun onderwijsprogramma. Maak van de klas van 2017 geen verloren generatie! colofon De Notitie Digitale Geletterdheid is opgesteld in opdracht van Samen Digiwijzer, het samenwerkingsverband van Codepact, Mediawijzer.net en Kennisnet. Tekst: Michel van Ast, Kleppen dicht! Alleen als die noodzaak echt gevoeld wordt en alleen als er een laagdrempelige manier beschikbaar is om aan de slag te gaan, krijgen álle kinderen in Nederland gelijke kans zich te ontwikkelen tot digitaal vaardige tiener. Deze notitie is specifiek bestemd voor het ontwikkelteam Digitale geletterdheid. Wij hopen u hiermee te ondersteunen een start te maken met de uitdagende ontwikkelopdracht die voor u ligt en u te voorzien van de inzichten die de partners van Samen Digiwijzer en het werkveld de afgelopen jaren hebben opgedaan. Voor u zetten we daarom graag uiteen wat onze visie is op: wat kinderen nodig hebben als zij van school komen; wat wij kunnen doen om scholen voor te bereiden op de curriculumwijziging. Illustraties: Adri van Geldere, The Reps Vormgeving: Maarten de Vries, The Reps Supervisie: Mary Berkhout, Mediawijzer.net Team: Heide Goris (Mediawijzer.net), Joyce Martina (ECP), Remco Pijpers (Kennisnet), Norma Verheijen (KB), Margreet de Vries (Codepact) CC BY-SA 4.0 2 3
1. Waartoe? Media en ICT zijn nu al niet meer weg te denken uit het leven van kinderen en jongeren. Dat heeft een enorme invloed op leren, leven en werken, nu en in de toekomst. Hoe die toekomst er uit ziet, weet niemand. Maar dat we onze leerlingen moeten voorbereiden op die toekomst, daar zijn velen het over eens. De kennis, vaardigheden en houding die daarvoor nodig zijn, proberen we te vatten in de term digitale geletterdheid. Voor Samen Digiwijzer betekent digitaal geletterd zijn dat je voldoende vaardig bent om te leren, te leven en te werken in de digitale wereld, dat je weet om te gaan met nieuwe technologieën of dat jij je die snel eigen kunt maken. We are seeing the emergence of a Skills Revolution where helping people upskill and adapt to a fast-changing world of work will be the defining challenge of our time. Jonas Prising, Chairman & CEO, ManpowerGroup Iedereen heeft belang bij een basisniveau digitale geletterdheid. Om te kunnen leren, om te kunnen leven en om te kunnen werken. Maar ook om op te groeien en op te voeden. Digitale geletterdheid, het beheersen van de taal van onze digitale samenleving, is nodig om er wijs mee om te kunnen gaan. Om er je dagelijkse leven mee te kunnen organiseren, om daar plezier in te hebben, om je snel aan te kunnen passen aan nieuwe ontwikkelingen of ze zelf te creëren, om een eigen verhaal te kunnen vertellen, om gezien te worden en om van waarde te zijn voor anderen. Iemand die daartoe in staat is, is digitaal geletterd. 4 5
De taak van het onderwijs is op te vatten als een combinatie van kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming. Wanneer we beschouwen waartoe onderwijs dient, dienen we dat te doen in relatie tot deze drie dimensies. Datzelfde geldt voor de vraag waartoe digitale geletterdheid dient. Voor Samen Digiwijzer vertaalt die vraag zich naar drie doelen van digitale geletterdheid: kwalificeren, ontwikkelen en participeren. Kwalificeren Een stevig kennisfundament is belangrijk. Dat geldt in zijn algemeenheid, maar ook voor digitale geletterdheid in het bijzonder. Een belangrijk onderdeel van die basis is het leren omgaan met onbekende situaties en nieuwe vraagstukken. Digitale basisvaardigheden en informatievaardigheden zijn daarvoor randvoorwaardelijk. Daag leerlingen uit om vaardigheden te leren en informatie op te doen waar ze nog niet over beschikken. Ontwikkelen Media en digitale toepassingen en in het bijzonder de smartphone zijn onmisbaar geworden in de identiteitsontwikkeling van kinderen en jongeren. De digitale wereld kan een ideale leerschool zijn om te leren hoe je je leven lang kan blijven groeien en ontwikkelen. Net als in andere socialisatieomgevingen is het belangrijk ze daarbinnen begeleid te laten leren. We moeten daarbij scherp zijn op wie extra ondersteuning kan gebruiken bij het ontwikkelen van competenties om te kunnen profiteren van kansen die de digitaliserende en medialiserende samenleving biedt. Participeren Het is voor iedereen, maar zeker ook voor kinderen en jongeren, belangrijk om zich voldoende vrij te voelen om actief deel te nemen aan de maatschappij en inspraak te hebben in de invulling van het eigen leven en de eigen omgeving. Digitale toepassingen geven hen de kans de wereld mede vorm te geven. Kortom: van consumeren naar participeren. 6 7
