Kinderen over gezonde voeding Samenvatting van een quick scan onder kinderen uit groep 8 van de basisschool Uitgevoerd in opdracht van het Voedingscentrum Mei 2012; project 12.006 Suzanne Dölle Paul Sikkema
1. Samenvatting In april 2012 heeft Qrius een representatieve steekproef van 763 kinderen uit groep 8 van de basisschool ondervraagd over gezonde voeding. Bijna alle kinderen hebben tijdens de periode op de basisschool les gehad over gezond eten en drinken. 47% elk jaar, nog eens 46% een aantal jaren. Slechts 7% heeft nooit les over dit onderwerp gehad. Uit het onderzoek blijkt dat de kinderen, over de hele linie, best veel weten van voeding en ook in staat zijn om deze kennis toe te passen. Dat is, mogen we aannemen, mede het resultaat van een jarenlange educatie op dit gebied. Wat echter ook blijkt is dat er onderwerpen zijn waar kinderen moeilijk mee uit de voeten kunnen. Onduidelijke voedingsmiddelen Zo zijn er voedingsmiddelen die op het eerste gezicht gezond zijn, maar die in werkelijkheid toch veel calorieën bevatten. Een goed voorbeeld hiervan is sinaasappelsap. Het omgekeerde komt ook voor. Er zijn producten die ongezond lijken, maar die in werkelijkheid weinig calorieën bevatten. Een goed voorbeeld hiervan is light frisdrank. Het is noodzakelijk om kinderen te blijven helpen met het beoordelen van producten die er in eerste instantie anders uitzien dan ze in werkelijkheid zijn. Hoeveelheden; THT Uit het onderzoek blijkt ook dat het voor veel kinderen lastig is om in te schatten hoe veel groente ze iedere dag moeten eten. Dit geldt, in mindere mate en voor een kleinere groep kinderen, ook voor fruit. Verder weten veel kinderen niet goed wat ze aan moeten met de gegevens over de houdbaarheid van producten. Groepen die nader aandacht verdienen Er zijn in het onderzoek twee groepen kinderen die op een aantal punten minder goed scoren: Kinderen die van zichzelf zeggen dat ze ongezond eten. Kinderen die op school geen les over gezond eten en drinken hebben gehad. In dit onderzoek zijn beide groepen, in absolute zin, onvoldoende omvangrijk om op een aantal gebieden harde conclusies te kunnen trekken. Aanbeveling is dan ook om beide groepen nog wat specifieker te bekijken. 2
2. Inleiding Aanleiding onderzoek Kinderen leren op de basisschool allerlei dingen die onmisbaar zijn voor hun verdere leven. Lezen, schrijven, rekenen, presenteren, wereldoriëntatie, Engels, om een aantal vakken te noemen. Het Voedingscentrum vindt het belangrijk dat ze ook les krijgen over gezond eten en drinken. Zodat ze in staat zijn om ook op dit gebied zelfstandig te handelen. Het Voedingscentrum wil door middel van deze quick scan graag inzicht krijgen in het kennisniveau van kinderen in groep 8 en hun vaardigheden om die kennis te vertalen naar de eigen situatie. Daarom heeft het Voedingscentrum een onderzoek laten uitvoeren onder deze leerlingen, die bijna van de basisschool af gaan. Doelstelling onderzoek Het doel van het onderzoek is als volgt: In kaart brengen in hoeverre kinderen uit groep 8 van de basisschool in staat zijn om hun kennis over gezonde voeding daadwerkelijk toe te passen op hun eigen situatie. Uitvoering van het onderzoek Qrius heeft een representatieve steekproef van 763 kinderen ondervraagd die in groep 8 van de basisschool zitten; 393 jongens en 370 meisjes. Zij hebben een online enquête ingevuld. Ze zijn afkomstig uit een panel van één van de onderzoekspartners waar wij intensief mee samenwerken. De vragenlijst De vragenlijst is opgesteld door het Voedingscentrum, in nauw overleg met Qrius. De vragen zijn afgestemd op kinderen en het aantal vragen was beperkt. Voordat het onderzoek van start ging hebben we de lijst onder een aantal kinderen getest; we wilden weten of ze de vragen goed begrepen en of we daadwerkelijk vast stelden wat we wilden weten. Het veldwerk Het veldwerk is van start gegaan in week 14 van 2012 en afgerond in week 15. Aan de kinderen is gevraagd om de vragenlijst zelfstandig, zonder hulp van ouders of andere gezinsleden, in te vullen. Representativiteit Voor, tijdens en na de uitvoering van het onderzoek is veel aandacht besteed aan de opbouw van de steekproef. We wilden de samenstelling van de populatie zo goed mogelijk benaderen. 3
