This item is the archived peer-reviewed author-version of:

This item is the archived peer-reviewed author-version of: Voorbij sociale cohesie : solidariteit in superdiversiteit Reference: Schuermans Nick, Oosterlynck Stijn, Vandenabeele J..- Voorbij sociale cohesie : solidariteit in superdiversiteit Ruimte & maatschappij : Vlaams-Nederlands tijdschrift voor ruimtelijke vraagstukken - ISSN 2032-8427 - 7:1(2015), p. 10-17 Institutional repository IRUA

Voorbij sociale cohesie: solidariteit in superdiversiteit i. Nick Schuermans, Stijn Oosterlynck en Joke Vandenabeele SAMENVATTING Dit artikel biedt een korte inleiding tot dit themanummer over solidariteit in diversiteit. We focussen ons daarbij op twee specifieke dimensies uit het analytisch kader van het DieGem-project over innovatieve vormen van solidariteit hier en nu : de integratieve en transformatieve dynamieken van nieuwe vormen van solidariteit in diversiteit en burgerschapspraktijken. Op deze manier tonen we aan hoe de DieGem aanpak verschilt van de gangbare praktijken om te werken aan de sociale cohesie in een superdiverse samenleving. SLEUTELWOORDEN Solidariteit, superdiversiteit, sociale cohesie, burgerschap, Vlaanderen, Brussel OVER DE AUTEURS Nick Schuermans is als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan het onderzoekscentrum OASeS van de Universiteit Antwerpen en het Cosmopolis Centre for Urban Research van de Vrije Universiteit Brussel. Hij is de wetenschappelijke coördinator van het DieGem onderzoeksproject. Stijn Oosterlynck is hoofddocent Stadsociologie aan de Universiteit Antwerpen. Hij is woordvoerder van centrum OASeS (Ongelijkheid, Armoede, Sociale Uitsluiting en de Stad) en voorzitter van het Antwerpse Urban Studies Instituut. Zijn onderzoek concentreert zich op lokale sociale innovatie en de veranderende welvaartstaat, solidariteit in diversiteit, stedelijk diversiteitsbeleid en sociale stadsvernieuwing. Hij is promotor-coördinator van het onderzoeksproject Diversiteit en Gemeenschapsvorming (DieGem). Joke Vandenabeele is hoofddocente binnen de faculteit Psychologie en Pedagogische wetenschappen (KU Leuven) en maakt daar deel uit van het laboratorium voor Educatie en Samenleving (LES). De kernthema s van haar onderzoek zijn burgerschapseducatie en gemeenschapsvorming in perspectief van een duurzame en solidaire samenleving. Volledige referentie: Schuermans, N., Oosterlynck, S., Vandenabeele, J. (2015) Voorbij sociale cohesie: solidariteit in superdiversiteit. Ruimte en Maatschappij, 7 (1), 10-17. Dit artikel leidt een themanummer van Ruimte & Maatschappij in over solidariteit in superdiversiteit.

Beyond social cohesion: solidarity in superdiversity Nick Schuermans, Stijn Oosterlynck en Joke Vandenabeele ABSTRACT This article introduces the special issue on the theme of solidarity in superdiversity. Starting from the analytical framework of the DieGem collaborative research project on new forms of solidarity here and now, we elaborate on two dimensions of that framework that are explored in this special issue: the integrative and transformative dynamics of new forms of solidarity in diversity and citizenship as practice. In doing so, we show how the DieGem approach differs from the current strategies to nurture social cohesion in a superdiverse society. KEYWORDS Solidarity, superdiversity, social cohesion, citizenship, Flanders, Brussels CORRESPONDING AUTHOR / CORRESPONDENTIEADRES Nick.Schuermans@uantwerpen.be ABOUT THE AUTHORS Nick Schuermans is a a post-doctoral researcher at the Centre on Inequalities, Poverty, Social Exclusion and the City at the University of Antwerp and post-doctoral teaching associate at the Cosmopolis Centre for Urban Research of the Vrije Universiteit Brussel. He is the scientific coordinator of the DieGem project. Stijn Oosterlynck is associate Professor in Urban Sociology at the University of Antwerp. He is spokesperson of OASeS (Centre on Inequality, Poverty, Social Exclusion and the City) and chairman of the Antwerp Urban Studies Institute. His research focuses on local social innovation in relation to the changing welfare state, solidarity in diversity, urban diversity policies and social urban renewal. He is the promoter-coordinator of the DieGem research project on solidarity in diversity. Joke Vandenabeele is associate professor at the Faculty of Psychology and Pedagogical Sciences (Catholic University of Leuven). She is affiliated with the Laboratory on Education and Society. The key topics of her research are: citizenship education and community work in relation to the search for sustainability and solidarity.