2. Wat? Voor Samen Digiwijzer betekent digitaal geletterd zijn dat je voldoende vaardig bent om te leren, te leven en te werken in de digitale wereld, dat je weet om te gaan met nieuwe technologieën of dat je je die snel eigen kunt maken. SLO hanteert voor digitale geletterdheid vier domeinen: 1. Basiskennis van ICT Basiskennis van ICT is nodig om te kunnen omgaan met nieuwe digitale mogelijkheden. Daarnaast is het belangrijk om te begrijpen hoe het zit met online beveiliging en privacy, om zelf eenvoudige beheertaken te kunnen uitvoeren, maar ook om vragen te kunnen stellen over het gebruik van nieuwe technologie. 2. Informatievaardigheden Het is belangrijk dat kinderen en jongeren op school leren hoe ze informatie van internet kunnen beoordelen op betrouwbaarheid. En hoe ze uit die enorme berg de juiste onderdelen kunnen selecteren en gebruiken, omdat digitale informatie snel gekopieerd, gemanipuleerd en verspreid kan worden. 3. Mediawijsheid Voor het vinden van een baan, om jezelf te ontwikkelen en te scholen, om sociale contacten te onderhouden, om gezond te blijven, om de wereld te begrijpen en zelfs om gelukkig te zijn, wordt het steeds belangrijker dat kinderen en jongeren de mogelijkheden van nieuwe media toepassingen leren te benutten en soms te weerstaan. 4. Computational thinking Het is belangrijk dat leerlingen leren begrijpen hoe een computer werkt, welke technologie erachter zit en hoe je die technologie kunt inzetten om een probleem op te lossen. Het draait daarbij om vaardigheden als logisch redeneren, patronen herkennen en systematisch denken. Leerlingen leren dat door zelf die technologie te gebruiken, bijvoorbeeld door kennis te maken met programmeren en door te experimenteren met 3D-printen. Mediawijsheid wordt door zowel ouders als leerkrachten gezien als belangrijkste onderdeel van digitale geletterdheid, maar ook ICTbasisvaardigheden en Informatievaardigheden worden door beiden gezien als een belangrijk onderdeel. Een relatief kleine groep verstaat Computational thinking onder de kern van digitale geletterdheid. Digitale vaardigheden in het onderwijs, GfK (2018) 8 9
Samen Digiwijzer is een initiatief waarbij vele partners zijn betrokken. Partners die verkeren in de omgeving van de school en/of scholen graag willen ondersteunen bij de invoering van digitale geletterdheid. Vanuit dat perspectief stellen wij ons de volgende vragen: Hoe kun je blijvend aansluiting vinden bij de leefwereld van de jeugd? Nieuwe media, ICT en technologie zijn voortdurend in beweging en daarmee digitale geletterdheid ook. Samen Digiwijzer vraagt zich af hoe je de competenties zodanig kunt formuleren dat scholen flexibel kunnen blijven aansluiten bij de belevingswereld van kinderen en jongeren en of vaardige kinderen en jongeren hier ook zelf een actieve rol in kunnen spelen ( de leerling voor de klas ). Van belang daarbij is dat dat voor álle kinderen geldt, ook voor de meest kwetsbare. Welke vaardigheden kun je op welke leeftijd het beste bijbrengen? Er zijn grote verschillen tussen kinderen en jongeren. Verschillen die verband houden met achtergrond en opleidingsniveau. Het lijkt ook daarom zinvol om al vroeg te starten met het onderwijzen van digitale geletterdheid. Samen Digiwijzer vraagt zich af in welke fase en op welke leeftijd je welke vaardigheden het beste kunt bijbrengen. Voor zover dat al kan, adviseren wij om daar, in samenspraak met wetenschappers, een uitspraak over te doen en daarbij ook maatschappelijke implicaties als gendergelijkheid in ogenschouw te nemen. Hoe bevorder je wijsheid? Veel van het huidige aanbod voor digitale geletterdheid voor het basisonderwijs bestaat uit praktisch doe- en maakmateriaal. Voor wijsheid als metacognitie, reflectie en kritisch denken is veel minder aandacht. Dat geldt ook voor vaardigheden om te kunnen blijven leren. Vaardigheden die leerlingen in staat stellen echt informatievaardig te worden, alvast slim een netwerk op te bouwen voor later, flexibel te zijn, leren samen te werken, hun talenten te ontwikkelen of een creatief portfolio te vormen. Samen Digiwijzer vraagt zich af hoe je kunt komen tot bouwstenen voor digitale geletterdheid waarin voldoende aandacht is voor wijsheid naast handigheid. 10 11
