STARTERS ATLAS Shutterstock

STARTERS ATLAS 2018 Shutterstock 1 Startersatlas 2018

Colofon Uitgave van UNIZO vzw, Graydon Belgium nv en UCM rekening van de lezer. Redactie Robin Deman (Adviseur Economie & Onderzoek UNIZO-Studiedienst) Charlie Tchinda (Statisticus Coördinator Onderzoek UCM Studiedienst) Eric Van den Broele (Senior Manager Research & Development Graydon Belgium nv) Begeleidingscomité en databronnen Peter Thijs (Programmatie Graydon Belgium nv) Aimé Le Roy (Research & Development Graydon Belgium nv) Johan Bortier (Directeur UNIZO-Studiedienst) Eric Van den Broele (Senior Manager Research & Development Graydon Belgium nv) Clarisse Ramakers (Directrice UCM-studiedienst) Gerd De Smyter (Group Corporate Communications Graydon) Overname en gebruik van dit onderzoek wordt aangemoedigd mits bronvermelding UNIZO Graydon Belgium UCM. Deze brochure is louter ter informatie opgesteld. De gegevens zijn ontwikkeld op basis van de Graydon-databanken. De verwerking ervan gebeurde door de studiediensten van UNIZO en UCM. Uitgevers, informatieverstrekker noch auteurs kunnen aansprakelijk gesteld worden voor mogelijke onnauwkeurigheden. De uiteindelijke interpretatie van de gegevens is voor Startersatlas 2018 2

Contact UNIZO-Studiedienst www.unizo.be Willebroekkaai 37, 1000 Brussel Tel: 02 212 25 31 Fax: 02 230 93 54 studiedienst@unizo.be UCM Service d Etudes www.ucm.be Chaussée de Marche 637, 5100 Wierde Tel: 081 486 287 Fax: 081 486 279 service.etudes@ucm.be Graydon Belgium nv www.graydon.be Uitbreidingstraat 84-b1 Tel: 03 280 88 55 Fax: 03 280 88 99 info@graydon.be 3 Startersatlas 2018 Shutterstock

The lean startup method is not about cost, it is about speed. Startersatlas 2018 4 Shutterstock

Inhoud Voorwoord door Danny Van Assche en Arnaud Deplae 6 Enkele voorbeschouwingen door Eric Van den Broele 8 Werkwijze 10 Stijging van het aantal starters met 5,91% 12 Recordaantal starters in alle gewesten 13 Zwaartepunt startersactiviteiten ligt in Vlaanderen 14 Stijgende startersdichtheid in alle gewesten 15 Vlaamse startersdichtheid hoogst in Antwerpen 16 Meeste starters in Antwerpen 17 Procentuele stijging aantal starters meest uitgesproken in Vlaams-Brabant 19 Eenmanszaak en BVBA belangrijkste rechtsvorm 20 Meer startende eenmanszaken dan vennootschappen 22 Meeste starters in de dienstensector en vrije beroepen 23 Top 25 van de meest voorkomende startersactiviteiten: adviesbureaus op gebied van bedrijfsbeheer op nummer 1 27 Man-vrouwverhouding blijft 57-43% 29 Twee op drie starters overleeft de eerste vijf jaar 30 Vlaams- en Waals-Brabant hebben hoogste overlevingsgraad 31 Vrije beroepen hebben hoogste overlevingsgraad, horecasector het laagst 32 9,5% van de starters in 2017 stelt personeel tewerk 34 De financiële gezondheid van de starterscohorte van 2013 na 5 jaar 36 Nettogroei van het ondernemerslandschap 39 Nettogroei federaal en regionaal 40 Nettogroei naar sector 40 Top 25 van de activiteiten met sterkste nettogroei: ambulante revalidatieactiviteiten op nummer 1 45 Federaal 45 Vlaams gewest 46 Brussels gewest 47 Waals gewest 48 Graydon Index van de Nieuw Opgerichte Ondernemingen en Stopzettingen (GINOO-S) 49 Overzicht tabellen 54 Overzicht grafieken 55 5 Startersatlas 2018

Voorwoord door Danny Van Assche en Arnaud Deplae Record aantal starters van voorgaande jaren andermaal verpulverd Onze economie heeft meer ondernemende mensen nodig, zeggen we al jaren bij UNIZO en UCM. En die oproep vindt van langsom meer gehoor. Steeds meer dromers, met plannen en ambities, worden durvers en doeners, die springen en een eigen zaak starten. 2015 was al een grand cru -jaar, waarin het startersrecord van het gouden jaar 2011 werd verpulverd. Maar in 2016 deden we daar nog een -fenomenale schep bovenop, met 7.206 starters méér dan het jaar ervoor. In 2017 doen we daar nog een boerenjaar bovenop, met in totaal 95.081 nieuwe ondernemingen (eenmanszaken en vennootschappen), of 5.304 meer dan de 89.777 van het jaar ervoor. Een stijging met 5,91 %. In 2017 startten dik 28 % meer mensen een zaak dan in het pré-crisisjaar 2007, tien jaar geleden. De trend van afgelopen jaren blijft zich dus volop doorzetten. Ondernemen is meer dan ooit hip, dankzij een verbeterd imago van ondernemerschap in het algemeen en een sterk wijzigende tijdsgeest anderzijds. Het toenemend aantal starters is een goeie graadmeter voor de algemene stemming en het vertrouwen in de toekomst bij de ondernemers. Meer starters betekent meer optimisme, opnieuw meer vertrouwen in de toekomst. De crisissfeer ligt steeds verder achter ons. En die opklaring wordt op haar beurt opnieuw versterkt door die vele nieuwe ondernemers, die zich volop smijten en investeren in onze economie. Het cumulatoreffect doet hier zijn werk. Wat neerkomt op meer welvaart, meer jobs, meer aanbod, meer leven in de brouwerij. De groeiende trend manifesteert zich trouwens in alle provincies. En in alle sectoren. Behalve in de horeca en de groothandel, waar we op Belgisch niveau een netto afname van het aantal ondernemingen zien. Medische vrije beroepers nemen, net als vorige jaren, het grootst aantal starters voor hun rekening, samen met de zakelijke dienstverleners. Eén op tien starters neemt al meteen personeel in dienst. Al die andere creëren op zijn minst al hun eigen job. Ondanks al dit goede nieuws is dit niet het moment om achterover te leunen, niet voor de bevoegde overheden, maar evenmin voor ons. Ondernemers vormen nog altijd een (te) kleine minderheid in onze samenleving. Er lopen nog teveel mensen rond met ondernemersdromen die ze nooit kunnen of durven realiseren. We moeten hen meer vertrouwen geven in plaats van hen schrik aan te jagen. We moeten hen bevrijden van overdreven administratieve rompslomp. We moeten Er is nog heel veel werk aan de winkel. Maar we zijn goed op weg. En we doen volop voort. Vanuit de UNIZO Startersservice proberen we kersverse ondernemers bij te staan met advies, persoonlijke begeleiding, haalbaarheidsstudies, workshops en opleidingen. Neem een kijkje op www.startersservice.be en ontdek wat wij voor starters kunnen doen. Ook UCM is aanwezig in elke levensfase van de ondernemer, bij de start, tijdens de groei, tot aan de overdracht. Een essentiële begeleiding naar succes. Maak kennis met onze experts via www.ucm.be/entreprendre. Danny Van Assche UNIZO Gedelegeerd Bestuurder Danny.vanassche@unizo.be Arnaud Deplae UCM Secrétaire Générale Arnaud.deplae@ucm.be Startersatlas 2018 6

