Energietransitie februari 2018

Energietransitie 2050 22 februari 2018

Uw dagvoorzitter Wietske Glandorf Uw dagvoorzitter

Uw dagvoorzitter Programma: Jack van der Hoek Aart van der Pal Dion van Steensel Annemarie van Oorschot 11.00-12.00 rondleiding & broodjes

Uw dagvoorzitter Jack van der Hoek Gedeputeerde Noord-Holland

Energietransitie Noord- Holland van onderzoek naar strategie voor 2050 Bijeenkomst VNO-NCW Noordwest-Holland Middenmeer, 22 februari 2018

Economische verkenning energietransitie

Economische verkenning energietransitie (1)

Economische verkenning energietransitie (2)

Ruimtelijke verkenning energietransitie

Waddenzee Noordzee Noord-Holland 2.670 km2 2.700.000 inwoners 1.039 inw/km2 270 PJ 5 % duurzaam IJsselmeer IJmond Amsterdam

Energietransitie Wind op Zee NHN Petten + Wieringermeer Agriport TATA MRA - Greenport

Verstedelijking 0 + + + 0 0 + - + - - 0 +

Financiële instrumenten

MKB innovatie instrumenten NH MIT-regeling

Uw dagvoorzitter Aart van der Pal COO Executive Board ECN

De energietransitie in Nederland, wat zijn de kansen? Aart van der Pal COO Executive Board ECN ecn.nl

Inhoud Parijs klimaatakkoord Rol van ECN Energievraag NL en verduurzamingsopties Vervanging van aardgas Biomassavergassing Case studies InVesta Ambigo Conclusies/hoofdboodschappen

Parijs klimaatakkoord-december 2015 De energietransitie is de grootste uitdaging van deze eeuw Afspraak: de opwarming van de aarde beperken tot ruim onder 2 graden Celsius EU/NL: 80-95% minder CO 2 uitstoot in 2050 In NL wordt nu zo n 6% duurzame energie opgewekt (2016) en dat moet 29% - 35% worden in 2030 De huidige energievraag in NL komt voor het overgrote deel uit: elektriciteitsgebruik, vervoer warmte voor huishoudens en industrie Energiebronnen NL (heden) Energiegebruik NL (heden)

Verduurzaming van de energiemix Alle grote duurzame opties zijn nodig Hoe gaan wij de vraag naar energie richting 2030 en 2050 invullen? Duurzaam Betaalbaar en zeker Met kansen voor Nederlandse bedrijvigheid en werkgelegenheid Alle grote duurzame energie opties zijn nodig om aan de toekomstige vraag naar duurzame energie te kunnen voldoen (2030 2050 -. ) Voor energieopwekking, e.g. Wind- en zonne-energie Bio-energie (e.g. Groen Gas) Geothermie en voor energiegebruik, e.g. Duurzame en energiezuinige bouw Elektrificatie van vervoer en van de industrie

Energieonderzoek Centrum Nederland Samen met bedrijfsleven kansen uit innovaties benutten ECN ontwikkelt innovatieve oplossingen om de overgang naar een duurzame energiehuishouding mogelijk te maken, en wil samen met industrie, bedrijfsleven, overheden en kennisinstellingen daaruit voortvloeiende kansen benutten. Het grootste onderzoeksinstituut op energiegebied in Nederland. 500 medewerkers met vestigingen in Petten, Amsterdam en Eindhoven. Kernactivitieiten: Zonne-energie, Windenergie, Biomassa en Energie-efficiëntie, Milieu-onderzoek, Energietransitie studies

Energie bron Energie drager Vraag (energiefunctie) Duurzame energiemix in 2050 De stip op de horizon Kracht & licht Lage temperatuurwarmte Hoge temperatuurwarmte Vervoer Duurzame elektriciteit Duurzame warmte (warmte distributie) Duurzame brandstoffen Zonne-energie Windenergie Waterkracht Geothermie Biomassa

Energie bron Energie drager Vraag (energiefunctie) Duurzame energiemix in 2050 Aandeel elektriciteit neemt toe (van 18% naar zo n 40-50%) Kracht & licht Lage temperatuurwarmte Hoge temperatuurwarmte Vervoer Duurzame elektriciteit Duurzame warmte (warmte distributie) Duurzame brandstoffen Zonne-energie Windenergie Waterkracht Geothermie Biomassa Zonne- en windenergie kunnen een deel van de energievraag in NL invullen

