Op de grens van de neutraliteit: casting van vierde partijen in TV-interviews

Transcriptie

1 Op de grens van de neutraliteit: casting van vierde partijen in TV-interviews Naomi H.J.M. Pijnenburg S Universiteit van Tilburg Faculteit Geesteswetenschappen Bachelor Communicatie- en Informatiewetenschappen Studierichting Tekst & Communicatie Eerste begeleider: Dr. Erica Huls Tweede begeleider: Dr. Kiek Tates Tilburg, augustus 2011

2 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave II Samenvatting IV Voorwoord V 1 Inleiding Aanleiding en theoretisch kader Historie van TV-interviews Neutraliteit Verandering in participantenstructuur Definitie van de casting van het platform met vierde partijen Doelstellingen en vraagstellingen 13 2 Methode Karakterisering Materiaal Dataselectie Materiaalanalyse De drie manieren van reageren op derde partijen 18 3 Resultaten Patronen in de vraagstelling Gesprekscoördinatie Postsequenties Patronen in de beantwoording Aarzeling in de beantwoording Ontvangst van de platformcasting Metacommunicatie 29 4 Conclusie en discussie Evaluatie inhoud 31 II

3 4.2 Evaluatie werkwijze Vervolgonderzoek 33 Bibliografie 35 Bijlage 1 Legenda transcriptiesymbolen 37 III

4 SAMENVATTING Hoewel TV-interviews in de loop der jaren erg veranderd zijn, blijft de basis van de journalistiek de neutraliteit die beoefenaars van het vak moeten bewaren. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van nieuwe vormen van vraagstelling, zoals het inzetten van zogenaamde derde partijen. Dat wil volgens Clayman (1988) zeggen: het toekennen van een uiting aan een andere auteur of uitvinder, om namens deze partij te kunnen spreken. Een nieuwere vorm is het inzetten van zogenaamde vierde partijen, waarin door middel van videofragmenten, audiofragmenten, foto s, objecten of andere gasten aan tafel, andere auteurs of uitvinders op tafel komen. De focus van dit onderzoek is het ontdekken van patronen in de manier waarop interviewers vierde partijen inzetten, en in de manier waarop geïnterviewden deze veranderde platformcasting ontvangen. Hiervoor zijn 40 beurtsequenties uit 8 interviews met politici uit het TV-programma Pauw & Witteman onderzocht. Deze interviews zijn getranscribeerd voor eerder onderzoek (Huls & Varwijk, 2011) en de geselecteerde sequenties zijn aan de hand van de transcriptiemethode van Jefferson (2005) voor dit onderzoek verfijnd. Uit een gespreksanalytische beoordeling van de sequenties, komt naar voren dat interviewers moeite hebben de gesprekscoördinatie te behouden en dat politici overrompeld zijn door deze vorm van interviewen. De geïnterviewden hebben de strategie wel door, blijkens het feit dat ze metacommuniceren over handelingen die hebben plaatsgevonden in het interview. IV

5 VOORWOORD Een woord van dank gaat uit naar mijn begeleidster en onderzoeker Dr. Erica Huls, omdat zij de eerste was die dit fenomeen op het spoor kwam en die tijdens andere onderzoeken (Huls, 2010; Huls & Varwijk, 2011) ontdekte dat er in TV-interviews met Jeroen Pauw en Paul Witteman meer gebeurt dan in een standaard interview. Ook heeft ze mij geadviseerd waar nodig en bijgestaan met creatieve ideeën, zoals het tekenen van Figuur 2a tot en met 2f, terminologie aangedragen en ervoor gezorgd dat het geheel de vorm kreeg die het nu heeft. Ook wil ik in dit kader Jasper Varwijk bedanken, die zijn masterscriptie heeft geweid aan het onderzoeken van Pauw en Witteman en hun neutraliteit jegens rechtse en linkse politici. Hij is degene die de transcripten heeft geleverd die de basis vormden voor dit onderzoek. Uiteraard wil ik mijn beide beoordelaars bedanken voor de tijd en moeite die ze in dit project hebben geïnvesteerd. V