De 763 kinderen zijn, als we naar het welstandsniveau van de huishoudens kijken waarin zij wonen, afkomstig uit alle lagen van de bevolking. 16% is afkomstig uit een huishouden met een bruto gezinsinkomen dat lager is dan 20.000 euro per jaar. 25% heeft een bruto gezinsinkomen van 50.000 euro of meer. De rest, bijna 60%, zit daar tussen in. Verder is de steekproef goed gespreid over Nederland en over verschillende woonomgevingen. Projectleiding Qrius is gespecialiseerd in onderzoek onder jonge doelgroepen. Een belangrijk en bekend project is het Jongerenonderzoek, waarvan de laatste editie (Jongeren 2011) net is verschenen. Het onderzoek voor het Voedingscentrum is uitgevoerd door Suzanne Dölle, senior onderzoeker, en Paul Sikkema, onderzoeksdirecteur. Beide projectleiders hebben ruime ervaring met onderzoek onder kinderen en jongeren en met het concreet toepassen van de resultaten. Over de rapportage We rapporteren de resultaten in de vorm van de samenvatting die nu voor u ligt. Ook is het basismateriaal beschikbaar (zoals de tabellen en de vragenlijst). 4
3. Overzicht van de resultaten Algemene kenmerken Je staat bovenaan de school. Iedereen moet naar je luisteren! Meisje, bovenbouw basisschool, in Jongeren 2011 (Qrius). De kinderen, die we ondervraagd hebben, staan op de drempel van een nieuwe fase in hun leven. Ze maken bijna de overstap naar de middelbare school. Op de basisschool zijn ze de oudsten en hoeft niemand ze meer iets te vertellen. Op de middelbare school beginnen ze weer van voren af aan. Altijd, als we onderzoek onder deze groep doen, valt het ons op hoe groot ze zijn en hoe veel zelfvertrouwen ze (over het algemeen) hebben. Ze lijken in veel opzichten al op jongeren, maar hebben ook nog het onbevangene en nieuwsgierige dat kinderen kenmerkt. De meeste kinderen, die wij ondervraagd hebben, zijn 12 jaar oud (62%). De rest is 11 jaar oud. In dit hoofdstuk laten we zien hoe ze op de verschillende vragen hebben geantwoord. Het is natuurlijk geen homogene groep. Daarom splitsen we standaard uit naar jongens en meisjes en vermelden, waar relevant, de resultaten van andere subgroepen. Eet je meestal gezond? We hebben de kinderen op de eerste plaats gevraagd of ze vinden dat ze meestal gezond eten. De meeste kinderen vinden van wel, zoals blijkt uit de onderstaande tabel: Ja 90% 89% 91% Nee 10% 12% 9% Er zijn bijna 80 kinderen die van mening zijn dat ze niet gezond eten. Die groep is (statistisch gezien) groot genoeg om apart te bekijken tijdens de analyse. Zodat we kunnen vaststellen of hun antwoorden afwijken van de andere kinderen. Les op school Op scholen wordt tegenwoordig veel aandacht besteed aan gezonde voeding. Een belangrijk motief daarvoor is dat er steeds meer kinderen en jongeren zijn die (veel) te zwaar zijn. We wilden van de kinderen in ons onderzoek weten of ze les over gezond eten en drinken hebben gehad en zo ja, hoe intensief. De antwoordmogelijkheden waren: 5