3. hoe? Er zijn nog maar weinig scholen die de stap zetten van een pilot of een gastles naar een structurele, doorlopende leerlijn digitale geletterdheid. Om uiteenlopende redenen: een te hoge werkdruk bij lertaren, een gebrek aan leraren met voldoende IT-competenties, een gebrek aan geld, enzovoorts. Alleen door digitale geletterdheid in alle leerjaren door te voeren, door een doorlopende leerlijn PO-VO te hanteren, brengen we kinderen, álle kinderen, de juiste vaardigheden bij die zij nodig hebben en voorkomen we digitale ongelijkheid. Dit is dan ook dé uitdaging die voor ons ligt. Mensen die hun ervaring delen, over sociale media, mensen die weten hoe het echt werkt. Als die mensen er over vertellen in de klas, dat maakt indruk. Jongen, 12 jaar, havo/vwo Tussen kinderen onderling bestaan grote verschillen in de beheersing van digitale vaardigheden. Vooral kinderen en jongeren die door omstandigheden thuis weinig begeleid in aanraking komen met nieuwe media en digitale toepassingen, bouwen onvoldoende vaardigheden op. Tegelijkertijd zien we dat de school op dit moment nauwelijks een rol speelt in het bijbrengen van digitale kennis en vaardigheden. Kinderen en jongeren geven zelf ook aan dat ze op school weinig opsteken over internet, digitale media en programmeren terwijl daaraan een grote behoefte is. Top 5 gewenst 1. veilig internetten 2. foto s en filmpjes maken en bewerken 3. programmeren 4. privacy op internet 5. online pesten* & websites en apps maken Top 5 ongewenst 1. gameverslaving 2. smartphoneverslaving 3. smartphonegebruik in het verkeer 4. sexting 5. online pesten* * Online pesten bevindt zich zowel in Top 5 gewenste als ongewenste onderwerpen. Hier zijn de meningen verdeelt: voor meisjes is het vaker een gewenst onderwerp, terwijl jongens en 15-jarigen op de lijst van non-topics plaatsen. Tabel 1 - Geeft de top 5 onderwerpen weer die jongeren graag wel of juist nooit meer in de klas willen horen. De genoemde onderwerpen maken nog geen deel uit van ons curriculum. Bovendien hebben leerkrachten nog niet allemaal de nodige vaardigheden om dat op een goede manier vorm te geven. Daar ligt wat Samen Digiwijzer betreft een kans. Een kans die we kunnen grijpen door de buitenwereld te betrekken bij de uitvoering van het curriculum. Door kennis en ervaring uit de directe omgeving van de school (ouders, bibliotheken, bedrijven) nu al zo veel mogelijk te benutten en in te zetten. 12 13
wijsheid De generatie kinderen en jongeren die nu opgroeit, gaat handig en vol vertrouwen om met internet en digitale media. Ze bouwt bijna als vanzelf de nodige communicatieve en sociale vaardigheden op en ze weet zichzelf steeds beter tegen de risico s te beschermen. Ze is zogezegd knoppenvaardig en mediahandig. Dat betekent echter niet dat kinderen en jongeren er wijs mee omgaan en ook als vanzelf wijsheid opdoen. Daar is kennis, kunde, inspiratie en uitdaging voor nodig. De zelfverzekerdheid die jongeren hebben over hun eigen kennis en vaardigheden blijkt grotendeels ongefundeerd. Weliswaar zijn ze door het vele gebruik handig met mobiele apparaten, weten ze precies welk knopje waarvoor dient en weten ze alle functies in hun apps nagenoeg blind te vinden (mediahandig), dit maakt echter niet dat ze ook over alle benodigde kennis en vaardigheden beschikken om media veilig, slim en effectief voor hun doelen in te kunnen zetten. Vanzelf Mediawijs? (2017) Een voorbeeld van die wijsheid is kritisch denken, een vaardigheid die is opgebouwd uit vaardigheden als verzamelen, beoordelen, analyseren en concluderen. Deze vaardigheden zijn eenvoudiger en gemakkelijker te verwerven en voorwaardelijk voor wijsheid. Dat wil echter niet zeggen dat wanneer iemand alle vaardigheden heeft verworven hij in dit geval ook daadwerkelijk kritisch denkt. Wijsheid stelt kinderen en jongeren in staat echt informatievaardig te worden, alvast slim een netwerk op te bouwen voor later, hun talenten te ontwikkelen, flexibel te zijn, leren samen te werken of een creatief portfolio te vormen. We zien dat kinderen en jongeren daar ook om vragen. In het rijtje gewenst in tabel 1 staan onderwerpen die te maken hebben met het creatief omgaan met digitale media, zoals programmeren, zelf media maken en media bewerken. Dat gezegd hebbende, benadrukken we nogmaals het belang van een stevige en goede basis. Alleen als de basis op orde is, worden kinderen en jongeren in staat gesteld om wijsheid te ontwikkelen. 14 15