7 Startersatlas 2018

Enkele voorbeschouwingen door Eric Van den Broele Starters en starters... Eric Van den Broele Graydon Belgium nv - Senior Manager Research & Development eric.vandenbroele@graydon.be Het belang van starters kan moeilijk worden onderschat. Stuk voor stuk gaat het over mensen die zich ten volle werpen in de oprichting en ontwikkeling van hun eigen bedrijf. Ze nemen zo het heft in handen om hun eigen werkgelegenheid te scheppen, ze kunnen zo zelf werken aan het verbeteren van hun eigen toekomst. Ruimer leggen ze de basis van het creëren van nieuwe opportuniteiten, groei, nieuwe perspectieven op werkgelegenheid Vaak zijn die jonge bedrijven bovendien de motor van verregaande innovatie én hebben ze de daadkracht en flexibiliteit om die op korte termijn te verwerkelijken. Bovendien gaat het zeker naar aantal- om een fundamenteel belangrijk aandeel binnen de totale bedrijvenpopulatie. Bij afsluiten van deze studie tellen we ruim 340.000 bedrijven die jonger zijn dan vijf jaar: beduidend meer dan één derde van het totale actieve bedrijvenlandschap Natuurlijk zijn er ook bedrijven die hun activiteiten stopzetten. Sinds onze publicatie van 2017 besteden we ook hieraan de nodige aandacht. Maar ook hier goed nieuws. Netto werd ons land het afgelopen jaar 2017 28.460 bedrijven rijker of een nettogroei van 2,45%: het sterkste cijfer van de afgelopen vijf jaar met traditioneel hoofdstad Brussel -2,61%- als sterkste groeipool. Laat ons bij deze ook een hardnekkige mythe de wereld uit helpen. Deze waarbij er beduidend meer faillissementen zouden zijn bij starters. Toegegeven: de cijfers lijken dit tegen te spreken: bekijken we bijvoorbeeld de totale populatie gefaillieerden in 2017 dan is ruim 34% jonger dan 5 jaar: het cijfer dat bovenstaande veronderstelling lijkt te staven. Echter: dit ruime aantal heeft uitsluitend te maken met het feit dat jonge ondernemingen zo talrijk aanwezig zijn, de wetmatigheid van het grote getal. In werkelijkheid blijkt de falingsgraad bij die jonge ondernemingen niet beduidend hoger, zelfs lager dan bij oudere populaties Zo bijvoorbeeld noteerden we in 2017 met betrekking tot ondernemingen die ouder zijn dan 25 jaar één faillissement per 100 bedrijven. Bij ondernemingen jonger dan vijf jaar is dat slechts één per 126 Ongetwijfeld moeten starters rekening houden met de risico s van het starten, maar laat ons dat risico vooral niet overdrijven Startersatlas 2018 8

Na 2017 kunnen we voor het tweede jaar op rij een sterke groei van het aantal starters noteren. Na de beduidend zwakkere jaren 2012 en 2013 kenden we in 2014 en 2015 lichte stijgingen maar kenmerkte 2016 zich met een toename van het aantal starters met 8,73% en 2017 met een toename van 5,91%. Met 95.081 starters in 2017 slaan we elk vorig record. Hoewel de stijging in de drie regio s een feit is, is die in 2017 naar verhouding het sterkst binnen het Waalse Gewest. Echter: de sterk opwaartse beweging is eerst in Vlaanderen ingezet, waar sedert 2015 record na record geslagen wordt, terwijl diezelfde beweging binnen het Brusselse en Waalse gewest pas vanaf 2016 is ingezet. Toch zien we, hoewel minder in aantal, met 7,12% opieuw de procentueel sterkste stijging van het aantal starters binen de groep van bedrijven die wel degelijk in België werkzaam zijn maar een maatschappelijke zetel nemen in het Buitenland. Zo stijgt hun aandeel in de totale starterspopulatie van 2,32% in 2007 naar 5,78% in 2017. Maar er is meer. Het op stapel staande nieuwe ondernemings- en verenigingsrecht zal elk bedrijf nopen tot minstens een moment van zelfreflectie. Indien het wetsvoorstel effectief wordt gestemd zal elk bedrijf onder rechtsvorm, elke vzw ook, zichzelf diepgaand onder de loupe moeten nemen. Sommigen worden op termijn genoopt hun rechtsvorm te wijzigen, er dienen vragen gesteld over de actuele kapitaalstructuur, over de organisatie van het bestuursorgaan, over de aandelenstructuur, over de kredietwaardigheidsbeoordeling, over transparantie naar de buitenwereld Meer nog zal elke starter zich onmiddellijk hierover moeten bezinnen. Het starterslandschap, in het bijzonder binnen de groep van ruim 40% die de dag van vandaag voor de format van een rechtspersoon kiezen, zal zo zonder enige twijfel de komende jaren fundamenteel wijzigen. Rekening houdend met het wetsontwerp dat het vennootschaps- en verenigingsrecht fundamenteel zal wijzigen wordt het bijzonder boeiend te meten hoe dit gegeven de komende jaren verder zal evolueren. Ongetwijfeld zal het verdwijnen van de expliciete kapitaalverplichting voor de toekomstige BV s een bijkomend argument zijn voor buitenlanders die in ons land willen investeren. Of het gegeven ook de omgekeerde beweging waarbij Belgische ondernemers preferen hun maatschappelijke zetel in het buitenland te vestigen mijns insziens vooral fiscaal geïnspireerd- blijft de vraag. 9 Startersatlas 2018

Werkwijze In 2004 startte UNIZO, de Unie van Zelfstandige Ondernemers, met de publicatie van de Startersatlas. Dit werk bundelde voor het eerst alle relevante startersstatistieken. Naar jaarlijkse gewoonte maakt UNIZO ook voor 2018 een update van de Startersatlas. Het is het vijfde jaar op rij dat de Startersatlas in samenwerking met UCM wordt opgemaakt. Sinds 2011 worden alle data voor de Startersatlas aangeleverd door Graydon Belgium nv. Graydon Belgium nv doet beroep op verschillende bronnen van data: de Kruispuntbank voor Ondernemingen (KBO), de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ), btw-gegevens en het Belgisch Staatsblad. Het resultaat is een scala aan statistieken die zo dicht mogelijk aansluiten bij de werkelijkheid. Daarbij dienen enkele methodologische keuzes te worden gemaakt, die hieronder verder worden uitgelegd. Toevoeging vrije en intellectuele beroepen Als niet-handelsondernemingen zijn vrije en intellectuele beroepen sinds 2009 opgenomen in de KBO met een eigen ondernemingsnummer. Net als in de vorige drie edities van de Startersatlas (2015, 2016 en 2017) zijn de vrije en intellectuele beroepen, waaronder apothekers, advocaten, architecten, dokters, notarissen en paramedische beroepen retroactief meegeteld in alle gepresenteerde startersstatistieken (dus ook die van voor 2009). In de Startersatlas edities 2010-2014 werd deze categorie van ondernemingen nog niet in rekening gebracht vanwege het instabiele karakter van het materiaal. Ondernemingen en ondernemers Het grootste deel van deze Startersatlas richt zich op nieuwe ondernemingen. Het gaat om ondernemingen die nieuw worden ingeschreven in de KBO. De gegevens hiervoor worden aangeleverd door Graydon Belgium nv. Wanneer twee of meer personen samen één nieuwe onderneming oprichten, wordt in de statistieken slechts één nieuwe onderneming geteld. Omgekeerd is het ook zo dat één persoon twee nieuwe ondernemingen kan oprichten. In dat geval komen deze twee nieuwe ondernemingen in de statistieken terecht. Er worden immers twee nieuwe ondernemingsnummers gecreëerd. Reële startdatum in plaats van administratieve Wanneer komt een onderneming in de statistieken terecht? Een onderneming die zich in december inschrijft in de KBO omdat ze in januari wil starten, kan ofwel in december ofwel in januari opgenomen worden in de statistieken. In de Startersatlas wordt geopteerd om voor de zelfstandigen zonder vennootschap ofwel eenmanszaken de effectieve startdatum als referentiedatum te gebruiken. Voor de vennootschappen wordt als startdatum de datum van eerste inschrijving in de KBO genomen. Dit is in principe de datum van neerlegging van de akten bij de griffie van de Handelsrechtbank. Zo bekomen we de meest volledige statistieken. Relevante juridische vormen In de brutostatistiek zijn alle ondernemingen en organisaties opgenomen die ingeschreven zijn in de KBO. Het probleem is echter dat niet alle inschrijvingen in de KBO betrekking hebben op bedrijven in de ware betekenis van het woord 1. 1 Zie hiervoor ook de beschouwingen in de Graydon studie: evolutie in het bedrijvenlandschap (augustus 2015): http://public.graydon.be/sites/graydon/files/ uploads/graydonbe_evoluties-in-het-bedrijvenlandschap-2015.pdf,p.42: wat is een bedrijf?. Startersatlas 2018 10