Elk jaar les gehad. Helemaal geen les gehad. In sommige groepen wel en in andere niet. Uit het onderzoek blijkt dat 93% van de kinderen les over dit onderwerp heeft gehad: Elk jaar 47% 52% 42% Soms, niet in elke groep 46% 41% 52% Nee, geen les gehad 7% 7% 7% Het verschil tussen de jongens en de meisjes lijkt in dit geval weinig betekenisvol; beide groepen zouden in dezelfde mate les gehad moeten hebben. Onder de kinderen, die geen les over gezond eten en drinken hebben gehad, zijn er relatief veel die aangeven dat ze niet gezond eten; 15%, tegen minder dan 10% onder degenen die wel les op dit gebied hebben gehad. Dit verschil is, door de beperkte omvang van de groep kinderen die geen les over dit onderwerp heeft gehad, niet significant, maar we willen het wel even noemen. Wat is een gezond ontbijt? Weten kinderen ook wat een gezond ontbijt is? Om dit te meten hebben we een aantal verschillende maaltijden voorgelegd en ze gevraagd wat het meest gezonde ontbijt is. De antwoorden zijn als volgt: 2 volkoren boterhammen met 47% 45% 48% kipfilet, jam, een glas halfvolle melk en fruit 2 boterhammen met kaas en 23% 26% 19% worst, en een glas halfvolle melk Schaaltje yoghurt met muesli en 21% 19% 23% stukjes fruit, en een glas water Schaaltje cornflakes met melk en 7% 6% 8% een kopje thee Roze koek met een kopje thee 0,4% 0,5% 0,3% Pakje met 2 koeken met een glas 0,8% 0,5% 1,1% halfvolle melk Pap met melk en een kopje thee 1,2% 1,3% 1,1% Een croissantje met een kopje thee 0,8% 1,0% 0,5% Het beste antwoord (2 volkoren boterhammen met kipfilet, jam, een glas halfvolle melk en fruit) wordt ook door de meeste kinderen genoemd. Ook een ontbijt met yoghurt, muesli, stukjes fruit en water is gezond; deze mogelijkheid wordt door 21% van de kinderen aangekruist. 6
Op de derde plaats qua gezondheid komt pap met melk en een kopje thee, maar er zijn nauwelijks kinderen die deze mogelijkheid noemen. Al met al pikt bijna 70% van de kinderen een gezond ontbijt eruit. Van de rest denkt een groot deel dat de boterhammen met kaas en worst ook gezond zijn. Ook cornflakes scoren relatief hoog. Overslaan van het ontbijt Uit diverse onderzoeken is gebleken dat de nodige kinderen zonder ontbijt naar school gaan. Ze hebben geen honger of ze nemen niet de tijd om wat te eten en te drinken. Maar is dat gezond? Nee, zeggen de meeste kinderen. Ja 8% 10% 6% Nee 92% 90% 94% Kinderen, die niet gezond eten, zijn hiervan minder op de hoogte. Bijna 20% van die groep denkt dat het geen kwaad kan (dit is significant). Hoe gezond zijn dranken? We hebben aan de kinderen vervolgens gevraagd om verschillende dranken te beoordelen. Welke zijn gezond, welke zijn ongezond? Dat is niet zo lastig om te beoordelen als het bijvoorbeeld om thee of water gaat, of om frisdrank. Maar sinaasappelsap? Per drank zijn de resultaten als volgt: Heel Beetje Beetje Heel Gezond gezond ongezond ongezond Appelsap 33% 54% 11% 1% Frisdrank 0,3% 6% 45% 48% Light frisdrank 2% 24% 53% 20% Limonade 2% 26% 54% 18% Chocolademelk 6% 46% 38% 10% Halfvolle melk 68% 29% 3% 0,3% Energiedrank 4% 13% 30% 54% Sinaasappelsap 65% 31% 3% 1% Water 87% 12% 0,4% 0,4% Thee 57% 40% 3% 0,3% Volgens het Voedingscentrum zijn de volgende dranken het meest gezond: thee, water, halfvolle melk en light frisdrank. Kinderen zijn het daarmee eens, behalve als het om light frisdrank gaat. De meeste kinderen denken dat dat ongezond is. Positief zijn ze daarentegen over vruchtensappen, zoals sinaasappelsap en in mindere mate appelsap. Over chocolademelk lopen de meningen van de kinderen uiteen. 7
Wat zijn calorieën? Eén van de kernwoorden op het gebied van gezonde voeding is calorie. Weten deze kinderen uit groep 8 wat calorieën zijn? Ze konden kiezen uit drie mogelijkheden: Een verzamelnaam voor verschillende soorten vetten Hoe meer calorieën, hoe gezonder het eten is Calorieën geven aan hoeveel energie het product levert 23% 21% 25% 2% 3% 1% 75% 77% 74% De meeste kinderen hebben het goed, maar er is ook een behoorlijke groep die het niet goed heeft. Kinderen, die ongezond zeggen te eten, weten wat minder vaak het goede antwoord op deze vraag. Waar zitten meeste calorieën in? Via verschillende vragen is aandacht besteed aan het toepassen van de kennis die kinderen op het gebied van gezonde voeding hebben. We zagen