Onderzoeksproject Geestelijke Weerbaarheid en Humanisme
|
|
- Emiel Sanders
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Onderzoeksproject Geestelijke Weerbaarheid en Humanisme Universiteit voor Humanistiek 1. Titel project Geestelijke Weerbaarheid en Humanisme (GW&H) Een interdisciplinair humanistiek onderzoeksproject 2. Projectleider Prof. dr. Joachim Duyndam 3. Looptijd Van 1 januari 2010 (startdatum) tot 1 januari 2013 (einddatum), met mogelijkheid tot continuering. 4. Inleiding: Korte typering project Het onderzoeksproject Geestelijke Weerbaarheid en Humanisme (GW&H) beoogt een herneming en actualisatie van het project dat Jaap van Praag, founding father van het hedendaagse Nederlandse humanisme, in gang zette en dat hij als zijn grote strijd beschouwde. Ervan uitgaande dat levensbeschouwing een belangrijke factor is in de geestelijke weerbaarheid van mensen, wilde hij een humanisme ontwikkelen en bevorderen dat mensen geestelijk weerbaar maakt. Van Praag was in dit streven diepgaand beïnvloed door de ervaring van het opkomende en botvierende fascisme in de jaren dertig en veertig van de twintigste eeuw. De oriëntatie en inspiratie die een bewust geleefde levensbeschouwing zoals het humanisme biedt, kan mensen volgens Van Praag weerbaar maken tegen de krachten en verleidingen van gelijkschakelende massabewegingen. De context waarin geestelijke weerbaarheid vandaag urgent is, is echter aanzienlijk anders dan in de tijd van Van Praag. Waar hij in het overzichtelijk verzuilde naoorlogse Nederland een humanistische levensbeschouwing kon ontwikkelen naast de gevestigde kerken en genootschappen, leven we vandaag in een wereld van toenemende globalisering, migratie, multiculturaliteit, Noord-Zuid ongelijkheid, en (ook levensbeschouwelijke) individualisering om slechts enkele van de gangbare karakteriseringen te noemen. Maar ook in deze tijd staan mensen bloot aan de druk van uiteenlopende massale verschijnselen: van consumentisme, culturele vervlakking, prestatiedruk, normerende lifestyle- en opiniedruk tot aan mediahypes, islamofobie, en algehele vreemdelingenangst. Geestelijke weerbaarheid is nodig om geen speelbal van dergelijke bewegingen en ontwikkelingen te worden. Nodig omdat deze bewegingen en ontwikkelingen bedreigend zijn voor vitale menselijke waarden als vrijheid, verantwoordelijkheid, solidariteit, en zelfs menselijke waardigheid. In dit onderzoeksproject worden humanisme en geestelijke weerbaarheid vanuit een hedendaagse context op elkaar betrokken. Gezocht wordt naar verdere ontwikkeling van een inter-levensbeschouwelijk humanisme, vanuit de verwachting dat deze de geestelijke weerbaarheid kan bevorderen die vandaag nodig is. Dit op dialoog gerichte humanisme vertrekt vanuit humanistische grondwaarden en, anders dan een monadische levensbeschouwing, kenmerkt het zich door openheid en dialoog. Het zet in op een gezamenlijke zoektocht in plaats van op vastliggende antwoorden, en vraagt daarom een wijze omgang met eindigheid, onzekerheid, en verschillen. Als dialogische levensbeschouwing manifesteert het humanisme zich als een kritisch onderzoekende en vernieuwende beweging in de cultuur als een eigen traditie dus, maar niet exclusief. Als onderzoekende en op (wetenschappelijk) debat gerichte levensbeschouwing zoekt het humanisme uitdrukkelijk verbinding met humanistisch te noemen elementen en stromingen in andere religieuze en levensbeschouwelijke 1
2 tradities. Het doel van dit onderzoeksproject kan worden samengevat als het verbinden van deze humanistische openheid en dialoog met (de bevordering van) geestelijke weerbaarheid. 5. Samenstelling projectteam NAAM FTE 1 Stafleden Prof. dr. Hans Alma Dr. Christa Anbeek 0,4 Dr. Dieuwertje Bakker Prof. dr. Joep Dohmen Prof. dr. Joachim Duyndam (projectleider) 0,32 Drs. Bert Gasenbeek 0,25 Dr. Ton Jorna 0,15 Dr. Abdelilah Ljamai 0,12 Drs. Jan Hein Mooren 0,49 Prof. dr. Stefan Schmidt 0,12 Dr. Carmen Schuhmann 0,20 Prof. dr. Adri Smaling Em. Dr. Anneke Sools 0,15 Promovendi Drs. Saskia van Goelst Meijer (AiO) 0,56 Drs. Wouter Kuijlman (AiO J.P. van Praaginstituut) 0,7 Drs. Vincent Stolk (AiO J.P. van Praaginstituut) 0,56 Studenten Gijsbert van Eijsden (masterscriptiestudent JD/JHM) 1het gaat om de hoeveelheid fte onderzoekstijd die door de betreffende stafleden en promovendi in het project wordt gestoken. Onderzoek van aio s wordt in zijn geheel in projecten ondergebracht om een goede inbedding te waarborgen. 2
3 Derden Drs. Anouk Bolsenbroek (alumna/humanisticus) Drs. Jacob Oeverbeek (alumnus/humanisticus; beoogd promovendus) Drs. Ger Palmboom (onderzoeker VUMC) Drs. Mariëlle Schuurman (alumna/humanisticus; special projects) 6. Projectbeschrijving Doel- en vraagstelling van het project Het wetenschappelijke doel van dit onderzoeksproject kan globaal worden samengevat als het verbinden van humanisme met (de bevordering van) geestelijke weerbaarheid. De aan dit globale doel gekoppelde vraagstelling luidt: hoe kan enerzijds een concept van open, inter-levensbeschouwelijk humanisme worden ontwikkeld en begrepen dat naar inhoud en functie de geestelijke weerbaarheid van individuen en groepen bevordert in de sociaal-cultureel-historische context van de 21 e eeuw, en hoe moet anderzijds geestelijke weerbaarheid worden opgevat zodanig dat het een geloofwaardig antwoord kan zijn in termen van zingeving en humanisering dat wil zeggen: gericht op een zinvol en menswaardig bestaan op de positieve (kansbiedende) en negatieve (bedreigende) uitdagingen die door de genoemde sociaal-cultureel-historische context aan hedendaagse individuen en groepen worden gesteld? Deze vraagstelling verbindt een aantal daaruit voortkomende deelvragen, die door de deelnemende onderzoekers aan dit project individueel en gezamenlijk worden onderzocht. De samenwerking in dit onderzoeksproject wordt gerealiseerd in drie samenwerkingsgroepen: (1) een groep met historisch perspectief: geschiedenis van het humanisme; (2) een groep met empirisch/praktijkgericht perspectief, in het bijzonder (maar niet uitsluitend) met betrekking tot geestelijke begeleiding; en (3) een groep met filosofisch perspectief, in het bijzonder (maar niet uitsluitend) met betrekking tot de betekenis van voorbeeldfiguren. Uitwerking en valorisatie van doel- en vraagstelling Geestelijke weerbaarheid is vandaag geen gangbare, laat staan een zelfevidente notie. Maar dit betekent niet dat de betekenis en het streven die in deze notie worden uitgedrukt vandaag niet relevant zouden zijn. Integendeel, in andere gedaantes en onder naamgevingen als zelfzorg, emancipatie en empowerment blijken dezelfde intenties zeer actueel. Waar bijvoorbeeld empowerment verwijst naar humaniserende theorieën en praktijken die uitgaan van de eigen kracht van mensen en groepen in plaats van hun tekortkomingen of achterstanden, en zij gericht is op het versterken van de eigen vermogens van deze mensen en groepen, zodat zij meer invloed hebben op situaties en gebeurtenissen die belangrijk voor hen zijn, zo is ook geestelijke weerbaarheid gericht op de eigen kracht van mensen en groepen, op het zelf voeren van de regie over het eigen leven. De meerwaarde, echter, van een geactualiseerde geestelijke weerbaarheid ten opzichte van het vooral op humanisering gerichte empowermentstreven is gelegen in de zingevende potentie ervan. De kracht van geestelijke weerbaarheid is, behalve dat zij op humanisering is gericht, ook een zingevende kracht. Typische en heel verschillende voorbeelden van empowerment praktijken, zoals het verstrekken van microkredieten aan kleine ondernemers (meest vrouwen) in derde wereld landen, projecten gericht op waargenomen zelfeffectiviteit van allochtone jongeren in Nederland, en het steunen van inheemse groepen die zich teweer stellen tegen vernietiging van hun cultuur en leefomgeving, krijgen een meerwaarde in termen van zingeving wanneer zij vanuit het perspectief van geestelijke weerbaarheid worden gezien. De initiatieven die 3