In de Blikopener die dit inleidend artikel voorafgaat zet Ash Amin de krijtlijnen van dit themanummer van Ruimte en Maatschappij al uit. Nu grote delen van de wereld geconfronteerd worden met een sputterende economie en groeiende migratiestromen, vraagt hij zich af hoe samenlevingen zich open kunnen stellen voor nieuwkomers en mensen met migratieroots. In zijn antwoord verwacht Amin duidelijk meer van stedelijke initiatieven dan van de natiestaat om aan alle burgers een basisdienstverlening en infrastructuur aan te bieden. Hoewel die natiestaat op verschillende vlakken uitermate belangrijk blijft, propageert Amin een stedelijk beleid dat de gemeenschappelijke behoeftes van arm en rijk, nieuwkomer en ingezetene, centraal zet. Volgens hem biedt zo n actief beleid rond de commons, zoals hij die basisdienstverlening en infrastructuur noemt, een goed vertrekpunt voor experimenten rond innovatieve vormen van solidariteit in diversiteit op stadsniveau. Amin gaat zo in op de structurele voorwaarden die in steden aanwezig moeten zijn om via lokale praktijken solidariteit in diversiteit te genereren. In Vlaanderen en Brussel zetten we momenteel met de DieGem-ploeg onderzoek op rond het thema solidariteit in diversiteit. Ons uitgangspunt is dat solidariteit niet noodzakelijk geworteld zit in het delen van een nationale cultuur of geschiedenis of een vooraf gegeven pakket van historisch overgeleverde normen en waarden. Door ons tijdsruimtelijk register te verschuiven van het territorium van de natiestaat naar de plaatsen waar we wonen, werken, leren en ontspannen zoeken we naar meer laagdrempelige vormen van solidariteit. Zelfs in een sterk gesegregeerde samenleving brengen werkvloeren, scholen, voetbalterreinen, sociale woonblokken of buurtcentra mensen van allerlei achtergronden fysiek nabij. Volgens onze onderzoekshypothese biedt deze fysieke nabijheid een goede basis voor solidariteit in diversiteit. In een samenleving die gekenmerkt wordt door verschil kunnen we namelijk niet veronderstellen dat we nog een gemeenschappelijke taal, cultuur of geschiedenis hebben. Precies omdat plaats vaak het enige is wat we nog delen, is het volgens ons een interessant vertrekpunt voor innovatieve vormen van solidariteit (cfr. Oosterlynck & Schuermans, 2013; Oosterlynck et al., 2015). 1. Het DieGem onderzoek Op twintig verschillende plaatsen in Brussel en Vlaanderen gaan we we momenteel met een vijftiental onderzoekers verspreid over zeven onderzoeksgroepen na of onze hypothese klopt en onder welke voorwaarden dit zo is. We doen dit in verschillende plaatsen waar heel uiteenlopende mensen samen werken, wonen, leren of recreëren. Meer concreet gaat het bijvoorbeeld om bedrijven, klaslokalen, voetbalvelden, buurtpleintjes, kampterreinen, speelplaatsen, stadsakkers, enz. (zie b.v. Van Bouchaute et al., 2014, De Haene, Verschelden & Schuermans, 2015; Schuermans & Debruyne, 2015). Om de totstandkoming van solidariteit in superdiversiteit te bestuderen, gebruiken we een aantal verschillende methodologieën. In eerste instantie doen we een beroep op een analyse van beschikbare documenten, diepte-interviews met verschillende actoren en etnografische observaties van het samenleven in diversiteit (cfr. De Haene et al., 2014). In tweede instantie gaan we in twaalf van de twintig casestudies over op actie-onderzoek. Door als onderzoeker zelf betrokken te raken bij interventies die het samenleven in diversiteit beïnvloeden, willen we meer te weten komen over de