6 Op de grens van de neutraliteit: casting van vierde partijen in TV-interviews Nr. Spreker Transcriptie Witt Mogen we nog een experimentje doen met Midas Dekkers. (0.7) Die heeft het namelijk in zijn boek ook over praten met mensen.hh en dat je beter naar pratende mensen kunt kijken als je ze niet hoort.hh dan wanneer je ze wel hoort. Dan gaan we dit fragmentje van Bot (.) gaan we nog even zo:nder geluid laten horen als dat kan. (.) Vraag ik aan de regie.= 7 Pauw =Ja::, dat kan va:st. 8 9 Witt Ja. (1.0) Nou: (.) zie je dat valt toch nog niet mee. (3.0) Maar het komt er nu aan ((Het fragment met Bot wordt nogmaals afgespeeld, maar nu zonder geluid.)) 12 Abal Ohjee Witt Wat zie je Midas? ((Midas Dekkers blijft even stil terwijl hij de beelden bekijkt.)) Dekk Rutte Ik zie een man die ontzettend zijn best doet (.) om uh: uh eerlijk over te komen. (0.5) En die daar zo:: erg zijn best voor doet, dat ik m niet zou vertrou[wen. [Jongens, ik maak hier echt bezwaar tegen. (.) Want dit past nou weer he::lemaal even serieus dit past nou weer helemaal in het stijltje van <de politiek is bezig altijd de zaak te belazeren.> Ik, ik ben vier jaar geleden de politiek ingegaan (0.5).hh uh (1.0) ik ben tot nu toe, natuu::rlijk heb je stevige debatten en meningsverschillen, maar ik ben nog gee::n mensen tegengekomen die de zaak bewust aan het belazeren zijn. Ps. Een uitgebreide uitleg bij dit fragment is te vinden op pagina 8. 1 Inleiding 1.1 Aanleiding en theoretisch kader Historie van TV-interviews Al sinds de zestiende eeuw is het interview een begrip, maar in die tijd werd het begrip gebruikt om aan te duiden dat het ging om een face to face ontmoeting tussen personen, met name met de bedoeling een formele conferentie te houden over een bepaald punt (Montgomery, 2007, p. 144). Montgomery legt verder uit dat er in die tijd dus symmetrie bestond tussen de deelnemers aan een interview en de bedoelingen van die deelnemers, wat vaak personen waren met een hoge rang. Over de laatste 150 jaar is het interview veranderd in een ontmoeting tussen een interviewer en een geïnterviewde die duidelijk andere rollen vervullen. Deze verandering heeft onder invloed van de journalistiek kunnen plaatsvinden; op dit gebied begon de specialisatie van de term interview. Volgens Montgomery wordt er rond het jaar 1860, en misschien zelfs al wel eerder, gesproken over een interview, wanneer het 1