4 door microkredieten mogelijk worden gemaakt, de waargenomen zelfeffectiviteit, en de duurzaamheid van de inheemse culturen, om bij de gegeven voorbeelden te blijven, zijn bij uitstek zelfregie bevorderend, identiteitsversterkend, en cultuurondersteunend kortom bij uitstek zingevend. Het klassieke voorbeeld van empowerment avant la lettre, de opkomst van de vakbeweging in de 19 e eeuw, waardoor arbeiders het recht op een eerlijk inkomen, op goede werkomstandigheden en redelijke werkuren gingen opeisen, laat zelfs zien dat wanneer het zingevingaspect veronachtzaamd wordt, een empowerment project materieel geslaagd kan zijn, maar enkele generaties later toch tot een consumentistisch nihilisme kan leiden. Vanwege het zingevingaspect, en ruimer: de levensbeschouwelijke impact van de vraagstelling, kiest dit onderzoeksproject zijn uitgangspunt daarom toch in het enigszins weerbarstige begrip geestelijke weerbaarheid. Zoals hierboven in de inleiding (punt 4) is aangegeven, wil dit project wat Van Praag zelf noemde de grote strijd tegen het nihilisme in de cultuur positief geformuleerd: de strijd voor bevordering van geestelijke weerbaarheid van mensen door middel van een levensbeschouwing, in het bijzonder het humanisme opnieuw doordenken en actualiseren. 2 Daarmee schakelt dit project zich in de humanistische traditie in, door deze traditie op te nemen, te vernieuwen, en verder te brengen. Voor zover empowerment qua humanisering als een hedendaagse variant van de strijd voor geestelijke weerbaarheid gezien kan worden, geeft het huidige empowerment debat een belangrijke indicatie voor de context waarin geestelijke weerbaarheid vandaag hernomen moet worden. Anders dan de twintigste-eeuwse emancipatiebewegingen, die in hun strijd voor erkenning en gelijkberechtiging van vrouwen, homoseksuelen, zwarten, en anderen, een sterk beroep deden op overheid en wetgeving, is empowerment meer gericht op zelfbevrijding van onderop en van binnenuit. Dat geldt ook voor de geestelijke weerbaarheid die dit onderzoeksproject opnieuw wil doordenken en wil actualiseren. Beide, zowel empowerment als geestelijke weerbaarheid, gaan uit van de eigen kracht van mensen en groepen, beide willen de regie over het eigen bestaan verkrijgen, en beide vertrouwen niet zonder meer op een beschermende en zorgende overheid. Zowel vadertje staat, van wie bescherming werd verwacht door bestuur en wetgeving, als moedertje staat die als verzorgingsstaat voor haar mensen zorgde, verkeren momenteel in een proces van afnemende betekenis. Dit blijkt onder meer uit de feitelijke machteloosheid van overheden ten opzichte van de complexiteit van onderling verweven crises economische crisis, klimaatcrisis, voedselcrisis, grondstoffencrisis waarin wij ons vandaag bevinden en die diep in ons bestaan en de toekomst daarvan ingrijpen. Maar niet alleen overheden tonen zich onzeker en bieden weinig houvast, ook andere bovenindividuele kaders en instanties zoals traditie (oa rolpatronen), religie, maatschappelijke klasse, nationaliteit, etniciteit, en in Nederland: de zuilen, geven in weerwil van allerlei restauratiepogingen niet meer de bescherming en de zorg die zij tot in het recente verleden boden. Sociologen specificeren de huidige context als een risicosamenleving (Beck), een frustratiemaatschappij (Boutellier), complexiteitsystemen (Cilliers, Hofmeyr) of een post-traditionele orde (Bauman, Giddens). Gemeenschappelijk in al die tijdsdiagnoses is de nadruk die op het zelf komt te liggen. Het reflectieve, zichzelf als actor sturende en zichzelf als identiteit bepalende individuele zelf, dat zelf verantwoordelijk is voor de keuzebiografie die hij of zij leeft, komt naar voren als de hoeksteen van het hedendaagse denken over cultuur en samenleving. Maar precies dit zelfbepalende en zelfverantwoordelijke zelf staat vandaag bloot aan de hierboven in de inleiding genoemde druk van massale verschijnselen, van consumentisme en mediahypes tot vreemdelingenangst. Met andere woorden: de autonomie van het zelf, de kunst om het leven volgens eigen normen in te richten, is niet vanzelfsprekend maar moet veroverd worden op onophoudelijk werkzame hetero-nomieën, dat wil zeggen op dominante normeringen die zich constant aan ons opdringen en die de regie over ons leven steeds dreigen over te nemen ook al is men zich daarvan niet altijd bewust. De markt en de media zijn vandaag wel de krachtigste heteronomieën. De media vertellen ons wat goed en fout is, en de markt regeert. Niet alleen de supermarkt, de banenmarkt, de relatiemarkt en de vrijetijdsmarkt, maar bijvoorbeeld ook de politieke standpuntenmarkt en de markt van wetenschappelijke onderzoekssubsidies bepalen wat mogelijk is en wat niet. De paradox van deze heteronomieën is echter dat zij zich juist legitimeren in termen van autonomie. Geldt de markt immers niet als het mechanisme van de keuzevrijheid en de zelfstandigheid (privatisering), waarvan het maximale welzijn en de hoogste kwaliteit van leven wordt verwacht? 2Daarnaast voerde en inspireerde Van Praag een kleine strijd voor gelijkberechtiging van humanisten ten opzichte van mensen met een confessionele levensbeschouwing 4
5 Geestelijke weerbaarheid springt precies in bij deze paradox, en pareert haar. Geestelijke weerbaarheid impliceert niet alleen het vermogen weerstand of bescherming te bieden tegen invloeden, druk en inmenging van buitenaf (negatieve vrijheid), maar ook het kunnen creëren, openhouden en invullen van ruimte voor ontplooiing, zingeving en levenskunst (positieve vrijheid). Deze beide vrijheidsaspecten belichamen samen de zingevende en humaniserende potentie van geestelijke weerbaarheid. Geestelijke weerbaarheid is de kracht die men nodig heeft om negatieve en positieve vrijheid waar te maken. Deze beide implicaties van vrijheid klinken door in de verschillende connotaties van geestelijke weerbaarheid: van passieve buigzaamheid en uithoudingsvermogen, via creatieve flexibiliteit en veerkracht, tot proactieve aanwezigheid en deelname. Ook de verschillende Engelse equivalenten van de term geestelijke weerbaarheid bestrijken tezamen een veld van lossere en striktere verwante connotaties: resilience, fortitude, endurance, stamina, hardiness, resoluteness, survival flexibility, efficacy (met dank aan Jan Hein Mooren). In het krachtenveld waarin geestelijke weerbaarheid optreedt, verkeren zowel mensen die gewoon functioneren binnen hun burgerrechten en -vrijheden, alsook mensen die in een bijzondere context werken (zoals het leger, de politie), of mensen die leven in een achterstandsituatie of in een marginale positie van de samenleving, zoals in een zorginstelling, in een outplacementtraject, in detentie, of in een asielzoekerscentrum. Niet voor niets bestaat juist op deze plaatsen behoefte aan geestelijke begeleiding, die immers mede gericht is op de bevordering van geestelijke weerbaarheid van cliënten. De positie van het humanisme als levensbeschouwing ten opzichte van geestelijke weerbaarheid heeft verschillende aspecten: Het humanisme strijdt uiteraard tegen harde heteronomieën als mensenrechtenschendingen, vrijheidsbeknotting, discriminatie, enzovoort waar deze zich op grote en op kleine schaal voordoen. Maar misschien nog belangrijker: het humanisme bevordert de bewustwording van zachte heteronomieën zoals die van de media en de markt, die vaak niet als heteronomieën worden herkend of beleefd omdat zij, volgens bovengenoemde paradox, de indruk van autonomie wekken (keuzevrijheid, zelfstandigheid). Je kunt je niet tegen slavernij verweren, laat staan jezelf eruit bevrijden, als je je niet eens bewust bent van je eigen slaafsheid. Door deze bewustmaking wordt bovengenoemde paradox gepareerd en draagt het humanisme bij aan geestelijke weerbaarheid. Het humanisme is sterk verweven met de mensenrechten. Niet toevallig zijn vrijheid, participatie en welzijn die als de morele grondwaarden van de mensenrechten kunnen worden beschouwd (Buitenweg 2001) eveneens kernwaarden van het humanisme. Van deze drie waarden is geestelijke weerbaarheid, naar zijn subjectieve aspect, uiteraard direct verbonden met (negatieve en positieve) vrijheid. Als het gaat om geestelijke weerbaarheid in relaties het bevorderen van geestelijke weerbaarheid bij zichzelf en bij anderen in relaties met anderen, zoals in de geestelijke begeleiding lijkt vooral de waarde participatie de inzet te zijn. Zo is geestelijke begeleiding mede gericht op zinvolle en menswaardige deelname aan de samenleving, op micro-, meso- en macroniveau, in het bijzonder (maar niet uitsluitend) bij diegenen bij wie deze deelname door ziekte, gevangenschap, ontslag, ballingschap, of zorgafhankelijkheid niet goed lukt of wordt bedreigd. Het bevorderen van participatie oa door de mogelijkheden van participatie terug te geven aan hen bij wie deze mogelijkheden in de knel zijn geraakt is bij uitstek kenmerkend voor humanistische geestelijke begeleiding. Geestelijke weerbaarheid en participatie veronderstellen elkaar: om zinvol en menswaardig te kunnen participeren moet men geestelijk weerbaar zijn, en omgekeerd versterkt participatie de geestelijke weerbaarheid. Kenmerkend voor humanisme is openheid: openheid voor andere opvattingen, andere culturen, andere mensen. Openheid impliceert de bereidheid verworven opvattingen en inzichten als voorlopig te zien, de bereidheid tot zelfkritiek, en het verlangen om met andere, nieuwe, onverwachte gezichtspunten in gesprek te raken, vanuit het idee dat betekenis en waarheid alleen in dialoog met anderen gevonden en waargemaakt kunnen worden. Vandaar het grote belang dat in het humanisme wordt gehecht aan verbeelding, kunst, cultuur (zowel hogere als volkscultuur), wetenschappelijk onderzoek, en filosofie. In tegenstelling tot geslotenheden als die van het eigen gelijk, de vastliggende antwoorden, en het gezag van traditie en macht, is het juist de openheid van het humanisme die geestelijke weerbaarheid verschaft aan individuen en groepen. In plaats van door angst voor het andere, of dit andere nu oud of nieuw is, wordt humanisme gedreven door kritische nieuwsgierigheid en verlangen naar kennis. Juist deze aspecten van het humanisme maken geestelijk weerbaar. Deze levensbeschouwelijke openheid gaat terug op het (in het humanisme veronderstelde) menselijke vermogen tot zelfvernieuwing. 5