De buitenwereld betrekken Kinderen en jongeren die samen ontdekken en met veel verschillende mensen over digitale toepassingen en media praten, worden sneller digitaal geletterd dan kinderen en jongeren die in hun eentje ontdekken. Digitaal geletterde kinderen en jongeren zijn verre van terughoudend met het vragen van hulp, praten bovengemiddeld veel met anderen over digitale media-onderwerpen en vinden het ook vaker oké om hierover te praten. Ook een grote diversiteit en variatie in gebruik van media leidt aantoonbaar tot meer mediawijsheid. Veelzijdigheid in mediagebruik is daarmee belangrijker bij het (van)zelf mediawijzer worden dan frequent eenzijdig gebruik. For people, employability the ability to gain and maintain a desired job no longer depends on what you already know, but on what you are likely to learn. Skills Revoltion Ons belangrijkste advies is daarom: stel je school open voor buiten. Zoek partijen rond de school en betrek die bij de invulling en uitvoering van digitale geletterdheid in het onderwijs. Wij streven ernaar om rondom iedere school een zogenaamde circle of support te vormen. Een circle of support die bestaat uit een verzameling landelijke en lokale partners die de school ondersteunen. Denk aan een bibliotheek, een bedrijf, een vervolgopleiding, een zorginstelling, enzovoorts. Door partijen rond de school te betrekken is het gemakkelijker het aanbod, de invulling van digitale geletterdheid, actueel te houden. Voor leerlingen krijgt digitale geletterdheid zo veel meer betekenis en sluit het beter aan bij hun leefwereld. De kansen om met meer mensen van gedachten te wisselen over het gebruik van digitale media nemen toe, evenals de diversiteit en variatie in media. In het kader van gendergelijkheid is het tevens van belang dat jongens en meisjes al op jonge leeftijd ook vrouwelijke rolmodellen hebben die hen inspireren de digitale wereld te ontdekken en mede te creëren. Maar wat betreft gendergelijkheid is het van belang dat jongens en meisjes al op jonge leeftijd ook vrouwelijke rolmodellen hebben die hen inspireren de digitale wereld te ontdekken en mede te creëren. Van de banen die in de toekomst zullen verdwijnen zijn de meeste dienstverlenend of banen met veel repetitieve taken. Vooralsnog zijn vrouwen oververtegenwoordigd in deze banen (World Economic Forum, Future of Work, 2016). 16 17
aanvullende bronnen De Skills Revolution https://www.manpower.nl/35199256/de_skills_revolution_manpowergroup_2017.pdf De volle breedte van onderwijskwaliteit, van smal beoordelen naar breed verantwoorden https://www.onderwijsraad.nl/upload/documents/publicaties/volledig/de-volle-breedte-van-onderwijskwaliteit1.pdf Digitale vaardigheden in het onderwijs, GfK, januari 2018, SIDN Digitale Vaardigheden https://www.sidn.nl/downloads/publications/sidn-onderzoek-digitale-vaardigheden-2018.pdf Handboek Digitale Geletterdheid 2017/2018 https://www.kennisnet.nl/fileadmin/kennisnet/digitale-geletterdheid/kennisnet-handboek-digitale-geletterdheid.pdf Het voorbereiden van leerlingen op (nog) niet bestaande banen https://www.innovatiefinwerk.nl/sites/innovatiefinwerk.nl/files/field/bijlage/ rapport_paul_kirschner_nsvp_-_herzien_dec._2017_2.pdf Future of Work (World Economic Forum) http://reports.weforum.org/future-of-jobs-2016/preface/ Monitor Jeugd en Media 2017 https://www.kennisnet.nl/fileadmin/kennisnet/publicatie/jeugd_media/ Kennisnet_Monitor_Jeugd_en_Media_2017.pdf Samen Digiwijzer http://www.samendigiwijzer.nl Shaping the future of work in Europe s 9 digital front-runner countries (McKinsey) http://bit.ly/shaping-the-future-of-work Vanzelf Mediawijs? https://www.mediawijzer.net/wp-content/uploads/sites/6/2017/11/rapportage-vanzelf-mediawijs-2017.pdf