manieren waarop de totstandkoming van solidariteit in diversiteit beïnvloed kan worden. Deze kennis is niet alleen relevant voor betaalde beroepskrachten zoals buurt- en opbouwwerkers, leerkrachten of diversiteitsconsulenten van de vakbond, maar ook voor voetbaltrainers, Chiroleidsters, bewoners die zich actief willen inzetten voor hun buurt of initiatiefnemers in zelforganisaties. Onze twintig casestudies zijn geselecteerd op basis van een aantal criteria. In eerste instantie richten we ons op wetenschappelijke overwegingen. Om onze onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden, dient er uiteraard genoeg informatie beschikbaar te zijn. Afgezien van dit pragmatisch criterium, vallen er uit onze onderzoeksvragen een aantal bijkomende voorwaarden te distilleren. Zo dient culturele diversiteit een centraal gegeven te zijn, moet de case innovatieve vormen van solidariteit in diversiteit kunnen aanleveren en dient plaats een belangrijke rol te spelen in de praktijken die onderzocht worden. Naast deze wetenschappelijke criteria is onze selectie van de cases ook bepaald door de interesses van een reeks betrokken organisaties en het valorisatiepotentieel van elke case. Het DieGem project wordt namelijk betoelaagd binnen het Strategisch Basis Onderzoek programma van IWT-Vlaanderen (IWT/120022/SBO). Dit impliceert dat we met het consortium niet alleen de ambitie hebben om bij te dragen tot de wetenschappelijke kennis binnen onze vier disciplines, maar dat we deze kennis ook willen valoriseren in de praktijk. Met dit doel voor ogen, zetelen meer dan zestig organisaties in onze begeleidingscommissie. Die organisaties zijn actief binnen één of meerdere van volgende vier domeinen van het dagelijks leven: wonen, werken, educatie en vrije tijd. Om te wegen op de beleidsmakers in onze begeleidingscommissie, kozen we zo veel mogelijk cases die een verrijkende reflectie binnen hun sector kunnen stimuleren en zo een hefboomfunctie kunnen vervullen. In elke casestudie gaan we als DieGem onderzoekers multidisciplinair te werk. Met de bril van de socioloog bestuderen we het belang van vier klassieke bronnen van solidariteit (wederzijdse afhankelijkheid, gedeelde normen en waarden, strijd en ontmoeting) en de manier waarop de resulterende solidariteit gepositioneerd zit op een web van zes spanningsvelden (Oosterlynck & Van Bouchaute, 2013a; Jans, 2014). Met de blik van de geograaf willen we te weten komen hoe materiële, sociale of symbolische eigenschappen van de plaats de totstandkoming van solidariteit beïnvloeden (Schuermans, Spijkers & Loopmans, 2013). Vertrekkende vanuit pedagogische theorieën hebben we dan weer speciale aandacht voor uiteenlopende processen van gemeenschapsvorming (rationele, sociale en publieke gemeenschapsvorming) en de wijze waarop leerprocessen (kwalificeren socialiseren en subjectifering) een kans krijgen. op die plaatsen (Depraetere & Vandenabeele, 2013). De politieke wetenschap, tenslotte, doet ons focussen op praktijken van burgerschap (Zemni & Debruyne, 2013). 2. Dit themanummer Na de blikopener van Ash Amin en dit inleidende artikel, volgen nog twee artikelen met een DieGem insteek. Deze artikelen focussen niet op alle elementen van de DieGem-hypothese, zoals hierboven is toegelicht, maar lichten er telkens een specifiek onderdeel van uit.