6 Nauw verbonden met openheid is het dialogische karakter van het humanisme. Als de kritische en vernieuwende beweging in de cultuur die het humanisme sinds Erasmus is, en ook als de levensbeschouwing die het sinds de achttiende eeuw is, leeft het humanisme van dialoog. In de multiculturele en multi-levensbeschouwelijke samenleving van vandaag manifesteert het humanisme zich in en als interlevensbeschouwelijke dialoog. Het maatschappelijke belang van deze dialoog kan in deze tijd van toenemende levensbeschouwelijke en daarmee samenhangende politieke tegenstellingen, van toenemend nationalisme en naar binnen gerichtheid, nauwelijks worden overschat. Het inter-levensbeschouwelijk humanisme initieert, voert en onderhoudt deze dialoog, en onderzoekt de epistemologische, methodologische en praktische voorwaarden ervan. Behalve met openheid en dialoog als basiskenmerken, kan de inhoudelijke en functionele identiteit (Smaling 2009) van het humanisme verder worden gespecificeerd aan de hand een mensbeeld, een wereldbeeld, een opvatting over geschiedenis en toekomst, bepaalde morele en esthetische uitgangspunten, enzovoort. Gemeenschappelijk aan deze inhoudelijke en functionele elementen kunnen een aantal dragende, humanistisch te noemen waarden worden onderscheiden, zoals vrijheid, gelijkheid, participatie, menselijke waardigheid, duurzaamheid, verdraagzaamheid, respect en waardering van diversiteit (deze opsomming is uiteraard niet volledig). Deze overgeleverde, of zo men wil: (horizontaal) transcendente waarden zijn echter niet los verkrijgbaar, maar altijd concreet en contextgebonden belichaamd in personen, handelingen, mensenlevens, en verhalen daarover. In hun concrete en contextgebonden belichamingen moeten deze waarden door actoren telkens opnieuw worden geïnterpreteerd of toegepast, meestal in en vanuit nieuwe contexten. Deze hermeneutische waardenoverdracht, in tegenstelling tot een door macht opgelegde, is karakteristiek voor het humanisme, en toont het hermeneutisch karakter van geestelijke weerbaarheid. Door haar relationeel-hermeneutisch karakter speelt geestelijke weerbaarheid een cruciale rol in identiteitsontwikkeling van mensen. Een belangrijk aspect van hermeneutische waardenoverdracht is de betekenis van voorbeeldfiguren voor het (morele) handelen. Goede en inspirerende voorbeeldfiguren dragen bij uitstek bij aan geestelijke weerbaarheid van mensen en groepen. Zo heeft bijvoorbeeld de geestelijke weerbaarheid van vrouwen in Nederland krachtige impulsen gekregen door de inspiratie van voorbeeldfiguren als Aletta Jacobs en Joke Smit. De eigen identiteit van het humanisme krijgt mede vorm door (1) onderzoek van de geschiedenis van het humanisme, dat onder meer leidt tot een kritisch en adequaat zelfverstaan van het humanisme en van humanisten; en door (2) onderzoek van de zogeheten humanismekritiek. Sinds Friedrich Nietzsche in de 19 e eeuw daartoe de aanzet gaf, hebben belangrijke twintigste-eeuwse denkers als Martin Heidegger en Michel Foucault fundamentele kritiek geleverd op het humanisme, met name op het centraal stellen van de mens door het humanisme. Een geloofwaardige humanistische levensbeschouwing neem deze kritiek ter harte en zoekt, mede vanuit (zelf)kennis van de eigen geschiedenis en traditie, een toekomstgerichte positie ten opzichte van deze en dergelijke kritiek. Een van de hier bedoelde tradities is het darwinisme en het evolutionaire denken die, anders dan het klassieke humanisme, een continuïteit zien tussen mens en dier. Ook het hierboven genoemde menselijke vermogen tot zelfvernieuwing kan evolutionair worden geduid. Wetenschappelijke methoden Deze laatste verwijzing naar darwinisme en evolutionair denken maakt duidelijk dat dit onderzoeksproject in zijn uitvoering niet kan volstaan met traditionele geesteswetenschappelijke methoden. Er zal dan ook nadrukkelijk aansluiting worden gezocht bij de levenswetenschappen, waaronder enerzijds evolutie- en gedragsbiologie (De Waal, Blaffer Hrdy) en anderzijds hersenonderzoek zoals op het gebied van spiegelneuronen (Gallese, Iacoboni). Geprobeerd zal worden om onder andere bij deelvragen rond verbeelding en rond de betekenis van voorbeeldfiguren levenswetenschappelijke perspectieven te verbinden met (traditionele) geestes- en sociaalwetenschappelijke benaderingen zoals filosofie, ethiek, geschiedwetenschap, religiestudies, psychologie, en methodologie. Binnen de UvH zijn geen mogelijkheden om zelf (experimenteel, empirisch) levenswetenschappelijk onderzoek uit te voeren, maar door de aanwezigheid van relevante kennis bij de onderzoekers kan er onder methodologische begeleiding goed gebruik gemaakt worden van resultaten van dergelijk onderzoek door anderen. 6
7 Deelvragen van het onderzoeksproject Zoals hierboven bij de doel- en vraagstelling van het project is aangegeven, verbindt de vraagstelling een aantal daaruit voortkomende deelvragen, die door de deelnemende onderzoekers aan dit project individueel en gezamenlijk worden onderzocht. Deze deelvragen worden in deze beknopte projectbeschrijving niet afzonderlijk vermeld. De inbreng van de deelnemende onderzoekers is geclusterd in drie samenwerkingsgroepen 1. een groep met historisch perspectief: geschiedenis van het humanisme; 2. een groep met empirisch/praktijkgericht perspectief, in het bijzonder (maar niet uitsluitend) met betrekking tot geestelijke begeleiding; en 3. een groep met filosofisch perspectief, in het bijzonder (maar niet uitsluitend) met betrekking tot de betekenis van voorbeeldfiguren. samenwerkingsgroep rond geschiedenis van het humanisme Het ontstaan, de ontwikkeling, de context en de betekenis van het Nederlandse geïnstitutionaliseerd humanisme zijn tot op heden niet afdoende onderzocht. Gemeenschappelijk in de deelvragen in het cluster Geschiedenis van het humanisme is de vraag naar de samenhang van de institutionele ontwikkeling van het moderne Nederlands humanisme met de eigentijdse maatschappelijke, politieke, culturele en levensbeschouwelijke veranderingen in de Nederlandse samenleving. De concrete doelstelling is drieledig. In eerste instantie is het onderzoek in dit cluster gericht op het vergroten van het inzicht in de interne organisatieontwikkelingen van de humanistische beweging. Ten tweede wil het onderzoek inzicht verkrijgen in de reacties van de humanistische beweging op de eigentijdse inhoudelijke en maatschappelijke ontwikkelingen van de samenleving, en visa versa. Ten derde wil het onderzoek inzicht verkrijgen in de invloed van (aspecten van) de humanistische organisaties op andere bewegingen, organisaties en ontwikkelingen in Nederland. Het georganiseerd humanisme wordt gekenmerkt door het normatieve streven om de samenleving te humaniseren en een zinvol leven voor individuen te bevorderen. De verrichte inspanningen om dit doel te bereiken en de gevolgen hiervan op de samenleving, zijn dan ook een aandachtspunt door het programma heen. Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden is er vanwege de beperkte geschiedschrijving tevens grondig bronnenonderzoek (waaronder oral video history) noodzakelijk naar de interne cultuur van de humanistische organisaties. (Bert Gasenbeek, Vincent Stolk, Wouter Kuijlman, Elise van Alphen ()) samenwerkingsgroep rond geestelijke begeleiding en andere humanistieke praktijken Door verschillende oorzaken, onder andere door een tekort aan onderzoeksformatie op dit terrein, is er sprake van een aanzienlijke onderzoeksachterstand op het gebied van humanistische geestelijke begeleiding. Onderstaande deelvragen vormen een aanzet om hierin verbetering te brengen, maar zij niet alleen. Voor zover de bevordering van geestelijke weerbaarheid vanuit een humanistisch kader een centraal doel is van geestelijke begeleiding, kan het gehele voorliggende onderzoeksproject worden beschouwd als van direct en indirect belang voor de geestelijke begeleiding. - Hoe kan verbeelding bijdragen aan de open, dialogische levensbeschouwing die het humanisme beoogt te zijn, en hoe kan verbeelding methodisch ingezet worden in geestelijke verzorging die is gebaseerd op het humanisme? - Wat kan geestelijke weerbaarheid in verschillende praktijkcontexten betekenen en wat kan de specifieke bijdrage van humanistisch geestelijk begeleiders zijn aan het versterken ervan? Wat kan hierbij aan methodiek en gereedschap worden ingezet, en welke rol speelt levensbeschouwing/humanisme hierin? - Wat is de rol van levensbeschouwing en zingevingprocessen bij endogenous develoent, gericht op het bevorderen van welzijn in ontwikkelingssamenwerking? (Hans Alma, Christa Anbeek, Dieuwertje Bakker, Anouk Bolsenbroek, Saskia van Goelst Meijer, Ton Jorna, Jan Hein Mooren, Ger Palmboom, Carmen Schuhmann, Adri Smaling, Anneke Sools) 7