Daarom zijn in de Startersatlas enkel de eenmanszaken en de vennootschappen opgenomen. Rechtsvormen die in rekening worden gebracht zijn: NV-BVBA- EVBA-SVBA-VOF-COMA-COMV-CVBA-CVOH-MS-LV-VBR-ESV en uiteraard ook eenmanszaken. Dit betekent dat volgende juridische vormen niet zijn opgenomen in de statistieken: vzw s, verenigingen van mede-eigenaars, Europese Economische Samenwerkingsverbanden in diverse vormen en publiekrechtelijke vennootschappen. onvolledig. Pas wanneer de gegevens (adressen, statuut, niet-btw-plichtigheid, onderscheid hoofd- en bijberoep) van de Rijksdienst voor Sociale Verzekering der Zelfstandigen (RSVZ) worden vrijgemaakt en gekoppeld aan de gegevens van de Startersatlas kunnen 100% correcte cijfers worden weergegeven. In afwachting daarvan zal de Startersatlas echter de meest betrouwbare bron zijn. Een bron die duidelijk aangeeft wat de cijfers wél en niet zeggen. Verder moet er ook rekening worden gehouden met het feit dat omvormingen van een eenmanszaak naar een vennootschap (of omgekeerd) niet kunnen worden getraceerd. Ze werden dan ook verwerkt als startende ondernemingen, hoewel ze dit in feite niet zijn. De jaarcijfers vermeld in de Startersatlas tot en met het einde van 2017 geven de situatie weer zoals gemeten op 6 maart 2018. Sectorindeling De sectorindeling is dezelfde als die uit het KMO-Rapport 2, eveneens een gezamenlijke publicatie van UNIZO vzw, Graydon Belgium nv en UCM. Op die manier kunnen de verschillende studies gemakkelijk onderling vergeleken worden. De beste bron De gepresenteerde statistieken zijn nog voor verbetering vatbaar. Ze zijn immers gebaseerd op de laatst beschikbare gegevens en die zijn op dit moment soms 2 De laatste editie van het KMO-Rapport: https://www.unizo.be/sites/default/files/kmo_rapport_2017_nl.pdf 11 Startersatlas 2018

Stijging van het aantal starters met 5,91% In 2017 werden er in België 95.081 nieuwe ondernemingen opgericht. In vergelijking met 2016 zijn er 5.304 meer starters, een stijging van 5,91%. Het aantal nieuw opgerichte ondernemingen zit al enkele jaren in de lift, maar de procentuele verandering van 5,91% is het tweede hoogste sinds 2010. Tussen 2015 en 2016 was er een stijging van 8,73%. Dankzij de stijging van 5,91% is er een nieuw record van het aantal starters in België. Het vorige record werd opgetekend in 2016 toen er 89.777 starters werden geteld. In 2017 gaan we hier dus vlot over met 95.081 nieuw opgerichte ondernemingen. In vergelijking met tien jaar geleden (2007) zijn er nu 20.963 meer starters (+28,28%). Deze significante stijging van het aantal starters is een positief element voor de Belgische economie, onder meer omwille van de potentiële creatie van werkgelegenheid en productie. TABEL 1: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS IN ABSOLUTE AANTALLEN EN PROCENTUELE VERANDERING OP JAARBASIS (BELGIË, 2007-2017) GRAFIEK 1: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS (BELGIË, 2007-2017) FEDERAAL NIVEAU 100.000 90.000 5,91% 2007 Totaal 74.118 Procentuele verandering t.o.v. vorig jaar 8,09% 80.000 2008 71.678-3,29% 70.000 2009 70.075-2,24% 60.000 2010 77.712 10,90% 50.000 2011 81.220 4,51% 40.000 2012 76.976-5,23% 30.000 2013 77.471 0,64% 20.000 2014 81.107 4,69% 10.000 2015 82.571 1,81% 0 Totaal 2007 74.118 2008 71.678 2009 70.075 2010 77.712 2011 81.220 2012 76.976 2013 77.471 2014 81.107 2015 82.571 2016 89.777 2017 95.081 2016 2017 89.777 95.081 8,73% 5,91% Startersatlas 2018 12

Recordaantal starters in alle gewesten In vergelijking met 2016 zijn er in 2017 zowel in Vlaanderen (+5,66%), in Brussel (+4,50%) als in Wallonië (+6,89%) meer starters. Deze procentuele veranderingen zijn sterk verschillend ten opzichte van die tussen (1) 2011 en 2012 en (2) 2014 en 2015. In eerstgenoemde periode tekenden alle gewesten een negatieve evolutie op. In laatstgenoemde periode tekende enkel Vlaanderen een positieve evolutie op. Bovendien behalen alle drie de gewesten nieuwe records wat betreft het absolute aantal nieuw opgerichte ondernemingen. Met 52.187, 12.461 en 24.502 starters in respectievelijk Vlaanderen, Brussel en Wallonië zijn er in elk gewest nog nooit zoveel eenmanszaken en vennootschappen opgericht. Als we de evolutie van het aantal starters bekijken tussen 2007 en 2017 dan zien we uiteenlopende percentages voor de gewesten. Voor Vlaanderen geldt een stijgingspercentage van 22,23%, voor Brussel 27,44% en voor Wallonië 19,27%. TABEL 2: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS PER GEWEST EN PROCENTUELE VERANDERING OP JAARBASIS FEDERAAL NIVEAU VLAAMS GEWEST BRUSSELS GEWEST WAALS GEWEST Bedrijven met zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België Procentuele Procentuele Procentuele Procentuele verandering verandering verandering verandering Totaal t.o.v. vorig jaar Totaal t.o.v. vorig jaar Totaal t.o.v. vorig jaar Totaal t.o.v. vorig jaar Totaal Procentuele verandering t.o.v. vorig jaar 2007 74.118 8,09% 42.695 7,78% 9.778 14,26% 20.543 6,61% 1.102-2,56% 2008 71.678-3,29% 41.639-2,47% 8.977-8,19% 19.760-3,81% 1.302 18,15% 2009 70.075-2,24% 39.792-4,44% 8.395-6,48% 19.061-3,54% 2.827 117,13% 2010 77.712 10,90% 43.515 9,36% 9.744 16,07% 21.406 12,30% 3.047 7,78% 2011 81.220 4,51% 44.879 3,13% 10.576 8,54% 22.610 5,62% 3.155 3,54% 2012 76.976-5,23% 41.737-7,00% 10.397-1,69% 21.627-4,35% 3.215 1,90% 2013 77.471 0,64% 41.143-1,42% 10.863 4,48% 21.922 1,36% 3.543 10,20% 2014 81.107 4,69% 44.273 7,61% 11.205 3,15% 21.868-0,25% 3.761 6,15% 2015 82.571 1,81% 46.065 4,05% 11.174-0,28% 21.840-0,13% 3.492-7,15% 2016 89.777 8,73% 49.393 7,22% 11.924 6,71% 22.923 4,96% 5.537 58,56% 2017 95.081 5,91% 52.187 5,66% 12.461 4,50% 24.502 6,89% 5.931 7,12% 13 Startersatlas 2018