In het eerste artikel combineren Anika Depraetere, Jana Verstraete, Pascal De Decker, Joke Vandenabeele en Stijn Oosterlynck twee DieGem case-studies in het domein wonen. In hun analyse van het Leeggoed project in Brussel en het Solidair Wonen initiatief in Sint-Niklaas tonen zij hoe welzijnsorganisaties - en de mensen die ze bij hun werkingen betrekken in hun zoektocht naar solidaire woonpraktijken voor cultureel diverse bewoners worstelen met de bestaande regelgeving en de gangbare praktijken op de huisvestingsmarkt. Zij vertrekken hiervoor vanuit de vaststelling dat beleidsmakers in België sinds mensenheugenis inzetten op het private woningbezit van individuele huishoudens. In hun ogen reproduceren de verschillende overheden hierdoor de moeizame toegang tot kwaliteitsvolle en betaalbare huisvesting van lage inkomensgroepen en etnische minderheden. Er is met andere woorden maar weinig aandacht voor structurele solidariteit met de lagere inkomensgroepen op de huisvestingsmarkt. Organisaties die dezelfde analyse maken, balanceren op een slappe koord tussen inpassing in en transformatie van het bestaande woonbeleid. Langs de ene kant, streven de trekkers van de bestudeerde projecten naar wettelijke erkenning voor de collectieve woonprojecten die zij hebben opgezet. Zij proberen daarbij te onderhandelen binnen het bestaande regelgevend kader. Langs de andere kant, stellen zij dit kader ook in vraag. Om solidair te zijn met degenen die nu worden uitgesloten op de huisvestingsmarkt, zo stellen ze, is een diversificatie van het woonaanbod nodig en een fundamentele transformatie van het woonbeleid. Het artikel van Pascal Debruyne en Joke Vandenabeele sluit hier nauw bij aan. Steunend op etnografisch onderzoek in een autoassemblage bedrijf in de Gentse haven brengen zij inzicht in burgerschapspraktijken die de totstandkoming van solidariteit op een superdiverse werkvloer bevorderen. Om de rol van vakbondsafgevaardigden en HR-managers in dit proces te benadrukken, baseren zij zich op de driedeling die Larkins (2014) maakt tussen alledaagse activiteiten, acties van burgerschap en actieve claims van burgerschap. Met het eerste begrip, zetten zij in de verf hoe het dagelijkse samenwerken in de fabriekshal van Tower Automotive vooroordelen inzake verschil en diversiteit doorprikt. Met het tweede begrip, benadrukken zij dat deze vorm van convivialiteit het mogelijk maakt dat de bedrijfsleiding, de werknemers en de vakbondsvertegenwoordigers spanningen en conflicten die de diversiteit met zich meebrengt bespreekbaar maken. Heel concreet focussen ze daarbij onder andere op discussies rond vakantieregelingen, absenteïsme en taalgebruik in de fabriek. Met het derde begrip, geven zij aan dat sommige van die kwesties uitgroeien tot actieve claims naar politieke vertegenwoordiging, culturele erkenning en/of economische herverdeling. In de praktijk gaat het dan bijvoorbeeld om het streven naar een verhoogde aanwezigheid van arbeiders en bedienden met migratieroots binnen de vakbond, de beschikbaarheid van een ruimte om te bidden in de fabriek en het ijveren voor een goed loon voor iedereen. 3. Voorbij sociale cohesie Elk op hun eigen manier tonen de twee artikelen van dit themanummer het ongelijk aan van de doemdenkers die stellen dat solidariteit en diversiteit in een samenleving op korte en middellange termijn onverenigbaar zouden zijn (b.v. Brubaker, 2001; Putnam, 2007). In lijn met de these die Ash Amin in de Blikopener van dit themanummer poneert, leggen de auteurs uit hoe innovatieve vormen van

solidariteit in diversiteit tot stand komen eens mensen met diverse achtergronden - al dan niet gedwongen - samen werken of wonen. De auteurs benadrukken wel dat dit geen vanzelfsprekend proces is. In alle cases speelt de inzet van professionele krachten een doorslaggevende rol. In Tower Automotive zien we dat bijvoorbeeld in de nabijheidspolitiek van de vakbondsafgevaardigden en de HR medewerkers. In Solidair Wonen kunnen we moeilijk om het belang van de verschillende initiatiefnemers en de woonbegeleiders heen. En hoewel de bewonersgroep in het Leeggoed project zelf sterk vormgeeft aan het woonproject, is de inzet van vier beroepskrachten van verschillende Brusselse organisaties een essentieel gegeven. In hun verscheidenheid tonen beide artikelen ook aan dat werken aan solidariteit voor ons verder gaat dan het verhogen van de sociale cohesie. Hoewel dit begrip in elk beleidsveld op een andere manier wordt ingevuld, is het duidelijk dat de gangbare praktijken om de sociale cohesie te bevorderen inzetten op de zoektocht naar een consensus over een aantal normen en waarden (Oosterlynck & Van Bouchaute, 2013b; Debruyne et al., 2015). De twee artikelen in dit themanummer wijzen er