8 samenwerkingsgroep rond de betekenis van voorbeeldfiguren en levenskunst In dit cluster wordt de probleemstelling van het onderzoeksproject toegespitst op de betekenis van voorbeeldfiguren en levenskunst in het humanisme, in relatie tot geestelijke weerbaarheid. Zoals in elke levensbeschouwing zijn ook in de humanistische traditie voorbeeldfiguren werkzaam. Voorbeeldfiguren zijn concrete belichamingen van belangrijke en daardoor voorbeeldige waarden in het humanisme: humanistische waarden. Het kan daarbij gaan om levende of historische voorbeeldfiguren, al dan niet uit de eigen leefwereld, maar ook om fictieve personages uit films of romans, bekenden uit de media, politici, historische of legendarische figuren, enzovoort. Zo is levenskunst iets dat we kunnen leren van voorbeeldige levenskunstenaars. De inspiratie die deze voorbeeldfiguren bieden is een belangrijke factor in de bevordering van geestelijke weerbaarheid. (Joachim Duyndam, Joep Dohmen (), Gijsbert van Eijsden, Abdelilah Ljamai, Jacob Oeverbeek (), Mariëlle Schuurman (), Adri Smaling) 7. Beoogde resultaten De verschillende deelvragen die in dit project door de deelnemende onderzoekers individueel en gezamenlijk worden aangepakt zullen leiden tot een veelheid van internationale en Nederlandstalige wetenschappelijke en populariserende publicaties. Daarnaast leveren ze concrete producten op die van betekenis zijn voor de werkvelden van humanistici, en voor praktijken waarin humanistische organisaties werkzaam zijn. Wat de werkvelden betreft, willen we vanuit dit onderzoeksproject seminars en speciale workshops over geestelijke weerbaarheid organiseren voor humanistische geestelijk begeleiders in de zorg, bij justitie en bij defensie. Binnen een jaar na aanvang van dit onderzoeksproject willen we een wat grotere conferentie houden voor de Nederlandse werkvelden en humanistische organisaties (HV, Humanitas, Hivos). Binnen twee jaar na aanvang van dit onderzoeksproject staat een internationale wetenschappelijke conferentie op het programma, waarin vooral verbindingen zullen worden verkend en in kaart gebracht tussen de traditionele geestes- en sociale wetenschappen en de levenswetenschappen, vanuit het perspectief van de vraagstelling van dit project. Na drie jaar, tegen het einde van de looptijd van dit project, is een gezamenlijke boekproductie voorzien, waaraan door zoveel mogelijk onderzoekers van dit project wordt deelgenomen, en waarvan het kader interdisciplinair humanistiek zal zijn. 8. Communicatieplan Eenmaal in de acht weken, behalve in de maanden juli en augustus, komt de projectgroep plenair bijeen voor bespreking en overleg. Daarnaast komen de drie samenwerkingsgroepen maandelijks tot zeswekelijks bijeen. De projectgroep wil verder een tweetalige (Nederlandse en Engelse) website bouwen voor informatie en communicatie over het project. Zo kunnen bijvoorbeeld de workshops en de conferenties (zie hierboven onder 7) worden ondersteund. Voor onderlinge communicatie tussen de deelnemers aan het project wordt een lijst gemaakt. 9. Samenwerking Dit project begint als een van de vier onderzoeksprojecten van de UvH, die bedoeld zijn om het onderzoek dat aan de UvH wordt verricht, focus en samenhang te geven. Het is echter uitdrukkelijk de bedoeling om ook onderzoekers van buiten de UvH bij dit project te betrekken, ook internationaal. In eerste instantie zal dit gebeuren via de netwerken van de deelnemende onderzoekers. Zo wordt in de deelvragen rond mimesis en voorbeeldfiguren interdisciplinair samengewerkt in het internationale Colloquium on Violence & Religion, waarvan Duyndam lid is. Via dit netwerk zijn er contacten met onderzoekers op het gebied van spiegelneuronen aan de University of California in Los Angeles. Andere onderzoekers, onderzoekgroepen en organisaties buiten de UvH, waarmee wordt samengewerkt (in alfabetische volgorde): 8
9 Association for Transpersonal Psychology en Institute for Transpersonal Psychology in San Francisco VS Compas Network International (network implementing field programmes to develop, test and improve endogenous develoent methodologies. Partners in the COMPAS network are NGOs and Universities in Africa, Asia, Europe and Latin America). International Society for the Study of European Ideas Nederlands-Afrikaanstalig Wijsgerig Genootschap (NAWG) North American Levinas Society Universiteit Gent - Wijsbegeerte & Moraalwetenschappen Valparaiso University, Indiana: internationaal project Women in Interfaith Dialogue, directed by Nelly van Doorn-Harder Vrije Universiteit Brussel - Wijsbegeerte & Moraalwetenschappen) Vrije Universiteit Brussel - vakgroep Agogiek, in het kader van het onderzoeksproject Praktisch Humanisme aldaar Vrije Universiteit Brussel - Educatiewetenschappen Wellbeing in Developing Countries Research Group Bath, UK 10. Externe financiering Voor ten minste enige delen van dit project kan en zal subsidie worden aangevraagd bij Imitatio Inc. ( Verder wordt bekeken of bij NWO subsidie kan worden aangevraagd voor ten minste een promovendus en een postdoc plaats. Daarnaast zal worden onderzocht of, gelet op de valorisatiemogelijkheden van dit project, geld kan worden verkregen in het kader van de derde geldstroom bij maatschappelijke organisaties zoals Humanitas, de vakbeweging, particuliere organisaties zoals trainingscentra, en provinciale overheden. 11. Literatuur Achterhuis, H. (2008). Met alle geweld. Een filosofische zoektocht. Rotterdam: Lemniscaat. Alma, H. & A. Smaling (red.) (2009). Waarvoor je leeft: Studies naar humanistische bronnen van zin. Amsterdam: HUP SWP. Aloni, N. (2007). Enhancing Humanity. The Philosophical Foundations of Humanistic Education. Dordrecht: Springer. Alphen van, E. & W. Kuijlman (2008). Zingeving achter de tralies. Veertig jaar Humanistische Geestelijke Verzorging bij de inrichtingen van Justitie. Utrecht: Het Humanistisch Archief. Anderson, R. & W. Braud (1998). Transpersonal Research Methods for the Social Sciences. Honoring Human Experience. Thousand Oaks: Sage. Antonovsky, A. (1987). Unraveling the Mystery of Health. How People Manage Stress and Stay Well. San Francisco: Jossey-Bass Publishers. Arendt, H. (2004). Verantwoordelijkheid en oordeel. Rotterdam: Lemniscaat. Baalen van, C. (1997). 'Gij staat op heilige grond'. De eerste cursus humanistische geestelijke verzorging (1953). In T. Jorna (red.), Door eenvoud verbonden. Over de theorie en de praktijk van humanistisch geestelijk raadswerk. Utrecht: Kwadraat, Baalen van, C. (1998). De eerste jaren van het humanistisch geestelijk raadswerk, In P. Derkx, U. Jansz, C. Molenberg & C. v. Baalen (red.), Voor menselijkheid of tegen godsdienst? Humanisme in Nederland, Hilversum: Verloren, Bandura, A. (1999). Moral disengagement in the perpetration of inhumanities. Personality and Social Psychology Review. Special Issue on Evil and Violence], 3, Bandura, A. (2001). Social Cognitive Theory. An Agentic Perspective. Annual Review of Psychology 52, Bandura, A.(2003). On the Psychosocial Impact and Mechanisms of Spiritual Modeling. International Journal for the Psychology of Religion 13 (#3), Bauman, Z. (2005). Work, Consumerism and the New Poor. Maidenhead: Open University Press. 9