7 gaat om een ontmoeting tussen een afgevaardigde van de pers en iemand van wie hij beweringen wil verkrijgen voor publicatie. Met de komst van de televisie, kreeg het interview een nieuwe vorm. Hiermee was een interview niet langer altijd een privé aangelegenheid, maar wie dat ook maar wilde kon meekijken. In de laatste helft van de twintigste eeuw werd een interview niet alleen gebruikt voor nieuwsprogramma s, maar ook als entertainment voor de kijkers en in een format voor bekentenissen (Bell & Leeuwen, 1994). Televisieprogramma s, en dan met name TV-interviews, vormen tegenwoordig een belangrijk platform voor vooraanstaande personen in de maatschappij om hun ideeën uit te dragen en aan het grote publiek bekend te maken. Voor politici is een TV-interview één van de belangrijkste middelen geworden voor politieke communicatie (Elliott & Bull, 1996). Elliott & Bull (1996) concluderen dat dit ervoor heeft gezorgd dat dit type medium veel aandacht heeft gekregen in de onderzoekswereld, met onderzoeken die zijn uitgevoerd binnen de Psychologie, Sociologie, Taalkunde en Communicatiewetenschappen. In 2010 had in Nederland 97,6% van de huishoudens één of meerdere TV-toestellen in gebruik (SKO & Intomart GfK, 2011) en dus lijkt dit inderdaad een middel waarmee potentieel veel Nederlanders tegelijkertijd kunnen worden bereikt. Hoewel er veel potentiële winst te behalen valt via dit medium, is een TV-interview ook een risicovol platform, omdat het interview wordt geleid door een interviewer die veel macht heeft in de conversatie (Huls & Varwijk, 2011). Interviewers zijn degenen die de politici introduceren aan het publiek en zij bepalen de agenda. Bovendien zijn ze altijd in de meer machtige positie, doordat zij nieuwe onderwerpen mogen initiëren (Lauerbach, 2007) en kunnen bepalen wanneer een vraag naar hun mening (in)adequaat is beantwoord (Huls, 2009). Het hele concept TV-interview zou niet bestaan zonder de notie van publiek. Zowel het publiek in de studio, maar vooral ook het publiek dat thuis voor de televisie zit, vormt een belangrijke factor in een TV-interview, omdat de gehele interactie tussen politicus en interviewer is gericht op het toehorende publiek (Blum-Kulka, 1983). Een politicus die deelneemt aan een TV-interview, doet dat niet alleen als zichzelf, maar met name als afgevaardigde van zijn politieke partij (Lauerbach, 2007). Door deel te nemen aan een TVinterview, hoopt een politicus op goede publiciteit en in ruil hiervoor geeft hij informatie en zijn mening wanneer daar om wordt gevraagd (Bell & Leeuwen, 1994). Hier kunnen conflicten ontstaan, wanneer een politicus een vijandige vraag bijvoorbeeld liever niet wenst te beantwoorden, terwijl een interviewer op zoek gaat naar antwoorden met nieuwswaarde (Ekström, 2001) door kritische vragen te stellen in naam van het publiek (Lauerbach, 2007). 2

8 Door naar de studio te komen, verplicht een politicus zich om bevredigende antwoorden te geven en dan kan het zijn dat alleen een ja of nee niet volstaat (Blum-Kulka, 1983). Wordt er een onbevredigend antwoord gegeven, dan zal de interviewer blijven doorvragen tot hij een antwoord heeft gehoord waarmee hij en het publiek tevredengesteld zijn. Dit is echter niet altijd zo geweest. Terwijl de context van een TV-interview veranderde en de technologie verder vooruit ging, is ook de manier van interviewen veranderd. Clayman en Heritage (2002, p. 749) geven hiervan een mooi voorbeeld, wanneer ze laten zien hoe een TV-interviewer president Eisenhower in 1954 een vraag stelt over zijn plan om de belasting te verlagen en hoe een TV-interviewer in 1981 hetzelfde doet bij president Reagan. De volgende twee voorbeelden zijn overgenomen van Clayman en Heritage (2002). [Eisenhower 27 Oct 1954] JRN: Mr. President, you spoke in a speech the other night of the continued reduction of government spending and tax cuts to the limit that the national security will permit. Can you say anything more definite at this time about the prospects of future tax cuts? [Reagan 16 June 1981] JRN: Mr. President, for months you said you wouldn t modify your tax cut plan, and then you did. And when the business community vociferously complained, you changed your plan again. I just wondered whether Congress and other special interest groups might get the message that if they yelled and screamed loud enough, you might modify your tax cut plan again? Deze voorbeelden laten goed zien dat een interviewer in 1954 zijn vragen op een beleefde manier stelde, de mogelijkheid open liet dat de politicus geen antwoord kon geven en dat de politicus niet werd gestuurd richting een wenselijk antwoord. Dit is al anders in het interview uit 1981 en in huidige TV-interviews zijn er alleen maar meer mogelijkheden bij gekomen om televisie voor de kijkers aantrekkelijk te maken en om de vraagstelling aan te scherpen Neutraliteit Van interviewers wordt verwacht dat zij neutraal en onpartijdig blijven in hun vraagstelling. Volgens Ekström (2001) betekent dit dat interviewers moeten vermijden te praten over ik. Interviewers hebben, naast verschillende soorten vragen, nog een ander wapen om in te zetten tijdens een interview waarmee de neutraliteit bewaard kan blijven, namelijk het inzetten van derde partijen. Dat wil volgens Clayman (1988) zeggen: het toekennen van een uiting aan een andere auteur of uitvinder, om namens deze partij te kunnen spreken. Beweringen van derde partijen, in de vorm van citaten bijvoorbeeld, kunnen worden ingezet in de vraagstelling. De interviewer is dan weliswaar degene die een bepaalde uitspraak op tafel brengt, hij is niet 3