echter op dat het samenleven in diversiteit niet alleen gestoeld is op harmonie, eensgezindheid en overeenstemming, maar dat er van echte solidariteit juist pas sprake kan zijn eens er een bereidheid is om de heersende consensus over het samen leven, werken of wonen op losse schroeven te zetten. Doorheen het artikel van Depraetere et al. lezen we bijvoorbeeld over de noodzaak om het woonbeleid fundamenteel te hervormen met het oog op de positie van kansengroepen op de huisvestingsmarkt. In hun artikel over Tower Automotive, wijzen Debruyne en Vandenabeele dan weer op het belang van een betere syndicale vertegenwoordiging van minderheden en kansengroepen of de noodzaak om het verlofstelsel aan te passen op maat van vakanties in het thuisland. Met hun focus op transformatie en burgerschapspraktijken geven beide artikelen duidelijk te kennen dat solidariteit in diversiteit voor ons niet automatisch een inpassing in het bestaande sociale weefsel inhoudt, maar dikwijls juist ook een fundamenteel herdenken en herstructureren van de regels, de normen en de verwachtingen die het samenleven op diverse plaatsen mee vorm geven. Door in te zetten op burgerschapspraktijken en transformatie kan solidariteit op heel lokale schaal toch een bovenlokale betekenis krijgen. Literatuur Brubaker, R. (2001). The Return of Assimilation? Changing Perspectives on Immigration and Its Sequels in France, Germany and the United States. Ethnic and Racial Studies, 24(4), 531-548. De Haene, J., Spijkers, F., Schuermans, N., Steel, R., Loopmans, M., Verschelden, G. en het DieGem team (2014). Protocol actie-onderzoek DieGem. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/methodologie.pdf. De Haene, J., Verschelden, G. & Schuermans, N. (2015). Solidariteit in diversiteit: drie Brusselse Chirogroepen. Welwijs, 26 (1), 7-10. Debruyne, P., Van Bouchaute, B., Schuermans, N., Oosterlynck S. (2015). Solidariteit in diversiteit. Via theoretische kernconcepten en beleidsdocumenten naar een operationeel kader. DieGem working paper. Laatst geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/scan_beleidsdocumenten.pdf.

Depraetere, A. & Vandenabeele, J. (2013). Education and the concern for community. DieGem working paper. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/00321435_2.pdf. Jans, M. (2014). Solidariteit in superdiversiteit. DieGem working paper. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/diegem_d411.pdf. Larkins, C. (2014). Enacting children s citizenship: Developing understandings of how children enact themselves as citizens through actions and Acts of citizenship. Childhood, 21 (1), 7-21. Oosterlynck, S., Loopmans, M., Schuermans, N., Vandenabeele, J. & Zemni, S. (2015). Putting flesh to the bone: looking for solidarity in diversity, here and now. Ethnic and Racial Studies, in press: http://dx.doi.org/10.1080/01419870.2015.1080380. Oosterlynck, S. & Schuermans, N. (2013). Superdiversiteit; Solidariteit herdenken. Alert, 39 (4), 13-19. Oosterlynck, S. & Van Bouchaute, B. (2013a). Social solidarities: the search for solidarity in sociology. DieGem working paper. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/00321431_1.pdf. Oosterlynck, S. & Van Bouchaute, B. (2013b). Een gemeenschap van gedeelde normen en waarden: doodlopende weg naar solidariteit? Opbouwwerk Brussel, 108, 35-44. Putnam, R. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century; The 2006 Johan Skytte Prize Lecture. Scandinavian Political Studies, 30 (2), 137-174. Schuermans, N. & Debruyne, P. (2015). Solidariteit in diversiteit: een basisschool in Leuven. Welwijs, 26 (1), 3-6. Schuermans, N., Spijkers, F. & Loopmans, M. (2013). Solidarity in human geography: responsibility, care, place and encounter. DieGem working paper. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/00321437_3.pdf. Van Bouchaute, B., Depraetere, A., Oosterlynck, S. & Schuermans, N. (2014). Solidariteit in superdiversiteit: het transformatief potentieel van een complementaire munt in een superdiverse wijk. In Verschraegen, G., de Olde, C., Oosterlynck, S. & Dierckx, D. (Red.). Over gevestigden en buitenstaanders. Armoede, diversiteit en stedelijkheid. Leuven: Acco, 81-104. Zemni, S. & Debruyne, P. (2013). Citizenship, community and social cohesion: A political science analysis. DieGem working paper. Geraadpleegd op 8 september 2015 via http://www.solidariteitdiversiteit.be/uploads/docs/bib/00321438_4.pdf. i Het onderzoek waarover we in dit special issue rapporteren wordt financieel ondersteund door IWT- Vlaanderen via het SBO-steunkanaal [IWT/120022/SBO]. We danken alle leden van het DieGem onderzoeksteam en van de adviescommissie voor hun input in het project. Zie http://www.solidariteitdiversiteit.be/diegem_en.php.