10 Bauman, Z. (2008). The Art of Life. Cambridge: Polity. Beck, U. (2009). World at Risk. Cambridge: Polity Press. Belenky, M.F. (1986). Women s Ways of Knowing. The Develoent of Self, Voice, and Mind. New York: Basic Books. Blaffer Hrdy, S. (1999). Mother Nature. A History of Mothers, Infants, and Natural Selection. New York: Pantheon Books. Blaffer Hrdy, S. (2009). Mothers and Others. The Evolutionary Origins of Mutual Understanding. Cambridge Ma: Harvard University Press. Blatner, A. (2000). Foundations of Psychodrama. History, Theory & Practice. New York: Springer. Bonanno, G.A. (2004). Loss, Trauma, and Human Resilience. Have We Underestimated the Human Capacity to Thrive After Extremely Aversive Events? American Psychologist 59. Boutellier, H. (2005). De veiligheidsutopie. Hedendaags onbehagen en verlangen rond misdaad en straf. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers. Brabers, J. (2006). Van pioniers tot professionals. De dienst humanistisch geestelijke verzorging bij de krijgsmacht ( ). Utrecht: De Tijdstroom. Buijs, F., F. Demant & A. Hamdy (2006). Strijders van eigen bodem. Radicale en democratische moslims in Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press. Buitenweg, R. (2001). Recht op een menswaardig bestaan. Een humanistieke reflectie op sociaaleconomische mensenrechten. Utrecht: De Graaff. Cilliers, P. (1998). Complexity and Postmodernism. Understanding Complex Systems. London: Routledge. Dass, R. & P. Gorman (1997). De Kunst van het Helpen. Verhalen en bespiegelingen over zorg en begeleiding. Utrecht: Servire Uitgevers. Delanty, G. (2003). Community. London: Routledge. Derkx, P. (red.) (2005). J.P. van Praag. Om de geestelijke weerbaarheid van humanisten. Utrecht: Humanistisch Archief Breda: Papieren tijger. Derkx, P. (2009). Humanisme als moderne levensbeschouwing. In: Hans Alma en Adri Smaling (red.), Humanistische bronnen van zin. Amsterdam: SWP Humanistics University Press, Derkx, P. en B. Gasenbeek (red.) (1997). J.P. van Praag: vader van het moderne Nederlandse humanisme. Utrecht, De Tijdstroom. Dewey, J. (1934). A Common Faith. New Haven: Yale University Press. Dijk van, A. (2005). Van de derde naar de eerste persoon in de omgang met de/het vreemde. Tijdschrift voor Humanistiek nr 23, Dohmen, J (2009). Pleidooi voor een nieuwe publieke moraal. Beschouwingen over humanisme, moraal en zin. Amsterdam: HUP SWP. Dohmen, J. (2007). Tegen de onverschilligheid. Pleidooi voor een moderne levenskunst. Amsterdam: Ambo. Dohmen, J. (2008). Het leven als kunstwerk. Essay in het kader van de Maand van de Filosofie. Rotterdam: Lemniscaat. Duyndam, J. (2009). Girard and Levinas, Cain and Abel, Mimesis and the Face. Contagion. Journal of Violence, Mimesis, and Culture 15/16, Duyndam, J. (2009). Inspiratie door voorbeeldfiguren. Een humanistische visie. In: H. Alma & A. Smaling (red.), Waarvoor je leeft. Studies naar humanistische bronnen van zin. Amsterdam: HUP SWP, Duyndam, J., H. Alma, & I. Maso (red.) (2008). Deugden van de humanistiek. Kwaliteiten en valkuilen van wetenschap met een menselijk gezicht. Amsterdam: SWP. Duyndam, J., M. Poorthuis en Th. De Wit (red.) (2005). Humanisme en religie. Controverses, bruggen, perspectieven. Delft: Eburon. Duyvendak, J. W. (red.) (1994). De verzuiling van de homobeweging. Amsterdam: SUA. Duyvendak, J.W. & M. Hurenkamp (red.) (2004). Kiezen voor de kudde. Lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van Gennep. Foucault, M. (1984). De wil tot weten. De geschiedenis van de seksualiteit 1. Nijmegen: SUN. Frankl, V. E. (1978). De zin van het bestaan. Rotterdam: Ad Donker. Gallese, V. & M. Stamenov (2002). Mirror Neurons and the Evolution of Brain and Language. Amsterdam: Benjamins. 10
11 Gasenbeek, B. e.a. (red) (2006). God noch autoriteit. De geschiedenis van de vrijdenkersbeweging in Nederland. Amsterdam: Boom. Gasenbeek, B. en P. Derkx (red.) (2006). Georganiseerd humanisme in Nederland: geschiedenis, visies en praktijken. Utrecht Amsterdam: Humanistisch Archief SWP. Gebauer G. & C. Wulf (1995). Mimesis. Culture, Art, Society. Berkeley: University of California Press. Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age. Cambridge: Polity Press. Girard, R. (2007). Evolution and Conversion. Dialogues on the Origins of Culture. London: Continuum. Girard, R. (2008). Mimesis and Theory. Stanford: Stanford University Press. Gough, I., McGregor, J. A., & Camfield, L. (2006). Well-being in Developing Countries. Conceptual Foundations of the WeD Programme. WeD Working Paper. Bath: Wellbeing in Developing Countries ESRC Research Group. Goulet, D. (2006). Develoent Ethics at Work: explorations London/New York: Routledge. Hermans, H.J.M. & Hermans-Jansen, E. (1995). Self-Narratives. New York: The Guilford Press Hoekman, P. en J. Houkes (1996). De Weezenkas. Vereniging op de grondslag van het beginsel opvoeding zonder geloofsdogma Amsterdam: IISG. Iacoboni, M. (2008). Mirroring People. The New Science of How We Connect With Others. New York: Farrar, Straus and Giroux. Karsten, S. (1986). Op het breukvlak van opvoeding en politiek. Een studie socialistische volksonderwijzers rond de eeuwwisseling. Amsterdam: SUA. Keyes, C. L. M. (2006). Subjective Well-being in Mental Health and Human Develoent Research Worldwide. An Introduction. Social Indicators Research, 2006(77), Korthagen, F.A.J. (2004). In search of the essence of a good teacher: towards a more holistic approach in teacher education. Teaching and Teacher Education 20, Levine, Stephen (2006). Bewust Leven, Bewust Sterven. Kosmos Z&K: Utrecht. Ligt de, B. (1931). Vrede als daad. Arnhem, Van Loghum Slaterus. May, R. (1976). The Courage to Create. New York: Bantam Books. Mernissi, F., S. Al-Azm & A. Soroush (2004). Religie en moderniteit. Amsterdam: De Geus. Naess, A (1989). Ecology, Community and Lifestyle. Cambridge: Cambridge University Press. Oman, D. and Thoresen, C.E. (2003). The Many Frontiers of Spiritual Modeling. International Journal for the Psychology of Religion 13 (#3), Praag van, J. (1947). Modern humanisme; een renaissance? Amsterdam, Contact. Praag van, J. (1978). Grondslagen van humanisme. Meppel/Amsterdam: Boom. Rist, S., Wiesmann, U., Martin, J. S., & Delgado, F. (2006). From Scientific Monoculture to Intra- and Inter-Cultural Dialogue. Endogenous Develoent in a North-South Perspective. In: B. Haverkort & C. Reijntjes (Eds.), Moving Worldviews. Leusden: ETC/compas. Roth, I. (ed.) (2007). Imaginative Minds. Oxford: Oxford University Press. Smaling, A. (1995). Open-mindedness, open-heartedness and dialogical openness. The dialectics of openings and closings. In: I. Maso, P. Atkinson, S. Delamont & J. Verhoeven (eds.), Openness in research. Assen: Van Gorcum, Smaling, A. (2008). Dialoog en empathie in de methodologie. Amsterdam: HUP SWP. Smaling, A. (2009). Participatief onderzoek: een overzicht. Kwalon 14, nr 1, p Taylor, C. (2007). Bronnen van het zelf. De ontstaansgeschiedenis van de moderne identiteit. Rotterdam: Lemniscaat. Taylor, C. (2009). Een seculiere tijd. Rotterdam: Lemniscaat Tedeschi, R.G. & L.G. Calhoun (1995). Trauma & Transformation. Growing in the Aftermath of Suffering. Thousand Oaks CA: Sage. Tilly, C. en S. Tarrow (2007). Contentious Politics. Boulder: Parardigm Publishers Todorov T. (1998). De onvoltooide tuin. Het humanistische denken in Frankrijk. Amsterdam/Antwerpen; Atlas. Turner, M. (ed.) (2006). The Artful Mind. Cognitive Science and the Riddle of Human Creativity. Oxford: Oxford University Press. Tyndale, W. (2000). Faith and economics in 'develoent': a bridge across the chasm? Develoent in Practice, 10(1), doi: / Vanheeswijk, G. (2008). Tolerantie en actief pluralisme. De afgewezen erfenis van Erasmus, More en 11
12 Gillis. Kapellen: Pelckmans. Vaughan, F. (2000). The Inward Arc. Healing in Psychotherapy and Spirituality. 2nd Edition. Lincoln: iuniverse.com.inc. Vaughan, F. (2005). Shadows of the Sacred. Seeing through Spiritual Illusions. Lincoln: iuniverse.com.inc. Verplaetse, J. (2008). Het morele instinct. Over de natuurlijke oorsprong van onze moraal. Amsterdam: Nieuwezijds. Waal de, F. (2007). De aap en de filosoof. Hoe de moraal is ontstaan. Amsterdam: Contact. Waal de, F. (2009). The Age of Empathy. Nature s Lessons for a Kinder Society. New York: Harmony Books. Wal van der, K. (2008). Humaniteit. Uitdagingen en perspectieven voor een eigentijds humanisme. Kampen: Klement. Wit de, H. (1988). Contemplatieve Psychologie. Kampen: Kok Agora Wit, E. (red.) (2007). De autonome mens. Nieuwe visies op gemeenschappelijkheid. Amsterdam: SUN. Zimbardo, Ph. (2008). The Lucifer Effect. Understanding How Good People Turn Evil. New York: Random House. Universiteit voor Humanistiek, Utrecht laatste bewerking: 15 december 2010 Prof. dr. Joachim Duyndam 12
Inleiding 11 Hans Alma & Adri Smaling
Inleiding 11 Hans Alma & Adri Smaling Referenties 15 Hoofdstuk 1. Zingeving en levens beschouwing: een conceptuele en thematische verkenning 17 Adri Smaling & Hans Alma 1. Wat kan onder zingeving worden
Nadere informatieVan Waarde(n) HUB 28 november 2015, Miranda Meijerman
Van Waarde(n) Al voor de oprichting van het Humanistisch Verbond in 1946 bestond er buitenkerkelijke uitvaartbegeleiding. vandaag staan we stil bij de HUB die nu 10 jaar als zelfstandige stichting functioneert.
Nadere informatieKraken gaat door! Maar waarom?