Zwaartepunt startersactiviteiten ligt in Vlaanderen Bekijken we de proportie van het aantal starters per gewest, dan blijken de 52.187 Vlaamse starters in te staan voor 54,89% van het totale aantal starters in België in 2017. De 12.461 starters in Brussel en de 24.502 starters in Wallonië halen een aandeel van respectievelijk 13,11% en 25,77%. Ondernemingen met een zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België hebben een proportie gelijk aan 6,24%. Ten opzichte van 2007 stellen we vast dat het aandeel van starters in Vlaanderen zakt van 57,60% naar 54,89% in 2017 (-2,71 procentpunt). Ook in Wallonië is er een daling. Deze is gelijk aan -1,95 procentpunt tussen 2007 en 2017. De proportie starters in Brussel en in de restcategorie van bedrijven met zetel in het buitenland of zonder gekend adres stijgt dan weer in deze periode. TABEL 3: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS PER GEWEST EN AANDEEL VAN DE STARTERSPOPULATIE PER GEWEST, 2007-2017 VLAAMS GEWEST BRUSSELS GEWEST WAALS GEWEST Bedrijven met zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België GRAFIEK 2: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS PER GEWEST Totaal Aandeel Totaal Aandeel Totaal Aandeel Totaal Aandeel 50.000 2007 42.695 57,60% 9.778 13,19% 20.543 27,72% 1.102 1,49% 40.000 2008 41.639 58,09% 8.977 12,52% 19.760 27,57% 1.302 1,82% 30.000 2009 39.792 56,78% 8.395 11,98% 19.061 27,20% 2.827 4,03% 2010 43.515 56,00% 9.744 12,54% 21.406 27,55% 3.047 3,92% 20.000 2011 44.879 55,26% 10.576 13,02% 22.610 27,84% 3.155 3,88% 2012 41.737 54,22% 10.397 13,51% 21.627 28,10% 3.215 4,18% 10.000 2013 41.143 53,11% 10.863 14,02% 21.922 28,30% 3.543 4,57% 2014 44.273 54,59% 11.205 13,82% 21.868 26,96% 3.761 4,64% 2015 46.065 55,79% 11.174 13,53% 21.840 26,45% 3.492 4,23% 2016 49.393 55,02% 11.924 13,28% 22.923 25,53% 5.537 6,17% 2017 52.187 54,89% 12.461 13,11% 24.502 25,77% 5.931 6,24% (*) Opgelet: 10% zonder gekend adres, dit zijn eenmanszaken die zonder adres in de KBO opgenomen werden. 0 Vlaams gewest Brussels gewest Waals gewest Bedrijven met een zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België 2007 42.695 9.778 20.543 1.102 2008 41.639 8.977 19.760 1.302 2009 39.792 8.395 19.061 2.827 2010 43.515 9.744 21.406 3.047 2011 44.879 10.576 22.610 3.155 2012 41.737 10.397 21.627 3.215 2013 41.143 10.863 21.922 3.543 2014 44.273 11.205 21.868 3.761 2015 46.065 11.174 21.840 3.492 2016 49.393 11.924 22.923 5.537 2017 52.187 12.461 24.502 5.931 Startersatlas 2018 14

Stijgende startersdichtheid in alle gewesten Net zoals de voorbije jaren is de startersdichtheid met 10,5 starters per 1.000 inwoners het hoogst in Brussel. Vlaanderen scoort beduidend lager met 8,0 starters per 1.000 inwoners, wat neerkomt op 1 startende onderneming per 125 inwoners. Wallonië scoort het minst goed met 6,8 starters per 1.000 inwoners of 1 startende onderneming per 148 inwoners. Ten opzichte van 2016 neemt de startersdichtheid in alle gewesten toe. Brussel dankt zijn hoge startersconcentratie vooral aan zijn functie als hoofdstad van het land en van de Europese Unie en de daaraan verbonden aanwezigheid van internationale ondernemingen. De herkomst van een bedrijf wordt immers bepaald aan de hand van de maatschappelijke zetel van de onderneming en Brussel trekt als hoofdstad verhoudingsgewijs meer ondernemingen en maatschappelijke zetels aan. De Brusselse cijfers moeten dan ook vanuit een andere context bekeken worden dan die voor Vlaanderen en Wallonië. Dat blijkt ook uit de verhouding van het aantal inwoners en het aantal starters (telkens als % van het totaal). TABEL 4: STARTERSDICHTHEID PER GEWEST IN 2017* Aantal inwoners Bron: FOD Economie - Algemene directie Statistiek en Economische informatie - bevolkingscijfers per 1 januari 2017 Aandeel in % op totale bevolking federaal Aantal starters Bron: Graydon Belgium nv op basis van een bedrijvendefinitie opgesteld in samenwerking met Unizo en UCM Aandeel in % op totaal aantal starters federaal 1 starter per inwoners Aantal starters per 1000 inwoners Federaal 11.358.357 95.081 119 8,4 Vlaams Gewest 6.546.785 57,64% 52.187 54,89% 125 8,0 Brussels Gewest 1.187.890 10,46% 12.461 13,11% 95 10,5 Waals Gewest 3.620.531 31,88% 24.502 25,77% 148 6,8 (*) Opgelet: de categorie bedrijven met maatschappelijke zetel in het buitenland of zonder adres gekend in België werd niet opgenomen in deze tabel 15 Startersatlas 2018

Vlaamse startersdichtheid hoogst in Antwerpen Als we Brussel buiten beschouwing laten en ons enkel concentreren op de startersdichtheid in de Vlaamse en Waalse provincies, dan zien we dat in Vlaanderen Antwerpen de kroont spant en in Wallonië Waals-Brabant. In Antwerpen zijn er 8,5 startende ondernemingen per 1.000 inwoners (vorig jaar: 7,6) terwijl er in Waals-Brabant 10,0 starters zijn per 1.000 inwoners (vorig jaar: 8,8). In vergelijking met Antwerpen scoren de andere Vlaamse provincies niet beduidend lager. West-Vlaanderen volgt op de voet met 8,0 nieuw opgerichte ondernemingen per 1.000 inwoners. Daarna volgen de andere provincies met telkens een startersdichtheid van 7,7. In Wallonië zijn de provinciale verschillen meer uitgesproken. Daar ligt de startersdichtheid in Waals-Brabant (10,0 starters per 1.000 inwoners) 4,4 punten hoger dan in de laagst scorende provincie Luxemburg (5,6 starters per 1.000 inwoners). TABEL 5: STARTERSDICHTHEID PER PROVINCIE IN 2017* Aantal inwoners Bron: FOD Economie - Algemene directie Statistiek en Economische informatie - bevolkingscijfers per 1 januari 2017 Aandeel in % op totale bevolking federaal Aantal starters Bron: Graydon Belgium nv op basis van een bedrijvendefinitie opgesteld in samenwerking met Unizo en UCM Aandeel in % op totaal aantal starters federaal 1 starter per inwoners Aantal starters per 1000 inwoners Federaal 11.358.357 95.081 119 8,4 Vlaams Gewest 6.546.785 57,64% 52.187 54,89% 125 8,0 West-Vlaanderen 1.190.193 10,48% 9.491 9,98% 125 8,0 Oost-Vlaanderen 1.503.576 13,24% 11.543 12,14% 130 7,7 Antwerpen 1.844.924 16,24% 15.643 16,45% 118 8,5 Limburg 870.294 7,66% 6.733 7,08% 129 7,7 Vlaams-Brabant 1.137.798 10,02% 8.777 9,23% 130 7,7 Brussel Hoofdstad 1.187.890 10,46% 12.461 13,11% 95 10,5 Waals Gewest 3.620.531 31,88% 24.502 25,77% 148 6,8 Waals-Brabant 400.985 3,53% 3.992 4,20% 100 10,0 Henegouwen 1.340.147 11,80% 8.020 8,43% 167 6,0 Namen 492.708 4,34% 3.572 3,76% 138 7,2 Luik 1.103.745 9,72% 7.323 7,70% 151 6,6 Luxemburg 282.946 2,49% 1.595 1,68% 177 5,6 Opgelet: de categorie bedrijven met maatschappelijk zetel in het buitenland of zonder adres gekend in België werd niet opgenomen in deze tabel Startersatlas 2018 16