Energie bron Energie drager Vraag (energiefunctie) Duurzame energiemix Potentiele inzet van biomassa is zeer breed Kracht & licht Lage temperatuurwarmte Hoge temperatuurwarmte Vervoer Materialen en producten Nu groot straks klein nu klein straks groot Duurzame elektriciteit Duurzame warmte (warmte distributie) Duurzame brandstoffen Zonne-energie Windenergie Waterkracht Geothermie Biomassa Inzet biomassa is in transitie: van bij- en mee-stook nu naar duurzame brandstoffen en materialen straks

Energie bron Energie drager Vraag (energiefunctie) Duurzame energiemix in 2050 Biomassa voor moeilijk elektrificeerbare toepassingen Kracht & licht Lage temperatuurwarmte Hoge temperatuurwarmte Vervoer Materialen en producten groen gas biobrandstof Duurzame elektriciteit Duurzame warmte (warmte distributie) Duurzame brandstoffen Zonne-energie Windenergie Waterkracht Geothermie Biomassa Biomassa: short-cycle gewassen, residuen uit bos en land-bouw, GFT, mest

Biomassa voor duurzame energie Alle energiescenario s laten grote rol voor biomassa zien Perspectives for the energy transition, IEA/IRENA, 2017 20-50% biomassa in de duurzame energiemix nodig voor 80-95% minder CO2 uitstoot in 2050 Vooral in de vorm van vaste brandstoffen voor back-up power en verwarming, vloeibare brandstoffen voor transport, groen gas voor hoge temperatuur warmte in de industrie

Vervanging van aardgas Gebruik groen gas in moeilijk te elektrificeren toepassingen 39% van huidige energiegebruik in NL uit aardgas (1200 PJ) Besparingen mogelijk voor iedere sector, e.g. Huishoudens: Duurzame woningbouw (e.g. gasloos) Industrie: Hergebruik van warmte Elektriciteitsproductie in de toekomst uit zonne- en windenergie Er blijft in 2050 behoefte aan 220-600 PJ *) duurzaam gas voor moeilijk te elektrificeren toepassingen, e.g. Hoge-temperatuur warmte (SNG) (Beperkt) ruimteverwarming (bijv. gas voor oude binnensteden) Zwaar wegtransport (mogelijk CNG/LNG) Scheepvaart (mogelijk LNG) Gasgebruik in NL *) Inschatting Groen Gas Nederland

Groen gas uit vergisting en vergassing Biomassavergassing gaat de toekomst voor de grote volumes zorgen Om aan de groen gas vraag (minimaal 220 PJ) in de toekomst te kunnen voldoen is naast vergisting ook biomassavergassing noodzakelijk Minimale behoefte 2050 vergassing Biomassavergassing is opschaalbaar tot zeer grote vermogens vergisting Potentieel vergisting

Biomassavergassing is de sleutel Van biomassa naar groen product Diverse soorten biomassa Duurzame warmte en elektra Vergassing Gasreiniging Groen gas Hoge temperatuur Zuurstof-arm Groene chemie en biobrandstoffen

InVesta Het expertise centrum voor biomassavergassing in Alkmaar Een onafhankelijk expertise centrum voor biomassavergassing Aanjager van wereldklasse innovatie voor bio-based energie en chemie Met name om technologie na de pilotfase via demo s naar de markt te brengen Uitmuntend Shared Research Programma In de komende 3 jaar willen we een goed gevuld expertise centrum opbouwen. Status: Stichting InVesta is opgericht en operationeel. Subsidie van de gemeente Alkmaar, provincie Noord-Holland en Economische Zaken

MILENA/OLGA/ESME 70% efficiëntie van biomassa naar groen gas Vergassing MILENA Gasreiniging OLGA Methanisatie ESME MILENA OLGA ESME ECN Technology MILENA/OLGA/ESME technologie heeft record-hoge energie efficiëntie (70%) Pilot installatie in bedrijf bij ECN in Petten De 4 MWth demonstratie-installatie (AMBIGO) komt op InVesta in Alkmaar Groen gas van AMBIGO wordt in het gasnet geïnjecteerd

The AMBIGO project

DRAFT Conclusies/hoofdboodschappen Verduurzaming van de Energiehuishouding en de Energie Transitie zijn beiden een grote uitdaging. Er is een groot aantal verduurzamingsopties waarvan er ook vele nodig zijn: Er is niet maar één silver bullet. Groen Gas is een belangrijke optie. De Provincie Noord Holland is met InVesta dé voortrekker op het gebied van groen gas uit vergassing in Nederland, met alle kansen van dien voor ondernemers. ecn.nl

ecn.nl

DRAFT Uw dagvoorzitter Dion van Steensel Algemeen directeur HVC ecn.nl

VNO-NCW-West Dion van Steensel Algemeen directeur HVC 22 feb 2018

Introductie HVC Opgericht in 1991 voor thermisch verwerken huishoudelijk en bedrijfsafval publieke taak: schone lucht. HVC anno nu eigendom van 46 gemeenten en 6 waterschappen Maakt zelf transitie door: van restafvalverbrander naar Grondstoffen en Energiebedrijf voor gemeenten en waterschappen Kernwaarden: duurzaamheid, publiek en daadkracht