9 degene van wie de uitspraak afkomstig is en kan er daardoor niet verantwoordelijk voor worden gehouden. In onderzoek naar de neutraliteit van TV-interviewers ten opzichte van politici van verschillende politieke stromingen (Huls, 2010) is naar voren gekomen dat er tegenwoordig een nieuwe werkwijze wordt gehanteerd in TV-interviews om de neutraliteit van de interviewers te bewaren, terwijl geïnterviewden toch zoveel mogelijk specifieke informatie wordt ontlokt. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan filmpjes waarin een expert met een tegengestelde mening aan het woord wordt gelaten, of symbolisch geladen voorwerpen die de geïnterviewde uitdagen. Een andere mogelijkheid is een foto of een audiofragment met een duidelijke boodschap of het inzetten van een andere gast aan tafel. Deze middelen op zich vormen een nieuwe participant in de conversatie wanneer ze worden ingezet en we hebben deze werkwijze de casting van het platform met een vierde partij genoemd. In een interview was er tot nu toe sprake van een eerste partij de interviewer, en een tweede partij de geïnterviewde. Van een derde partij kan worden gesproken als de interviewer in zijn eigen vraagstelling de woorden van een andere auteur of uitvinder gebruikt (S. Clayman, 1988). Een vierde partij bestaat uit een middel anders dan de interviewer, waarin de woorden van een andere auteur en/of uitvinder verwerkt zijn. In hoofdstuk 1.3 wordt uitgebreid uitgelegd welke mogelijkheden een interviewer hiertoe heeft. Dit soort middelen zorgen voor een mogelijk gezichtsbedreigende situatie, afhankelijk van de manier waarop de geïnterviewde met deze initiatie omgaat. In mogelijk gezichtsbedreigende situaties, krijgen mensen volgens Goffman (1955) de neiging om defensieve strategieën in te zetten om hun gezicht te beschermen. Brown en Levinson (1978) maken een onderscheid tussen positief gezicht en negatief gezicht, waarbij een negatief gezicht verwijst naar de behoefte om niet gehinderd te worden door anderen. Een positief gezicht verwijst naar de behoefte om gewaardeerd en goedgekeurd te worden door anderen. Jucker (1986) legt uit dat het voor politici in TV-interviews vooral belangrijk is dat het positieve gezicht intact blijft, omdat de waardering en goedkeuring komt vanuit potentiële kiezers: het publiek dat naar het TV-interview kijkt. Een politicus die door de inzet van een vierde partij mogelijk in een lastige situatie wordt gebracht, heeft ook diverse keuzes om het gesprek voort te zetten. Geïnterviewden hebben verschillende strategieën ter beschikking om als reactie in te zetten. Allereerst hebben ze de mogelijkheid niet te reageren op hetgeen er door de interviewer wordt ingezet, maar ook dit wordt gezien als een reactie. Een andere mogelijkheid is openlijk vraagtekens zetten bij hetgeen geïmpliceerd wordt met een presuppositie, waardoor een interviewer gezicht kan 4