Meeste starters in Antwerpen Met 15.643 nieuw opgerichte ondernemingen (16,45% van de totale starterspopulatie in België) gaat de provincie Antwerpen de andere Vlaamse en Waalse provincies ruim vooraf. Op de tweede plaats volgt het Brussels Gewest met 12.461 starters in 2017 of een aandeel van 13,11%. Oost-Vlaanderen komt op een derde plaats met 11.543 starters (12,14% aandeel). De provincies met het kleinste aantal starters zijn terug te vinden aan Waalse zijde, met als uitschieters Luxemburg (1,68% aandeel), Namen (3,76% aandeel) en Waals-Brabant (4,20% aandeel). Ten opzichte van 2016 blijven de verhoudingen zo goed als ongewijzigd. terug te vinden aan Waalse zijde, met als uitschieters Luxemburg (1,71% aandeel), Namen (3,72% aandeel) en Waals-Brabant (4,16% aandeel). TABEL 6: EVOLUTIE AANTAL STARTERS PER PROVINCIE (2007-2017) West- Vlaanderen Oost- Vlaanderen Antwerpen Limburg Vlaams- Brabant Brussel Hoofdstad Waals- Brabant Henegouwen Namen Luik Luxemburg Bedrijven met zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België FEDERAAL 2007 7.961 9.545 12.218 6.047 6.924 9.778 3.014 6.902 2.921 6.203 1.503 1.102 74.118 2008 7.679 9.325 12.075 5.857 6.703 8.977 3.017 6.673 2.799 5.877 1.394 1.302 71.678 2009 7.373 8.781 11.585 5.553 6.500 8.395 2.912 6.358 2.572 5.891 1.328 2.827 70.075 2010 8.117 9.649 12.672 5.984 7.093 9.744 3.248 7.007 2.947 6.812 1.392 3.047 77.712 2011 8.355 9.938 13.201 6.038 7.347 10.576 3.399 7.421 3.202 6.985 1.603 3.155 81.220 2012 8.032 9.265 12.022 5.506 6.912 10.397 3.119 7.097 3.180 6.755 1.476 3.215 76.976 2013 7.378 9.262 12.187 5.327 6.989 10.863 3.103 7.127 3.036 7.178 1.478 3.543 77.471 2014 8.266 9.800 12.952 5.758 7.497 11.205 3.378 7.266 3.021 6.734 1.469 3.761 81.107 2015 8.475 10.178 13.840 5.865 7.707 11.174 3.477 7.220 3.003 6.704 1.436 3.492 82.571 2016 8.935 11.040 14.727 6.437 8.254 11.924 3.735 7.332 3.337 6.982 1.537 5.537 89.777 2017 9.491 11.543 15.643 6.733 8.777 12.461 3.992 8.020 3.572 7.323 1.595 5.931 95.081 AANDEEL 2017 9,98% 12,14% 16,45% 7,08% 9,23% 13,11% 4,20% 8,43% 3,76% 7,70% 1,68% 6,24% 100,00% 17 Startersatlas 2018

GRAFIEK 3: EVOLUTIE VAN HET AANTAL STARTERS PER GEWEST Luik Luxemburg Bedrijven met een zetel in het buitenland of zonder gekend Namen adres in België West-Vlaanderen Henegouwen 4% 8% 2% 6% 10% Oost-Vlaanderen Waals-Brabant 8% 12% 4% 14% 17% Brussel Hoofdstad 9% 7% Antwerpen Vlaams-Brabant Limburg Startersatlas 2018 18

Procentuele stijging aantal starters meest uitgesproken in Vlaams-Brabant In Vlaanderen is de stijging van het aantal starters tussen 2016 en 2017 het meest uitgesproken in Vlaams-Brabant. Het aantal starters in 2017 stijgt er met 6,34% ten opzichte van 2016. In de andere Vlaamse provincies is er ook een stijging van het aantal starters ten opzichte van 2016. Daar schommelt de procentuele stijging rond 4,5 à 6%. Ook in Wallonië laten alle provincies een stijging van het aantal nieuw opgerichte ondernemingen optekenen. De stijging ten opzichte van 2016 is het grootst in Henegouwen (9,38%). In de vorige Startersatlas scoorde Henegouwen het minst goed met een stijging van 1,55% tussen 2015 en 2016. Dit jaar scoort Luxemburg het minst goed van alle Belgische provincies: +3,77%. In het Brussels gewest tenslotte is er een stijging van 4,50%. TABEL 7: EVOLUTIE AANTAL STARTERS PER PROVINCIE & PROCENTUELE VERANDERING T.O.V. VORIG JAAR (2007-2017) West- Vlaanderen Oost- Vlaanderen Antwerpen Limburg Vlaams- Brabant Brussel Hoofdstad Waals- Brabant Henegouwen Namen Luik Luxemburg Bedrijven met zetel in het buitenland of zonder gekend adres in België FEDERAAL 2007 7.961 9.545 12.218 6.047 6.924 9.778 3.014 6.902 2.921 6.203 1.503 1.102 74.118 8,97% 5,88% 6,04% 15,95% 5,65% 14,26% 4,98% 5,83% 4,81% 8,41% 9,87% -2,56% 8,09% 2008 7.679 9.325 12.075 5.857 6.703 8.977 3.017 6.673 2.799 5.877 1.394 1.302 71.678-3,54% -2,30% -1,17% -3,14% -3,19% -8,19% 0,10% -3,32% -4,18% -5,26% -7,25% 18,15% -3,29% 2009 7.373 8.781 11.585 5.553 6.500 8.395 2.912 6.358 2.572 5.891 1.328 2.827 70.075-3,98% -5,83% -4,06% -5,19% -3,03% -6,48% -3,48% -4,72% -8,11% 0,24% -4,73% 117,13% -2,24% 2010 8.117 9.649 12.672 5.984 7.093 9.744 3.248 7.007 2.947 6.812 1.392 3.047 77.712 10,09% 9,88% 9,38% 7,76% 9,12% 16,07% 11,54% 10,21% 14,58% 15,63% 4,82% 7,78% 10,90% 2011 8.355 9.938 13.201 6.038 7.347 10.576 3.399 7.421 3.202 6.985 1.603 3.155 81.220 2,93% 3,00% 4,17% 0,90% 3,58% 8,54% 4,65% 5,91% 8,65% 2,54% 15,16% 3,54% 4,51% 2012 8.032 9.265 12.022 5.506 6.912 10.397 3.119 7.097 3.180 6.755 1.476 3.215 76.976-3,87% -6,77% -8,93% -8,81% -5,92% -1,69% -8,24% -4,37% -0,69% -3,29% -7,92% 1,90% -5,23% 2013 7.378 9.262 12.187 5.327 6.989 10.863 3.103 7.127 3.036 7.178 1.478 3.543 77.471-8,14% -0,03% 1,37% -3,25% 1,11% 4,48% -0,51% 0,42% -4,53% 6,26% 0,14% 10,20% 0,64% 2014 8.266 9.800 12.952 5.758 7.497 11.205 3.378 7.266 3.021 6.734 1.469 3.761 81.107 12,04% 5,81% 6,28% 8,09% 7,27% 3,15% 8,86% 1,95% -0,49% -6,19% -0,61% 6,15% 4,69% 2015 8.475 10.178 13.840 5.865 7.707 11.174 3.477 7.220 3.003 6.704 1.436 3.492 82.571 2,53% 3,86% 6,86% 1,86% 2,80% -0,28% 2,93% -0,63% -0,60% -0,45% -2,25% -7,15% 1,81% 2016 8.935 11.040 14.727 6.437 8.254 11.924 3.735 7.332 3.337 6.982 1.537 5.537 89.777 5,43% 8,47% 6,41% 9,75% 7,10% 6,71% 7,42% 1,55% 11,12% 4,15% 7,03% 58,56% 8,73% 2017 9.491 11.543 15.643 6.733 8.777 12.461 3.992 8.020 3.572 7.323 1.595 5.931 95.081 6,22% 4,56% 6,22% 4,60% 6,34% 4,50% 6,88% 9,38% 7,04% 4,88% 3,77% 7,12% 5,91% 19 Startersatlas 2018