net dat de meeste kinderen wel weten wat calorieën zijn. Maar weten ze ook waar de meeste calorieën in zitten als ze tussendoor even iets willen eten? Een handje popcorn 2% 2% 2% Een handje chips 18% 20% 17% 1 candybar zoals KitKat of Twix 63% 63% 62% 1 eierkoek 4% 4% 4% 1 stroopwafel 14% 12% 17% Inderdaad, een candybar bevat van deze producten de meeste calorieën. Ook stroopwafels en chips worden als calorierijk gezien. Zijn 4 stukjes appel voldoende? Bij de vraag over het ontbijt hadden we het al over yoghurt en fruit. Als je 4 stukjes appel in je yoghurt doet, heb je dan voldoende fruit op voor de hele dag? Wat zeggen de kinderen hierover? Ja 10% 11% 9% Nee 75% 73% 78% Weet niet 15% 17% 13% Veel kinderen weten dus dat het niet voldoende is, maar er is een behoorlijke groep die hier niet van op de hoogte is. Kinderen, die naar eigen zeggen niet gezond eten, zeggen significant vaker weet niet. 8
Hoe veel groente heb je nodig? We hebben de kinderen ook een inschatting laten maken met betrekking tot het eten van groente. De vraag was als volgt: Hoe veel groente heb jij iedere dag nodig? 1 grote lepel 9% 7% 11% 2 grote lepels 47% 50% 45% 3 grote lepels 18% 16% 20% 4 grote lepels 26% 28% 25% Dit blijkt voor veel kinderen lastig. Meer dan de helft denkt dat 1 of 2 grote lepels voldoende zijn. Minder dan de helft geeft het goede antwoord (3 of 4 lepels). Extra tussen de maaltijden door Kinderen zijn actief en hebben natuurlijk wel eens honger tussen de maaltijden door. Daar stelden we eerder al een vraag over: wat kun je beter niet kiezen? We hebben ook gevraagd wat je beter wél kunt kiezen. De antwoorden: Pakje drinkyoghurt 25% 23% 28% Reep chocolade 2% 2% 2% Gevulde koek 2% 2% 2% Boterham 70% 72% 68% Zakje chips 0,9% 0,8% 1,1% Het beste antwoord is een boterham en dat wordt door het grootste deel van de kinderen ook gegeven. Veel kinderen denken ook dat een pakje drinkyoghurt gezond is. Momenten Tussendoor wat eten, ook al is het een boterham, is dat sowieso wel gezond? Ook die vraag hebben we aan de kinderen voorgelegd. Wat is gezonder voor je? 3 grote maaltijden en daarnaast maximaal 4 keer iets tussendoor Veel kleine hapjes: 12 keer per dag iets eten of drinken Het maakt niets uit hoe vaak je op een dag iets eet of drinkt 78% 78% 77% 13% 13% 13% 10% 10% 10% De meeste kinderen geven het goede antwoord. Ook de kinderen, die van mening zijn dat ze ongezond eten, weten dit overwegend heel goed. 9
Wat is de schijf van 5? In het onderzoek is ook de Schijf van Vijf aan bod gekomen. We hebben ze een afbeelding van de schijf laten zien en gevraagd wat het nou eigenlijk is. Dat blijken de meeste kinderen wel te weten: Een spelletje 2% 2% 1% Een manier om eten op je bord 3% 3% 3% neer te leggen Informatie om gezond te eten 93% 92% 93% Dat je 5 dagen lang gezond moet eten, en dan 2 dagen niet 3% 3% 3% Kinderen, die op school geen les over gezonde voeding hebben gehad, zijn wat minder bekend met deze schijf. Vervangen van producten We hebben ook een vraag gesteld die betrekking heeft op het toepassen van de informatie op de schijf. De vraag was: Als je in een maaltijd vlees wilt vervangen door een ander product met eiwit. Uit welk vak van de Schijf van Vijf kies je dan? Ook in dit geval geven de meeste kinderen het goede antwoord. Vak 1, bevat groente en fruit 5% 5% 4% Vak 2, bevat onder andere brood, 10% 9% 11% (ontbijt)granen Vak 3, bevat onder andere melk, 82% 83% 81% kaas, zuivel, vlees, vis Vak 4, bevat vetten en olie 3% 2% 4% Vak 5, bevat drinken 1% 1% 1% Er is dus wel een groep, een kleine 20%, die dit lastig vindt. Kamperen Een ander onderwerp in de vragenlijst was veiligheid bij bewaren. Hier zijn twee vragen over gesteld. De eerste vraag ging over kamperen: Stel, je gaat een aantal dagen kamperen en je hebt geen koelkast. Wat moet je eerst opeten, omdat het eerder bederft? Met deze vraag hadden de meeste kinderen geen moeite: Een blik kippensoep 1% 1% 2% Een paar plakken gesneden ham, 82% 83% 82% verpakt in plastic Een zak appels 4% 3% 4% Een zak brood 13% 13% 13% 10