Tien hoofdactiviteiten Inzameling Recycling Warmte Bio-energiecentrale Afvalenergiecentrales Zon / Wind op land Slibverbranding Wind op zee Groen gas en compost KringloopEnergie

Duurzame Energieproductie HVC 2016

Boortoren Trias Westland

Warmte door de ogen van een consument Geen mooier product dan aardgas: snelle verwarming, keuze qua leverancier en concurrentie qua leverancier. Bij restwarmte of Geothermie: qua comfort zelfde als aardgas, in bestaande bouw kan het zonder ingrijpende isolatie, geen CV-ketel meer, voorlopig geen keuze voor leverancier, geen mogelijkheid meer om op gas te koken Conclusie: voor consument niet meteen voordelen om van aardgas af te gaan. Zonder overheidsbemoeienis gebeurt het niet (snel genoeg).

Lange termijn: aandeel all-electric het grootst Korte termijn: no regret kansen voor warmte 1 2 3 Warmte All-electric Groen en (voorlopig) onvermijdbaar gas Beperkt potentieel Biomassa voor groen gas productie beperkt Gas in de toekomst vooral voor proceswarmte in industrie en als back-up capaciteit Direct potentieel Volwassen technologie Bestaande warmtenetten presteren goed en zijn in control Geothermie gaat de netten verduurzamen Wordt groot, maar Veel innovatie nodig (opslag elektriciteit, wet- en regelgeving netverzwaring, slimme netten, E-warmtepomp) Opwek duurzame elektr. Randvoorwaarden Continue / beprekende innovatie factoren

Van gas los Omvang De Lage Temperatuur (LT) warmtevraag bedraagt ~750 PJ 1, waarvan ruim 600 PJ voor ruimteverwarming en warm water (<100 ) PJ 1.000 LT-warmtevraag vandaag 750 LT-industrie 500 Glastuinbouw en 250 gebouwe n Stel dat Nederland 1/3 e van de LT-warmte - die nu met aardgas wordt geleverd - levert via warmtenetten, dan komt dat overeen met ruim 7 miljoen woningequivalenten (verder afgekort met weq) 0 LT-warmtevraag Via gasnet Via warmtenet 1 weq = 10 MWth (vermogen) 1 weq = 25 GJ (verbruik) Dat is ruim 30% van het finale energieverbruik in Nederland van ~2.300 PJ Bron: PBL 2017 Toekomstbeeld klimaatneutrale warmtenetten in Nederland (data 2013) 51

Een warmtenet bestaat uit 3 onderdelen De bron, De pijp De klant HVC van oudsher gericht op de bron Veel aandacht in landelijke discussie gaat naar de pijp Maar de crux is de klant

Hoe werkt dat nu, een warmtenet aanleggen in (bestaande) bouw?

Stap 1: data mbt warmtevragers en mogelijke restwarmte of Geothermie Voorbeeld van een tool: Warmte Transitie Atlas 54

Aanpak: Stap 1: Waar zitten de potentiele klanten en waar de mogelijke bronnen? Stap 2: maken van afspraken met Woco s, grote vastgoedbezitters, VVE s, bedrijven en andere grotere warmtevragers en hiervan de warmtebehoefte in gaan vullen Stap 3: duurzame bron realiseren Stap 4: een pijp om klantclusters en bron te verbinden

Alleen al als HVC Investeren we 40 miljoen per jaar aan uitbreiding qua levering en transport van warmte Gaat naar leveranciers van warmtesets, van warmtebuizen en naar aannemers Jaarlijks een groot bedrag in ontwikkeling en planvorming. Inmiddels actief in tussen de 15 en 20 gemeenten.

www.hvcgroep.nl

Uw dagvoorzitter Annemarie van Oorschot Interim -projectleider Groene Groeiers

Groene Groeiers Besloten community voor leden VNO-NCW Circulaire economie Energietransitie Biodiversiteit Gekoppeld aan overheidsprojecten in regio, zoals Groene Cirkels provincie Zuid-Holland

Groene Groeiers www.groenegroeiers.nl

Groene Groeiers Meld je aan! Krijg uitnodigingen voor groene matchmaking-bijeenkomsten, regionaal en landelijk Plaats eigen uitdagingen Participeer in uitdagingen van andere ondernemers Meer informative: Annemarie van Oorschot oorschot@vno-ncwwest.nl 070-3490814

Uw dagvoorzitter Rondleiding