Eenmanszaak en BVBA belangrijkste rechtsvorm Met een aandeel van 60,71% blijft de eenmanszaak afgetekend de belangrijkste rechtsvorm voor startende ondernemingen. Behalve in 2016 bedroeg het aandeel eenmanszaken sinds 2012 telkens meer dan 60%. Wat betreft de vennootschapsvormen is de BVBA de belangrijkste met een aandeel van 17,65%. Op de tweede plaats staat de COMV met een aandeel van 5,22%. De top drie wordt vervolledigd door de EVBA (5,17%). Voor het eerst sinds 2007 haalt de COMV een hoger aandeel dan de EVBA. NV s vertegenwoordigen slechts 1,18% van de nieuw opgerichte ondernemingen in 2017. In vergelijking met vorige jaren is dit aandeel van 1,18% het laagste ooit opgetekend. Samen met de eenmanszaak vertegenwoordigt de BVBA een aandeel van 78,36% van de totale starterspopulatie. In 2007 was dit 81,32%. TABEL 8: EVOLUTIE AANTAL STARTERS EN AANDEEL PER RECHTSVORM (BELGIË, 2007-2017) Venn. NV BVBA EVBA SVBA CVBA CVOH COMA COMV LV VOF ESV MS naar Eenmanszaak Buitenlands recht FEDERAAL 2007 2.259 18.325 5.732 0 360 385 111 1.694 128 1.414 30 3 1.723 41.954 74.118 3,05% 24,72% 7,73% 0,00% 0,49% 0,52% 0,15% 2,29% 0,17% 1,91% 0,04% 0,00% 2,32% 56,60% 100,00% 2008 1.651 18.160 5.931 0 324 403 77 2.534 160 1.792 15 3 1.848 38.780 71.678 2,30% 25,34% 8,27% 0,00% 0,45% 0,56% 0,11% 3,54% 0,22% 2,50% 0,02% 0,00% 2,58% 54,10% 100,00% 2009 1.307 16.107 5.496 1 326 422 41 2.814 211 1.835 19 1 2.820 38.675 70.075 1,87% 22,99% 7,84% 0,00% 0,47% 0,60% 0,06% 4,02% 0,30% 2,62% 0,03% 0,00% 4,02% 55,19% 100,00% 2010 1.368 18.191 6.098 403 381 413 54 3.204 197 1.993 21 1 2.644 42.744 77.712 1,76% 23,41% 7,85% 0,52% 0,49% 0,53% 0,07% 4,12% 0,25% 2,56% 0,03% 0,00% 3,40% 55,00% 100,00% 2011 1.346 18.502 6.306 569 362 363 58 3.961 170 2.055 21 5 2.877 44.625 81.220 1,66% 22,78% 7,76% 0,70% 0,45% 0,45% 0,07% 4,88% 0,21% 2,53% 0,03% 0,01% 3,54% 54,94% 100,00% 2012 1.037 14.927 4.588 512 349 343 31 3.433 169 1.918 27 3 2.887 46.752 76.976 1,35% 19,39% 5,96% 0,67% 0,45% 0,45% 0,04% 4,46% 0,22% 2,49% 0,04% 0,00% 3,75% 60,74% 100,00% 2013 1.038 14.344 4.192 602 392 338 32 3.340 109 1.867 25 11 2.923 48.258 77.471 1,34% 18,52% 5,41% 0,78% 0,51% 0,44% 0,04% 4,31% 0,14% 2,41% 0,03% 0,01% 3,77% 62,29% 100,00% 2014 990 14.911 4.417 716 461 299 23 3.870 118 1.989 18 15 3.220 50.060 81.107 1,22% 18,38% 5,45% 0,88% 0,57% 0,37% 0,03% 4,77% 0,15% 2,45% 0,02% 0,02% 3,97% 61,72% 100,00% 2015 1.118 15.042 4.682 684 476 215 29 4.368 99 2.264 23 7 3.044 50.520 82.571 1,35% 18,22% 5,67% 0,83% 0,58% 0,26% 0,04% 5,29% 0,12% 2,74% 0,03% 0,01% 3,69% 61,18% 100,00% 2016 1.141 16.689 5.080 780 490 279 29 4.884 75 2.331 20 23 5.092 52.864 89.777 1,27% 18,59% 5,66% 0,87% 0,55% 0,31% 0,03% 5,44% 0,08% 2,60% 0,02% 0,03% 5,67% 58,88% 100,00% 2017 1.122 16.786 4.915 903 479 223 13 4.965 56 2.357 19 24 5.497 57.722 95.081 1,18% 17,65% 5,17% 0,95% 0,50% 0,23% 0,01% 5,22% 0,06% 2,48% 0,02% 0,03% 5,78% 60,71% 100,00% Startersatlas 2018 20

21 Startersatlas 2018 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0 NV BVBA EVBA SVBA CVBA CVOH COMA COMV LV VOF ESV MS Venn. naar Buitenlands recht Eenmanszaak 2007 2.259 18.325 5.732 0 360 385 111 1.694 128 1.414 30 3 1.723 41.954 2008 1.651 18.160 5.931 0 324 403 77 2.534 211 1.792 15 3 1.848 38.780 2009 1.307 16.107 5.496 1 326 422 41 2.814 211 1.835 19 1 2.820 38.675 2010 1.307 18.191 5.496 403 381 413 54 3.204 197 1.993 21 1 2.644 42.744 2011 1.346 18.502 6.306 569 362 363 58 3.961 170 2.055 21 5 2.877 44.625 2012 1.037 14.927 4.588 512 349 343 31 3.433 169 1.918 27 3 2.887 46.752 2013 1.038 14.344 4.192 602 392 338 32 3.340 109 1.867 25 11 2.923 48.258 2014 990 14.911 4.417 716 461 299 23 3.870 118 1.989 18 15 3.220 50.060 2015 1.118 15.042 4.682 684 476 215 29 4.368 99 2.264 23 7 3.044 50.520 2016 1.141 16.689 5.080 780 490 279 29 4.884 75 2.331 20 23 5.092 52.864 2017 1.122 16.786 4.915 903 479 223 13 4.965 56 2.357 19 24 5.497 57.722 GRAFIEK 4: EVOLUTIE VAN STARTERS OP BASIS VAN HUN RECHTSVORM

Meer startende eenmanszaken dan vennootschappen TABEL 9: AANTAL EN JAAR-OP JAAR VERANDERINGSPERCENTAGE EENMANSZAKEN EN VENNOOTSCHAPPEN (BELGIË, 2007-2017) 2007 56,60% 43,40% 2008 54,10% 45,90% 2009 55,19% 44,81% 2010 55,00% 45,00% 2011 54,94% 45,06% 2012 60,74% 39,26% 2013 62,29% 37,71% 2014 61,72% 38,28% 2015 61,18% 38,82% 2016 58,88% 41,12% 2017 60,71% 39,29% TABEL 10: AANTAL EN JAAR-OP JAAR VERANDERINGSPERCENTAGE EENMANSZAKEN EN VENNOOTSCHAPPEN (BELGIË, 2007-2017) Vennootschappen Eenmanszaak Eenmanszaak Vennootschappen 2007 41.954 32.164 5,72% 11,34% 2008 38.780 32.898-7,57% 2,28% 2009 38.675 31.400-0,27% -4,55% 2010 42.744 34.968 10,52% 11,36% 2011 44.625 36.595 4,40% 4,65% 2012 46.752 30.224 4,77% -17,41% 2013 48.258 29.213 3,22% -3,35% 2014 50.060 31.047 3,73% 6,28% 2015 50.520 32.051 0,92% 3,23% 2016 52.864 36.913 4,64% 15,17% 2017 57.722 37.359 9,19% 1,21% De stijging van het totale aantal starters in België met 5,91% of 5.304 ondernemingen ten opzichte van 2016 komt voor 91,59% op conto van eenmanszaken (+4.858) en voor 8,41% op conto van vennootschappen (+446). Sinds 2007 werden er nooit zoveel eenmanszaken en vennootschappen opgericht. In 2017 tellen we 57.722 startende eenmanszaken en 37.359 startende vennootschappen in België. 55.000 50.000 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 Eenmanszaak Vennootschappen 2007 41.954 32.164 2008 38.780 32.898 GRAFIEK 5: STARTENDE VENNOOTSCHAPPEN EN EENMANSZAKEN 2009 38.675 31.400 2010 42.744 34.400 2011 44.625 36.595 2012 46.752 30.224 2013 48.258 29.213 2014 50.060 31.047 2015 50.520 32.051 2016 52.864 36.913 2017 57.722 37.359 Startersatlas 2018 22