THT Veel lastiger was de vraag over de houdbaarheidsdatum op producten. Wat betekent ten minste houdbaar tot 14 mei? Daar lopen de meningen over uiteen, zoals blijkt uit de onderstaande tabel: Dat je het moet opeten voor 14 41% 40% 43% mei Dat je het moet opeten op 14 mei 1% 1% 2% Dat je het ook na 14 mei nog mag eten, maar dat de kwaliteit dan minder kan zijn Dat je het na 14 mei weg moet gooien, want dan is het echt bedorven 50% 52% 48% 7% 7% 7% De kinderen, die van zichzelf vinden dat ze ongezond eten, geven veel vaker dan gemiddeld het eerste antwoord (55%). Ook degenen, die geen les over gezonde voeding hebben gehad, geven vaak dit antwoord. Waar wordt yoghurt van gemaakt? De laatste vragen in de vragenlijst gingen over wisselende onderwerpen. Zo hebben we gevraagd of de kinderen weten waar yoghurt van gemaakt wordt. Dat levert geen moeilijkheden op. Van kaas 1% 2% 1% Van planten 1% 1% 1% Van melk 98% 98% 98% Van vlees 0,1% 0,3% 0,0% Wat betekent biologisch? Ook is gevraagd of de kinderen weten wat biologisch betekent. Een woord dat ze steeds meer om zich heen zien en horen. Driekwart van de kinderen geeft het goede antwoord: Dat het gezonder is 18% 17% 19% Dat het uit de buurt komt 0,5% 0,3% 0,8% Dat er geen bestrijdingsmiddelen 74% 76% 72% zijn gebruikt Ik weet het niet 7% 7% 8% De kinderen, die ongezond eten, zijn veel minder bekend met dit begrip. 33% van deze groep denkt dat het woord aangeeft dat het om een gezond product gaat (tegen 18% in de totale steekproef). 11
Ruimte voor kippen De vraag over soorten eieren leverde de nodige hoofdbrekens op. Welke kip heeft de minste ruimte gehad? Een kip die een scharrelei legt 43% 42% 44% Een kip die een vrije uitloopei legt 18% 23% 14% Een kip die een biologisch ei legt 13% 13% 13% Ik weet het niet 26% 22% 30% Minder dan de helft van de kinderen weet dat een scharrelkip de minste ruimte heeft gehad; de meerderheid van de kinderen kent de verschillen niet goed. Steeds dezelfde groente Het onderzoek werd afgesloten met 2 stellingen. De eerste stelling was: Het is gezond om elke dag dezelfde groente te eten. De meeste kinderen zijn het daar niet mee eens: Ja 15% 18% 13% Nee 85% 82% 87% Vader als voorbeeld En de laatste stelling was er één met een knipoog: Als mijn vader geen groente eet, hoef ik ook geen groente te eten. De antwoorden staan op de volgende pagina. Ja 19% 22% 16% Nee 81% 78% 84% Ook hier zijn de kinderen het niet mee eens. Er zijn wel meer jongens die zich aangesproken voelen dan meisjes! Kinderen die geen les hebben gehad Tot slot nog even terug naar de kinderen die op de basisschool geen les over gezond eten en drinken hebben gehad. Zij scoren op een aantal vragen wat minder goed dan de andere kinderen. Enkele voorbeelden: Minder kinderen in deze groep weten wat calorieën zijn (68%, tegen 76% onder degenen die wel les over gezonde voeding hebben gehad). Ze zijn minder bekend met de Schijf van Vijf (85% versus 93%). Ze weten minder wat tenminste houdbaar tot betekent (40% versus 51%). Vanwege de beperkte omvang van deze groep in het onderzoek zijn de uitkomsten echter niet significant. Op basis van deze uitkomsten kunnen echter wel hypothesen worden geformuleerd die in een onderzoek onder een grotere groep kinderen, die geen les hebben gehad, kunnen worden getoetst. 12
4. Slot Op de voorgaande pagina s zijn de uitkomsten van het onderzoek zo overzichtelijk mogelijk weergegeven. Het is uiteraard mogelijk om nog meer analyses te maken. Mocht het Voedingscentrum wensen in die richting hebben of vragen over de uitkomsten hebben, dan horen wij dat graag! Suzanne Dölle Paul Sikkema 13