BRONNEN Masterscriptie UvH Universiteit voor Humanistiek Kraken gaat door! Maar waarom? Alma, H. & Adri Smaling (2010). Zingeving en levensbeschouwing: een conceptuele en thematische verkenning. In: Alma
Nadere informatieEen levensbeschouwelijke visie op ecologie
Een levensbeschouwelijke visie op ecologie Hans Alma Universiteit voor Humanistiek Renske van Lierop Universiteit voor Humanistiek 14 april 2016 Moreel Leiderschap 1 Centrale vraag Gaan ecologie en levensbeschouwing
Nadere informatieMorele Ontwikkeling van Jongeren. Hanze Jeugdlezing 2012
Morele Ontwikkeling van Jongeren Hanze Jeugdlezing 2012 Wiel Veugelers Universiteit voor Humanistiek Universiteit van Amsterdam Opbouw verhaal Wat is morele ontwikkeling? Wat leert onderzoek over morele
Nadere informatieGeestelijke verzorging als esthetisch proces
hans alma coaching & training Geestelijke verzorging als esthetisch proces Symposium VGVZ 2018 Voedsel voor de ziel 25 juni 2018 Beroepsstandaard Geestelijk Verzorger De esthetische dimensie van zingeving
Nadere informatieRECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN
Wim Weymans RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN Filosofische perspectieven Recht en samenleving anders bekeken Filosofische perspectieven Wim Weymans Acco Leuven / Den Haag Verantwoording 13 Inleiding 17
Nadere informatieToekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal
Toekomstgericht toezicht: het ontwikkelen van moreel kapitaal Congres Toezicht in Toekomst 29 mei 015 Harry Kunneman Universiteit voor Humanistiek Inleiding Startpunt: zorgen over de economie van het dikke-ik
Nadere informatieVoorwoord 9. Inleiding 11
inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma
Nadere informatietrage vragen als uitdaging voor organisatieadviseurs
trage vragen als uitdaging voor organisatieadviseurs Harry Kunneman, OOA dubbel college met Hans Vermaak UvH, februari 2012 Opbouw De tweede postmoderniteit De biologische wortels van trage vragen De terugkeer
Nadere informatieHumanisme en humaniteit in de 21 e eeuw; vernieuwd onderzoeksprogramma UvH 2010 t/m 2014
Humanisme en humaniteit in de 21 e eeuw; vernieuwd onderzoeksprogramma UvH 2010 t/m 2014 1 Inleiding Dit onderzoeksprogramma bouwt rechtstreeks voort op het onderzoeksprogramma Humanisme en humaniteit
Nadere informatieStudiehandleiding. Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging
Studiehandleiding Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging Naam onderwijseenheid: Capita selecta: Maatschappelijke activering en gezinsbegeleiding Code onderwijseenheid: HBOMIGV20151MA
Nadere informatieE E N S E L E C T I E U I T D E P U B L I C A T I E S V A N MARTIN VAN KALMTHOUT
E E N S E L E C T I E U I T D E P U B L I C A T I E S V A N MARTIN VAN KALMTHOUT Kalmthout, M.A. van (1977). Biofeedbacktherapie. Gedrag 5/6, 332-351. Kalmthout, M.A. van, & Ven, A.H.G.S. van der (1982).
Nadere informatieIn de tekst worden drie elementen van het humanisme weergegeven.:
EIGENTIJDS HUMANISME Achtergrond De tekst Eigentijds humanisme beschrijft hoe het Humanistisch Verbond het levensbeschouwelijke humanisme anno nu interpreteert. Er is behoefte aan een beschrijving van
Nadere informatieUniversiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar
Overzicht bachelorcursussen Dit overzicht geeft een groot aantal bachelorcursussen weer die aandacht besteden cultuur en/of gender op het gebied van gezondheidszorg. Het overzicht betreft cursussen uit
Nadere informatieToezicht en moraliteit.
Toezicht en moraliteit. Over professionele waarden in de zorgsector Gabriël van den Brink Congres-NVTZ 10-11-2016 1 Moral sentiments in modern society Adam Smith (1723-1790) The Wealth of Nations (1776)
Nadere informatieHoe ontwikkel ik. Lezing van Ineke Strouken op 19 maart in Nieuwegein. Geachte dames en heren, Volkscultuur
Hoe ontwikkel ik Ineke Strouken een ijzersterk volkscultuurproject? Geachte dames en heren, Welkom op deze studiedag Hoe ontwikkel ik een ijzersterk volkscultuurproject. Sinds een tweetal jaren staat volkscultuur
Nadere informatieEen participatiemindset als onderdeel van visie op goed onderwijs
Een participatiemindset als onderdeel van visie op goed onderwijs een (h)erkenning en verkenning Koen Wessels Startpunt: de preperation-participation-tension Voorbereidingsmindset Leren voor later Participatiemindset
Nadere informatieDiverser personeel. Mooi, en dan? Dr. Mtinkheni Gondwe
Diverser personeel. Mooi, en dan? Dr. Mtinkheni Gondwe Strategische Beleidsadviseur Team Kennis & Innovatie 16 april 2019 Homogene samenlevingen zijn verleden tijd 2 Reacties op diversiteit Interculturaliteit
Nadere informatieGelijke kansen met cultuur(onderwijs) Barend van Heusden Kunsten, Cultuur en Media Rotterdam, 2 november 2017
Gelijke kansen met cultuur(onderwijs) Barend van Heusden Kunsten, Cultuur en Media Rotterdam, 2 november 2017 11/6/2017 2 1. Cultuur 2. Cultuuronderwijs 3. Gelijke kansen 4. Doorlopende leerlijn 6-11-2017
Nadere informatieNarratief Onderzoek: What s s in a name?
Narratief Onderzoek: What s s in a name? Kwalon najaarsconferentie 16 december 2011 Anneke Sools Universitair Docent Narratieve psychologie & kwalitatief onderzoek Universiteit Twente Afdeling psychologie,
Nadere informatieHet huis met de zeven kamers
Het huis met de zeven kamers Hans van Ewijk Hans.vanewijk@uvh.nl www.hansvanewijk.nl Zeven ramen van sociaal werk Domein Theorieën Ethiek Disciplines Beleid en organisatie Methodes Professionalisering
Nadere informatie4. Geweldloosheid en Bestaansvragen in een Kwetsbare Wereld
4. Geweldloosheid en Bestaansvragen in een Kwetsbare Wereld (2 oktober 2016) Saskia van Goelst Meijer Voor mijn proefschrift deed ik de afgelopen jaren onderzoek naar geweldloosheid, aan de Universiteit
Nadere informatieHumanisme en het Avondland
bw Vanheste, humanisme hd 18-12-2007 13:53 Pagina 3 Humanisme en het Avondland De Europese humanistische traditie Jeroen Vanheste DAMON bw Vanheste, humanisme hd 18-12-2007 13:53 Pagina 5 Inhoud Woord
Nadere informatieMan, 88 jaar. Sociale relaties voorzien in fundamentele sociale bestaansvoorwaarden (Weiss, 1974)
Man, 88 jaar Onderwerpen Empowerment van Kwetsbare Ouderen Prof. Dr. Anja Machielse Je bent nooit te oud om te beginnen Den Haag, 6 april 2017 Ik heb nooit kunnen denken dat ik, na zo n gelukkig leven,
Nadere informatieGids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst
Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,
Nadere informatieDe geestelijk verzorger als opleider: wat kunnen we leren van ontwikkelingen in het educatieve domein?
De geestelijk verzorger als opleider: wat kunnen we leren van ontwikkelingen in het educatieve domein? VGVZ conferentie 24 juni 2019 Gaby Jacobs Universiteit voor Humanistiek Hoogleraar Humanistisch Geestelijke
Nadere informatiezelf denken samen leven
Het Humanistisch Verbond en het Steunfonds Humanisme zijn in bezit van het CBFkeurmerk voor goede doelen. Humanistisch Verbond Vul de antwoordkaart in of bel: (020) 521 90 20 Ik word lid van het Humanistisch
Nadere informatieSamen leren leven: Wereldbeelden in perspectief
Samen leren leven: Wereldbeelden in perspectief Ph.D.; Onderzoeker, auteur, sociaal ondernemer www.annickdewitt.com annick@annickdewitt.com In deze presentatie I Het ideaal: Samen leren leven II De condities:
Nadere informatieEen zinvol leven in een rechtvaardige en zorgzame samenleving
Onderzoeksprogramma Universiteit voor Humanistiek 2017-2021 Een zinvol leven in een rechtvaardige en zorgzame samenleving A meaningful life in a just and caring society Context De UvH is een levensbeschouwelijke
Nadere informatiePositieve psychologie & Zingeving
Positieve psychologie & Zingeving Studiebijeenkomst KSGV Vrijdag 29 maart 2019, 13.00-17.00 uur Auditorium Catharijneconvent (Lange Nieuwstraat 38 te Utrecht) Informatie en aanmelding: www.ksgv.nl ksgv@ksgv.nl
Nadere informatieReligie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief
Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief - Het christelijke belemmert de politiek niet, maar maakt haar juist mogelijk en waardevol - Pieter Jan Dijkman Vereniging voor Wijsbegeerte
Nadere informatieWat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam; wethouder Sociale Zaken, Hilversum Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur
Nadere informatieJuist in het openbaar onderwijs
Juist in het openbaar onderwijs Over de aandacht voor levensbeschouwing op de openbare school Legitimatie MARLEEN LAMMERS Wie denkt dat het openbaar onderwijs geen aandacht mag besteden aan levensbeschouwing,
Nadere informatiePUBLIEKE LEZINGEN (in het Engels) π Dinsdag 25 augustus en donderdag 27 augustus 2015 π Universiteit Antwerpen π Hof van Liere π Prinsstraat 13 2000
2015 PUBLIEKE LEZINGEN (in het Engels) π Dinsdag 25 augustus en donderdag 27 augustus 2015 π Universiteit Antwerpen π Hof van Liere π Prinsstraat 13 2000 Antwerpen In augustus 2015 vindt de negende editie
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2010 - II
Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien
Nadere informatieMinor Ethiek en sociale filosofie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren
Minor Ethiek en sociale filosofie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2013-2014 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2013-2014 I Inhoudsopgave Vak:
Nadere informatieBruto nationaal geluk: een proef op de som 19
Bruto nationaal geluk: een proef op de som Crétien van Campen De laatste jaren hebben verscheidene auteurs gepleit voor geluk als een nieuw richtsnoer voor beleid (Kahneman 1999, Veenhoven 2002, Layard
Nadere informatieperspectief voor professionele ontwikkeling
Actie-onderzoek als perspectief voor professionele ontwikkeling Workshop ALTHUS-Seminar 6 maart 2012 Geert Kelchtermans (KU Leuven) 1. What s in a name? 1. Term: veelgebruikt; uitgehold? In literatuur:
Nadere informatiePUBLIEKE LEZING (in het Engels) π Woensdag 7 december 2011 π Universiteit Antwerpen π Hof van Liere VOLUNTEERING
PUBLIEKE LEZING (in het Engels) π Woensdag 7 december 2011 π Universiteit Antwerpen π Hof van Liere VOLUNTEERING Het Universitair Centrum Sint-Ignatius Antwerpen (ucsia) organiseert in samenwerking met
Nadere informatieVerbeelding van de samenleving
Verbeelding van de samenleving denken, dromen en doen na de verzorgingsstaat 11. extra bijeenkomst: vragen & discussie http://zorgenparticipatie.wordpress.com/ Verbeelding van de samenleving in 10 colleges
Nadere informatieKinderarmoede en opvoedingsondersteuning. Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015
Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015 Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Enkele aandachtspunten
Nadere informatieThe next Erasmus+ Lem van Eupen Director Nationaal Agentschap Erasmus+ 7 december 2017
The next Erasmus+ Lem van Eupen Director Nationaal Agentschap Erasmus+ 7 december 2017 Het huidige Erasmus+ Erasmus+ helps European countries to modernise and improve their education and training systems
Nadere informatieSpeelruimte van betekenis
Uitnodiging: Speelruimte van betekenis Conferentie voor opleiders levensbeschouwelijke, godsdienstige en morele vorming over de paradigmawisseling in hun vak Op 31 oktober en 1 november 2011 vindt de conferentie
Nadere informatieGODSDIENSTWETENSCHAPPEN
GODSDIENSTWETENSCHAPPEN Het programma Godsdienstwetenschappen omvat drie onderdelen en is als volgt verdeeld over de jaren 1 en 2: Jaar1: - Nieuwe spiritualiteit grensverkeer tussen Oosterse en Westerse
Nadere informatieEthische optiek = hoe is de benadering dat mensen het uiteindelijk goede behoren te doen.