Meeste starters in de dienstensector en vrije beroepen Blijven we op het niveau van de hoofdgroepen, dan zien we dat, net als in voorbije jaren, de meeste ondernemingen worden opgericht in de dienstensector. In 2017 zijn er 36.922 starters in de dienstensector, wat overeenkomt met een aandeel van 38,83% ten opzichte van het totale aantal starters in België. Binnen de dienstensector zijn de zakelijke diensten en immobiliën het populairst met respectievelijk 9.537 en 7.939 starters. Van de 36.922 starters in de dienstensector situeert zich iets minder dan 50% in deze twee subsectoren. De tweede grootste sector op niveau van de hoofdgroepen zijn de vrije beroepen. Zij hebben een aandeel van 14,79% ten opzichte van het totale aantal starters in 2017 met 14.065 starters. Binnen deze sector zijn de medische beroepen het sterkst vertegenwoordigd met een aandeel van 66,43% of in totaal 9.344 starters. Na de dienstensector en de vrije beroepen volgen de bouwsector met een aandeel van 10,32% of 9.812 starters en de detailhandel met een aandeel van 8,66% of 8.235 starters. In vergelijking met 2016 kennen alle hoofdgroepen een stijging van het aantal starters in 2017. De grootste toename in het aantal starters is net als in 2015 en 2016 te zien in de hoofdgroep transport. Daar stijgt het aantal starters met 30,11%. Het tweede grootste stijgingspercentage wordt opgetekend in de dienstensector (7,90%). Slechts één hoofdgroep tekent een negatieve evolutie: in vergelijking met 2016 zijn er in 2017 9,19% minder starters in de groothandel. TABEL 11: EVOLUTIE AANTAL STARTERS VOLGENS SECTOR IN BELGIË (2007-2017) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 DIENSTEN 28.398 28.004 26.582 29.815 30.797 28.646 29.047 30.032 31.659 34.220 36.922 Financiële diensten : banken, holdings 1.439 1.205 1.266 1.721 1.850 1.458 1.463 1.638 1.780 2.207 1.785 Financiële diensten : Verzekeringen, pensioenfondsen 1.227 973 926 801 888 916 868 1.003 780 702 707 Zakelijke diensten 6.717 7.015 6.750 7.438 7.374 7.194 7.146 7.773 8.290 8.829 9.537 Immobiliën 6.266 6.015 5.509 6.513 7.078 5.768 5.822 6.605 6.779 7.660 7.939 Communicatie 558 453 377 432 469 454 442 496 561 577 711 IT 3.962 3.961 3.603 4.366 4.475 3.951 4.697 3.505 3.903 4.124 4.790 Handelsbemiddeling 2.846 2.064 2.178 2.296 2.343 2.295 2.302 2.010 2.247 2.229 2.197 Diensten aan personen 3.699 4.033 3.863 3.996 3.969 3.957 3.931 4.397 4.547 4.853 5.585 Menselijke gezondheidszorg 6 6 12 14 3 8 8 8 9 6 13 Maatschappelijke dienstverlening 264 363 417 413 544 776 566 597 560 533 522 Kunst,amusement en recreatie 1.414 1.916 1.681 1.825 1.804 1.869 1.802 2.000 2.203 2.500 3.136 23 Startersatlas 2018

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 BOUW 9.966 8.453 7.571 8.161 9.018 8.286 8.377 8.496 8.998 9.417 9.812 Bouw van gebouwen, ontwikkeling van bouwprojecten 1.664 1.382 1.106 1.400 1.583 1.526 1.520 1.482 1.724 1.962 1.958 Weg- en waterbouw 269 242 256 315 391 339 306 290 320 242 205 Gespecialiseerde bouwwerkzaamheden 8.033 6.829 6.209 6.446 7.044 6.421 6.551 6.724 6.954 7.213 7.649 INDUSTRIE 5.306 4.562 4.068 4.234 4.901 4.752 4.437 4.705 4.806 5.027 5.316 Industrie : agro 2.011 1.826 1.475 1.520 1.680 1.595 1.560 1.605 1.501 1.465 1.455 Industrie : voedingsmiddelen 382 337 310 321 394 389 347 410 460 526 582 Industrie : overige 2.180 2.000 1.909 2.048 2.354 2.309 2.150 2.278 2.440 2.658 2.948 Drukkerijen en grafische bedrijven 733 399 374 345 473 459 380 412 405 378 331 DETAILHANDEL 5.975 6.547 6.365 6.801 6.775 6.616 7.233 7.622 7.572 7.995 8.235 Detailhandel excl.automobielsector 6.547 6.148 6.365 6.801 6.775 6.616 7.233 7.622 7.572 7.995 8.235 HORECA 5.056 5.021 4.819 4.845 4.720 4.592 4.709 4.863 4.950 5.237 5.276 Verschaffen van accommodatie 319 264 247 242 232 217 254 218 255 268 308 Eet- en drinkgelegenheden 4.737 4.757 4.572 4.603 4.488 4.375 4.455 4.645 4.695 4.969 4.968 GROOTHANDEL 2.103 1.914 1.804 1.968 1.939 1.846 1.767 1.887 1.901 1.925 1.748 Groothandel excl.automobielsector 2.103 1.914 1.804 1.968 1.939 1.846 1.767 1.887 1.901 1.925 1.748 AUTOMOBIEL 1.333 1.206 1.186 1.159 1.311 1.258 1.254 1.334 1.420 1.632 1.633 Automobielsector 1333 1206 1186 1159 1311 1258 1254 1334 1420 1632 1.633 TRANSPORT 1.806 1.693 1.400 1.493 1.609 1.443 1.457 1.475 1.688 2.089 2.718 Vervoer te land, te water en lucht 928 957 722 793 903 826 842 877 1.051 1.352 1.528 Vervoer logistiek 878 736 678 700 706 617 615 598 637 737 1.190 VRIJE BEROEPEN 6.988 7.010 8.272 10.223 11.717 11.430 10.725 12.778 13.040 13.416 14.065 Medische beroepen 3.032 3.032 4.479 6.003 6.893 7.193 6.621 8.120 8.605 9.010 9.344 Juridische beroepen 1.228 1.201 1.380 1.637 1.966 1.765 1.724 2.022 1.806 1.717 1.843 Economische beroepen 637 654 567 613 699 580 586 654 578 574 591 Bouwtechnische beroepen 2.091 2.123 1.846 1.970 2.159 1.892 1.794 1.982 2.051 2.115 2.287 ANDERE/NIET GEKEND 6.615 7.667 8.008 9.013 8.433 8.107 8.465 7.915 6.537 8.819 9.356 Andere activiteiten 1.902 2.265 1.244 877 926 855 762 1.038 1.132 811 853 Onbekende activiteit 1.087 1.020 1.170 1.469 1.572 1.817 1.792 2.058 2.294 2.554 3030 Kan niet toegekend worden 3.626 4.382 5.594 6.667 5.935 5.435 5.911 4.819 3.111 5.454 5473 TOTAAL 74.118 71.678 70.075 77.712 81.220 76.976 77.471 81.107 82.571 89.777 95.081 Startersatlas 2018 24