Samenvatting door A. 1576 woorden 4 december 2014 1,3 2 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Paragraaf 2 De ethische optiek 1 inleiding Ethiek gaat over goed en kwaad in het menselijk handelen. Onderscheid
Nadere informatieDe paradox van de burger als uitgangspunt
GEMEENTE WINTERSWIJK De paradox van de burger als uitgangspunt De dialoog als methodiek Rhea M. Vincent 1-11-2013 In het nieuwe zorgstelsel staat de vraag van de burger centraal. De professional en de
Nadere informatieEuropEEs InstItuut voor onderzoek over de MEdItErranE En Euro-arabIschE samenwerking www.medea.be
Europees Instituut voor Onderzoek over de Mediterrane en Euro-Arabische Samenwerking www.medea.be V O O R S T E L L I N G Voor Europa is de samenwerking met haar naaste buren de Arabische en Mediterrane
Nadere informatieOnderwijs- en examenregeling
Onderwijs- en examenregeling geldig vanaf 1 september 2017 Opleidingsspecifiek deel: Bacheloropleiding: Chinastudies Deze onderwijs- en examenregeling is gebaseerd op de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk
Nadere informatieCarla du Pree. Johan Huizinga en de bezeten wereld. De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS
Carla du Pree Johan Huizinga en de bezeten wereld De rol van publieke intellectueel tussen twee wereldoorlogen ISVW UITGEVERS 4 Ik ben ik en mijn omstandigheden. Als ik die omstandigheden niet red, red
Nadere informatiePROCESDOEL 5 OEFENING IN ZINGEVEN
PROCESDOEL 5 OEFENING IN ZINGEVEN Bijzondere procesdoelen: 5.1 Erkenning van de mens als zingever 5.2 Erkennen dat de mens niet de enige zindrager is 5.3 Exploratie, verkenning en integratie van de betekening
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) onderhoudt middels de organisaties Kerk in Actie (KiA) en ICCO Alliantie contacten met partners in Brazilië. Deze studie verkent de onderhandelingen
Nadere informatiecultuur & media hoorcollege moderniteit en postmoderniteit theo ploeg
cultuur & media hoorcollege moderniteit en postmoderniteit theo ploeg 1 Wat ga ik behandelen? moderniteit versus postmoderniteit korte geschiedenis verlichting en romantiek modernisme postmodernisme postmoderniteit
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieEen kwaliteitsfunctionaris faciliteert practice development
Een kwaliteitsfunctionaris faciliteert practice development Dr. Shaun Cardiff Programmaleider Professionele Ontwikkeling Lectoraat Persoonsgerichte & Evidence Based Praktijkvoering in Zorg & Welzijn Opbouw:
Nadere informatie2008 Universiteit Maastricht Page 1 of 212
2008 Universiteit Maastricht Page 1 of 212 Inhoudsopgave Diagnostic Test: English Language... 6 Apollo en Dionysus incl. Inleiding in de... 8 Portfolio-Mentoraat, jaar 1... 10 Academische Vaardigheden...
Nadere informatieOPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015)
OPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015) Woonzorgcentrum Leiehome is een woonplaats met ruime verzorgingsmogelijkheden voor ouderen. Wij verlenen een deskundige en actuele zorg op maat.
Nadere informatie2008 Universiteit Maastricht Page 1 of 83
2008 Universiteit Maastricht Page 1 of 83 Inhoudsopgave Apollo en Dionysus incl. Inleiding in de... 4 Kennis en Kritiek... 6 Filosofisch Lezen... 8 Schrijf- en Onderzoeksvaardigheden I, de... 9 Onttovering
Nadere informatieBachelorproject (15 EC), BSK. Docent: MSc, Drs. C. Nagtegaal
Vakbeschrijvingen derde jaar EBM: In het derde jaar volg je enkele verdiepende vakken, schrijf je de bachelorscriptie en heb je een vrije keuzeruimte. Je kunt deze ruimte invullen met keuzevakken (o.a.
Nadere informatieJe moet ze loslaten?!
Je moet ze loslaten?! Presymbolische communicatie: dyade --> triade KINDEREN Micheline Mets: spel om verbinding te maken met kinderen. Loris Malaguzzi: ruimte en materialen als derde pedagoog. OUDERS
Nadere informatieWORKSHOP DE SUPERDIVERSE KLAS WAT WERKT (NIET)?
WORKSHOP DE SUPERDIVERSE KLAS WAT WERKT (NIET)? INSTITUUT VOOR GEZONDHEIDSZORG HGZO- Congres, Lunteren, 24-03-2017 Sione Twilt, Kirsten van den Heuij en Stella van Daal, opleiding Logopedie http://youtu.be/dd7fixvokbw
Nadere informatieAantekening Levensbeschouwing Hoofdstuk 2: Waarden en normen
Aantekening Levensbeschouwing Hoofdstuk 2: Waarden en normen Aantekening door C. 814 woorden 16 januari 2014 5,6 52 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Standpunt Waarden, normen en moraal Waarde:
Nadere informatieProfessionaliteit in wetenschap en zorg
Professionaliteit in wetenschap en zorg Symposium: in balans Utrecht 27 november 2015 Dr. Hans van Dartel, ethicus, verpleegkundige (np) Voorzitter Commissie Ethiek V&VN Opzet Verkenning waarden van praktijken
Nadere informatieIn het oog van de orkaan. School voor Politie Leiderschap
In het oog van de orkaan School voor Politie Leiderschap Inleiding Essenties van het leiderschapsprogramma In het oog van de orkaan De titel van het programma verwijst naar de hevige turbulentie, als gevolg
Nadere informatieVALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept
VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg een populair recept een maatschappelijk probleem add some learning opgelost! deze bijdrage een perspectief
Nadere informatiePresentatie voor: MOC Schilderswijk te Den Haag Datum: 22 januari 2015
Presentatie voor: MOC Schilderswijk te Den Haag Datum: 22 januari 2015 Door: Dick Keus Programma Vragen: 1. Wat vind je het mooiste aan jouw religie? 2. Hoe merk je dat / heeft dat invloed op je dagelijks
Nadere informatieCharter van de Vlaamse Interlevensbeschouwelijke Dialoog
Charter van de Vlaamse Interlevensbeschouwelijke Dialoog I. Preambule Levensbeschouwingen zijn waardevol in onze samenleving. Ze zijn een belangrijke zingever voor mensen en dragen bij aan de gemeenschapsvorming.
Nadere informatieVeranderwetenschap. Nieuwe positionering van de andragologie? Rob van Es 24 maart 2018 Kring Andragologie, Amsterdam
Veranderwetenschap Nieuwe positionering van de andragologie? Rob van Es 24 maart 2018 Kring Andragologie, Amsterdam Rob van Es Personeel & Organisatie de jaren 70 ook andragologie Beleidsmedewerker P&O
Nadere informatie1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 2. Doel van de cursus NCZ
1. Algemene situering van de cursus NCZ leraar secundair onderwijs-groep 1 De cursus niet-confessionele zedenleer (NCZ) in de opleiding leraar secundair onderwijsgroep 1 (LSO-1) sluit aan bij de algemene
Nadere informatieZie de mens! Homo sapiens. Zorg om betekenis. Jaarcongres Reliëf 11 maart 2016
Zie de mens! Zorg om betekenis Jaarcongres Reliëf 11 maart 2016 Prof Dr Carlo Leget www.zorgethiek.nu Homo sapiens De mens (wetenschappelijke naam: Homo sapiens) is een tweevoetige primatensoort uit de
Nadere informatieKadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015
Kadernotitie Platform #Onderwijs 2032 SLO, versie 13 januari 2015 Doel en beoogde opbrengst van de dialoog De opdracht van het platform is te komen tot een integrale, maatschappelijk breed gedragen en
Nadere informatieRichtlijnen voor het werken in een multiculturele setting
Richtlijnen voor het werken in een multiculturele setting Quality needs diversity 1. Inleiding Deze richtlijnen zijn een uitwerking van de kernwaarde Ruimte voor talent en groei voor iedereen, onderdeel
Nadere informatiePROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN
PROGRAMMA ETHIEK VAN LEVEN EN ZORGEN CURSUSLEIDING Arjo Klamer hoogleraar Economie van kunst en cultuur, Erasmus Universiteit Rotterdam Pieter Wijnsma zelfstandig adviseur en coach, voormalig directeur
Nadere informatieProgramma. Tussen bedoelde insluiting en onbedoelde uitsluiting. Een capability evaluatiekader voor sociale interventies
Tussen bedoelde insluiting en onbedoelde uitsluiting Een capability evaluatiekader voor sociale interventies Erik Jansen, erik.jansen@han.nl Werkplaats Sociaal Domein Nijmegen Annica Brummel, a.brummel@tandemwelzijn.nl
Nadere informatieIntroductieprogramma Presence en Theory U
Introductieprogramma Presence en Theory U Oorsprong Consult biedt in samenwerking met SoL Nederland een programma aan om de potentie van het gedachtegoed rondom de boeken Presence en Theory U over diepgaande
Nadere informatieInhoud 1 Gezinsopvoeding als politiek probleem 2 Zorgethiek: een politiek filosofisch vocabulaire
Inhoud 1 Gezinsopvoeding als politiek probleem 13 De probleemstelling 13 1.1 Goede gezinsopvoeding: een persoonlijk, maatschappelijk en politiek belang 13 1.2 Opvoedingsondersteuning 16 1.2.1 Wetenschappelijke
Nadere informatieVolledige tekst van paragraaf jaarboek p. 69. Levend Leren Riki Verhoeven
Volledige tekst van paragraaf 3.7 - jaarboek 2005 - p. 69 Levend Leren Riki Verhoeven Coaches van de masteropleiding Ecologische Pedagogiek werken het gedachtegoed van Leven Leren in een serie groepssessies
Nadere informatieg r a d u a t e s c h o o l UNIVERSITEIT VOOR HUMANISTIEK
g r a d u a t e s c h o o l UNIVERSITEIT VOOR HUMANISTIEK De Graduate School van de Universiteit voor Humanistiek (UvH) biedt een vierjarige promotieopleiding, die uitmondt in een wetenschappelijk proefschrift
Nadere informatieOnderwijs- en examenregeling 2011-2012 WO bacheloropleiding Algemene cultuurwetenschappen (Bachelor of Arts Cultural Sciences)
Raad van decanen U2011/00106 Onderwijs- en examenregeling 2011-2012 WO bacheloropleiding Algemene cultuurwetenschappen (Bachelor of Arts Cultural Sciences) Omvang: 180 studiepunten Propedeuse verplichte
Nadere informatieVerbinden vanuit diversiteit
Verbinden vanuit diversiteit Krachtgericht sociaal werk in een context van armoede en culturele diversiteit Studievoormiddag 6 juni 2014 Het verhaal van Ahmed Een zoektocht met vele partners Partners De
Nadere informatieRELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF
RELIGIEWETENSCHAPPEN COMPARATIEF Verbindt de wereld van boeddhisten, hindoes, joden, humanisten, moslims, christenen en agnosten Neem je plaats in het debat over diversiteit 3 Titel in voettekst, aanpassen
Nadere informatieRijksuniversiteit Groningen. Actie, actie, actie. Proefschrift
Rijksuniversiteit Groningen Actie, actie, actie De vakbeweging en de regio Noord-Nederland, 1960-1992 Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Ruimtelijke Wetenschappen aan de Rijksuniversiteit
Nadere informatieBoekbespreking (verschenen in Ethische Perspectieven 27:4 (2017), p ).
Boekbespreking (verschenen in Ethische Perspectieven 27:4 (2017), p. 330-332). Denise Robbesom, Werken aan trage vragen. De woorden van Harry Kunneman. Leusden, ISVW Uitgevers, 2017, 156 p., ISBN 978-94-92538-27-7.
Nadere informatieHet onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013
Bijlage 7: Het onderwijsprogramma van de opleidingen Pedagogiek mei 2013 Visie opleidingen Pedagogiek Hogeschool van Amsterdam Wij dragen als gemeenschap en daarom ieder van ons als individu, gezamenlijk
Nadere informatieMinor Ethiek en sociale filosofie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013
Minor Ethiek en sociale filosofie Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013 Vrije Universiteit Amsterdam - Onderwijscentrum VU - Minoren - 2012-2013 I Inhoudsopgave Vak:
Nadere informatieEindkwalificaties van de bacheloropleiding Geschiedenis
Eindkwalificaties van de bacheloropleiding Geschiedenis Afgestudeerden van de opleiding hebben de onderstaande eindkwalificaties bereikt: I. Kennis Basiskennis en inzicht: 1. kennis van en inzicht in het
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatieSpiritualiteit, meeervoudige religieuze betrokkenheid en zingeving. Groningen, Joantine Berghuijs,
Spiritualiteit, meervoudige religieuze betrokkenheid en zingeving Joantine Berghuijs 6-03-2015 Overzicht presentatie Trends in religiositeit/spiritualiteit in Nederland Breedte van het begrip spiritualiteit
Nadere informatieDE PROFESSIONALITEIT VAN MAATSCHAPPELIJK WERK
DE PROFESSIONALITEIT VAN MAATSCHAPPELIJK WERK Over de morele identiteit van het beroep en het belang van morele oordeelsvorming Jaarcongres NVMW (10-11-2011) Ed de Jonge INTRODUCTIE: thematiek en spreker
Nadere informatieStand for Secularism and Human Rights!
EU ELECTIONS 2014 Stand for Secularism and Human Rights! EHF Manifesto November 2013 E uropean elections in May 2014 will be crucial for humanists in Europe. The rise of radical populist parties, the persisting
Nadere informatieGeaccepteerd voorstel Onderwijs Research Dagen 28, 29 en 30 juni 2017 te Antwerpen
Geaccepteerd voorstel Onderwijs Research Dagen 8, 9 en 0 juni 017 te Antwerpen Melline Huiskamp (Iselinge Hogeschool), Emmy Vrieling (Open Universiteit) en Iwan Wopereis (Open Universiteit) Titel: Waardevol
Nadere informatieFaculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen ONDERWIJS- EN EXAMENREGELING FFTR 2014-2015
Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen ONDERWIJS- EN EXAMENREGELING FFTR 2014-2015 Deel 2 Opleidingsspecifiek deel: Master Theologie Deze onderwijs- en examenregeling (OER-FFTR) treedt
Nadere informatie2012-2016. Beleidsplan Beraadgroep Samenlevingsvragen 2012-2016. Hettie Pott-Buter Trinus Hoekstra Greetje Witte-Rang
2012-2016 Hettie Pott-Buter Trinus Hoekstra Greetje Witte-Rang Beleidsplan Beraadgroep Samenlevingsvragen 2012-2016 Augustus 2012 0 Inhoud Inleiding... 1 Geschiedenis van de Beraadgroep Samenlevingsvragen...
Nadere informatieI N F O R M A T I E B R O C H U R E
I N F O R M A T I E B R O C H U R E BESTE OUDERS Het is de droom van ieder van ons dat onze kinderen en jongeren zich ontplooien tot fijne mensen die in staat zijn later hun eigen weg te gaan. Daarbij
Nadere informatieOnderzoek de spreekkamer!
Onderzoek de spreekkamer! Lennard Voogt Inleiding Het wetenschappelijk fundament van de manuele therapie wordt sterker. Manueel therapeuten krijgen steeds meer inzicht in de effectiviteit van hun inspanningen
Nadere informatieBELVUE MUSEUM. Jongeren eerst!
BELVUE MUSEUM Jongeren eerst! HET BELvue Beheerd door de Koning Boudewijnstichting Geopend in 2005 als centrum voor democratie en geschiedenis Belangrijkste doelgroep: jongeren 2 Democratische waarden
Nadere informatieGezondheid en werk Rondetafellezing Langer leven, langer werken 13 mei 2014
Gezondheid en werk Rondetafellezing Langer leven, langer werken 13 mei 2014 Jac van der Klink Gezondheid en werk Duurzame inzetbaarheid Rondetafellezing Langer leven, langer werken 13 mei 2014 Jac van
Nadere informatieKwaliteit van zorg door georganiseerde reflectie en dialoog
Kwaliteit van zorg door georganiseerde reflectie en dialoog Bert Molewijk (RN,MA, PhD) Voorbij de vrijblijvendheid Programmaleider Moreel Beraad, VUmc Associate professor Clinical Ethics, Oslo VWS, Week
Nadere informatieEuropese toppositie voor Management onderzoek van Erasmus Universiteit Rotterdam
Persbericht Europese toppositie voor Management onderzoek van Erasmus Universiteit Rotterdam Belang van managementonderzoek In een onlangs verschenen rapport*) van de Rijksuniversiteit Leiden is de kwaliteit
Nadere informatie