TABEL 12: PROCENTUELE VERANDERING AANTAL STARTERS PER SECTOR T.O.V. VORIG JAAR 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 DIENSTEN 8,94% -1,39% -5,08% 12,16% 3,29% -6,98% 1,40% 3,39% 5,42% 8,09% 7,90% Financiële diensten : banken, holdings 17,18% -16,26% 5,06% 35,94% 7,50% -21,19% 0,34% 11,96% 8,67% 23,99% -19,12% Financiële diensten : Verzekeringen,pensioenfondsen 75,04% -20,70% -4,83% -13,50% 10,86% 3,15% -5,24% 15,55% -22,23% -10,00% 0,71% Zakelijke diensten 9,67% 4,44% -3,78% 10,19% -0,86% -2,44% -0,67% 8,77% 6,65% 6,50% 8,02% Immobiliën 12,84% -4,01% -8,41% 18,22% 8,67% -18,51% 0,94% 13,45% 2,63% 13,00% 3,64% Communicatie -3,29% -18,82% -16,78% 14,59% 8,56% -3,20% -2,64% 12,22% 13,10% 2,85% 23,22% IT 13,14% -0,03% -9,04% 21,18% 2,50% -11,71% 18,88% -25,38% 11,36% 5,66% 16,15% Handelsbemiddeling -17,34% -27,48% 5,52% 5,42% 2,05% -2,05% 0,31% -12,68% 11,79% -0,80% -1,44% Diensten aan personen 13,71% 9,03% -4,22% 3,44% -0,68% -0,30% -0,66% 11,85% 3,41% 6,73% 15,08% Menselijke gezondheidszorg 0,00% 0,00% 100,00% 16,67% -78,57% 166,67% 0,00% 0,00% 12,50% -33,33% 116,67% Maatschappelijke dienstverlening 19,46% 37,50% 14,88% -0,96% 31,72% 42,65% -27,06% 5,48% -6,20% -4,82% -2,06% Kunst,amusement en recreatie -3,02% 35,50% -12,27% 8,57% -1,15% 3,60% -3,58% 10,99% 10,15% 13,48% 25,44% BOUW 16,19% -15,18% -10,43% 7,79% 10,50% -8,12% 1,10% 1,42% 5,91% 4,66% 4,19% Bouw van gebouwen, ontwikkeling van bouwprojecten 12,89% -16,95% -19,97% 26,58% 13,07% -3,60% -0,39% -2,50% 16,33% 13,81% -0,20% Weg- en waterbouw 5,49% -10,04% 5,79% 23,05% 24,13% -13,30% -9,73% -5,23% 10,34% -24,38% -15,29% Gespecialiseerde bouwwerkzaamheden 17,30% -14,99% -9,08% 3,82% 9,28% -8,84% 2,02% 2,64% 3,42% 3,72% 6,04% INDUSTRIE 3,90% -14,02% -10,83% 4,08% 15,75% -3,04% -6,63% 6,04% 2,15% 4,60% 5,75% Industrie : agro 0,40% -9,20% -19,22% 3,05% 10,53% -5,06% -2,19% 2,88% -6,48% -2,40% -0,68% Industrie : voedingsmiddelen 0,26% -11,78% -8,01% 3,55% 22,74% -1,27% -10,80% 18,16% 12,20% 14,35% 10,65% Industrie : overige 4,11% -8,26% -4,55% 7,28% 14,94% -1,91% -6,89% 5,95% 7,11% 8,93% 10,91% Drukkerijen en grafische bedrijven 16,53% -45,57% -6,27% -7,75% 37,10% -2,96% -17,21% 8,42% -1,70% -6,67% -12,43% DETAILHANDEL 9,57% -6,09% 3,53% 6,85% -0,38% -2,35% 9,33% 5,38% -0,66% 5,59% 3,00% Detailhandel excl.automobielsector 9,57% -6,09% 3,53% 6,85% -0,38% -2,35% 9,33% 5,38% -0,66% 5,59% 3,00% HORECA -0,28% -0,69% -4,02% 0,54% -2,58% -2,71% 2,55% 3,27% 1,79% 5,80% 0,74% Verschaffen van accommodatie 16,00% -17,24% -6,44% -2,02% -4,13% -6,47% 17,05% -14,17% 16,97% 5,10% 14,93% Eet- en drinkgelegenheden -1,21% 0,42% -3,89% 0,68% -2,50% -2,52% 1,83% 4,26% 1,08% 5,84% -0,02% GROOTHANDEL 2,54% -8,99% -5,75% 9,09% -1,47% -4,80% -4,28% 6,79% 0,74% 1,26% -9,19% Groothandel excl.automobielsector 2,54% -8,99% -5,75% 9,09% -1,47% -4,80% -4,28% 6,79% 0,74% 1,26% -9,19% AUTOMOBIEL 8,20% -9,53% -1,66% -2,28% 13,11% -4,04% -0,32% 6,38% 6,45% 14,93% 0,06% Automobielsector 8,20% -9,53% -1,66% -2,28% 13,11% -4,04% -0,32% 6,38% 6,45% 14,93% 0,06% 25 Startersatlas 2018

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 TRANSPORT 4,51% -6,26% -17,31% 6,64% 7,77% -10,32% 0,97% 1,24% 14,44% 23,76% 30,11% Vervoer te land, te water en lucht 3,57% 3,13% -24,56% 9,83% 13,87% -8,53% 1,94% 4,16% 19,84% 28,64% 13,02% Vervoer logistiek 5,53% -16,17% -7,88% 3,24% 0,86% -12,61% -0,32% -2,76% 6,52% 15,70% 61,47% VRIJE BEROEPEN 6,27% 0,31% 18,00% 23,59% 14,61% -2,45% -6,17% 19,14% 2,05% 2,88% 4,84% Medische beroepen 10,78% 0,00% 47,72% 34,03% 14,83% 4,35% -7,95% 22,64% 5,97% 4,71% 3,71% Juridische beroepen 24,17% -2,20% 14,90% 18,62% 20,10% -10,22% -2,32% 17,29% -10,68% -4,93% 7,34% Economische beroepen -15,63% 2,67% -13,30% 8,11% 14,03% -17,02% 1,03% 11,60% -11,62% -0,69% 2,96% Bouwtechnische beroepen -0,19% 1,53% -13,05% 6,72% 9,59% -12,37% -5,18% 10,48% 3,48% 3,12% 8,13% ANDERE/NIET GEKEND 6,90% 15,90% 4,45% 12,55% -6,44% -3,87% 4,42% -6,50% -17,41% 34,91% 6,09% Andere activiteiten 7,64% 19,09% -45,08% -29,50% 5,59% -7,67% -10,88% 36,22% 9,06% -28,36% 5,18% Onbekende activiteit 4,52% -6,16% 14,71% 25,56% 7,01% 15,59% -1,38% 14,84% 11,47% 11,33% 18,64% Kan niet toegekend worden 7,25% 20,85% 27,66% 19,18% -10,98% -8,42% 8,76% -18,47% -35,44% 75,31% 0,35% TOTAAL 8,09% -3,29% -2,24% 10,90% 4,51% -5,23% 0,64% 4,69% 1,81% 8,73% 5,91% Startersatlas 2018 26

Top 25 van de meest voorkomende startersactiviteiten: adviesbureaus op gebied van bedrijfsbeheer op nummer 1 Met betrekking tot het aantal starters per individuele NACE 5-digitcode stellen we vast dat adviesbureaus op gebied van bedrijfsbeheer en bedrijfsvoering net als de voorbije tien jaar de ranglijst aanvoert met in totaal 4.265 starters in 2017. Op de tweede plaats staat de ambulante revalidatieactiviteiten met in totaal 2.257 starters. De derde plaats is voor computerconsultancy-activiteiten met 1.972 starters. De top 5 wordt vervolledigd door de sector verpleegkundige activiteiten (1.961 starters) en overige detailhandel (niet in winkels en exclusief markt- en straathandel) (1.836 starters). TABEL 13: TOP 25 VAN DE MEEST VOORKOMENDE STARTERSACTIVITEITEN (BELGIË, 2017, GERANGSCHIKT OP ABSOLUTE AANTALLEN) Omschrijving 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Overige adviesbureaus op het gebied van bedrijfsbeheer; 3.640 3.630 3.346 3.852 4.094 3.120 3.134 3.612 3.512 4.121 4.265 adviesbureaus op het gebied van bedrijfsvoering Ambulante revalidatieactiviteiten 380 400 674 926 1.192 1.461 1.522 1.887 2.116 2.245 2.257 Computerconsultancy-activiteiten 1.738 1.414 1.156 1.292 1.485 1.204 1.277 1.488 1.557 1.645 1.972 Verpleegkundige activiteiten 315 522 866 1.297 1.626 1.824 1.517 1.930 1.905 1.959 1.961 Overige detailhandel, niet in winkels en 390 429 643 807 979 1.165 1.479 1.709 1.667 1.693 1.863 exclusief markt- en straathandel Eetgelegenheden met beperkte bediening 1.522 1.406 1.447 1.551 1.490 1.532 1.556 1.624 1.713 1.811 1.828 Schoonheidsverzorging 1.188 1.190 1.044 1.215 1.162 1.285 1.287 1.299 1.345 1.461 1.682 Holdings 1.241 1.043 1.119 1.620 1.717 1.344 1.340 1.509 1.655 2.076 1.649 Activiteiten van advocaten 955 960 1.124 1.388 1.480 1.406 1.424 1.642 1.465 1.316 1.462 Overige zakelijke dienstverlening, n.e.g. 912 1.029 1.037 1.154 1.043 986 894 1.060 1.123 1.202 1.426 Landschapsverzorging 1.389 1.133 1.023 1.085 1.078 1.033 1.068 1.050 1.143 1.283 1.336 Detailhandel via postorderbedrijven of via internet 165 280 306 380 484 545 734 738 882 1.048 1.289 Overige vormen van onderwijs 335 430 528 665 723 837 788 851 1.004 1.136 1.258 Sport- en recreatieonderwijs 434 280 308 427 475 608 620 708 867 952 1.215 Gespecialiseerde ziekenhuizen 1 2 308 427 475 608 620 708 867 952 1.215 Adviesbureaus op het gebied van public relations 662 587 615 707 917 884 930 1.124 1.163 1.165 1.206 en communicatie Cafés en bars 1.598 1.698 1.682 1.626 1.504 1.398 1.417 1.368 1.290 1.280 1.191 27 Startersatlas 2018