10 verliezen (Ekström, 2001). Een derde manier van reageren is proberen de vraag te ontwijken, waarvoor diverse talige middelen gebruikt kunnen worden. Clayman (1993) beschrijft een techniek die door politici en andere vooraanstaande figuren gebruikt wordt om subtiel van agenda te veranderen, namelijk het herformuleren van een vraag zodat er een verandering ontstaat in de focus. Hiermee kan een lastige vraag omzeild worden (Huls, 2009). Er is echter niet eerder gekeken naar wanneer een interviewer geen vraag van zichzelf en geen derde partij, maar een vierde partij inzet om een doel te bereiken of om een reactie te ontlokken. In het huidige onderzoek wordt bekeken hoe interviewers deze werkwijze hanteren en hoe geïnterviewden deze veranderde platformcasting ontvangen. 1.2 Verandering in participantenstructuur Een televisie-interview bevat in de basis heel globaal een spreker en een geadresseerde. Ook is er op een gegeven moment altijd een gegeven participantenstructuur waarbinnen conversatie plaatsvindt. Goffman (1981) noemde dit de footing (participantenstructuur) en die footing kan veranderen in interactie. Zo kunnen sprekers zowel de animator, de auteur en de uitvinder zijn van hetgeen dat wordt gezegd. Als animator is de interviewer de spreekbuis, degene die op dat moment een rij woorden uitspreekt. De auteur is degene die de woorden heeft bedacht waarmee het standpunt wordt verwoord. De uitvinder is de persoon wiens standpunt wordt uitgesproken in de gebruikte woorden (Goffman, 1981, p. 145). Goffman benadrukt dat vaak de term spreker wordt gebruikt, hoewel die vaak impliceert dat iemand zowel de animator als de auteur en de uitvinder is van de uitspraak. In zijn onderzoek naar neutraliteit in TV-interviews beschrijft Clayman (1988, p. 482) dat het niet ongebruikelijk is dat een spreker alle drie de identiteiten belichaamt; dit wordt bijvoorbeeld door geïnterviewden regelmatig gedaan. Fragment 1 is vóór de inleiding te zien als sprekend voorbeeld van het fenomeen vierde partijen, hoewel het een sequentie behelst die niet in het uiteindelijke databestand is opgenomen. Het is namelijk genomen uit een vragenlijn van de interviewers en Midas Dekkers, en niet van de interviewers en Mark Rutte. Het is echter wel een rijk fragment, en het laat in dit geval goed zien hoe een spreker spontaan kan reageren en daarmee alle drie de identiteiten kan belichamen; die van animator, auteur en uitvinder. Midas Dekkers heeft een boek geschreven over luisteren naar mensen die je niet hoort praten, en hij beweert dat je mensen op die manier beter kan begrijpen dan wanneer je ze wel hoort praten. De discussie in het interview gaat over minister Bot, een collega van minister 5

11 Rutte, en over de vraag of minister Bot wel of geen weet had van CIA-gevangenissen in Europa. Eerder is een videofragment afgespeeld waarin minister Bot aan het woord is en waarin hij vertelt dat hij geen weet had van dergelijke gevangenissen. Omdat de interviewers twijfelen aan de waarheid van deze uitspraak, laten ze het fragment nog een keer zien, maar nu zonder geluid. De vraag is dan aan Midas Dekkers of hij denkt dat minister Bot liegt. Rutte reageert op dit hele gebeuren met een uitspraak waarvan hij zelf zowel de animator, als de auteur en de uitvinder is. Bovendien is in dit fragment goed te zien dat het voor de interviewers en de regie lastig is om deze platformcasting op tafel te krijgen. Fragment 1 Mark Rutte Nr. Spreker Transcriptie Witt Mogen we nog een experimentje doen met Midas Dekkers. (0.7) Die heeft het namelijk in zijn boek ook over praten met mensen.hh en dat je beter naar pratende mensen kunt kijken als je ze niet hoort.hh dan wanneer je ze wel hoort. Dan gaan we dit fragmentje van Bot (.) gaan we nog even zo:nder geluid laten horen als dat kan. (.) Vraag ik aan de regie.= 7 Pauw =Ja::, dat kan va:st. 8 9 Witt Ja. (1.0) Nou: (.) zie je dat valt toch nog niet mee. (3.0) Maar het komt er nu aan ((Het fragment met Bot wordt nogmaals afgespeeld, maar nu zonder geluid.)) 12 Abal Ohjee Witt Wat zie je Midas? ((Midas Dekkers blijft even stil terwijl hij de beelden bekijkt.)) Dekk Rutte Ik zie een man die ontzettend zijn best doet (.) om uh: uh eerlijk over te komen. (0.5) En die daar zo:: erg zijn best voor doet, dat ik m niet zou vertrou[wen. [Jongens, ik maak hier echt bezwaar tegen. (.) Want dit past nou weer he::lemaal even serieus dit past nou weer helemaal in het stijltje van <de politiek is bezig altijd de zaak te belazeren.> Ik, ik ben vier jaar geleden de politiek ingegaan (0.5).hh uh (1.0) ik ben tot nu toe, natuu::rlijk heb je stevige debatten en meningsverschillen, maar ik ben nog gee::n mensen tegengekomen die de zaak bewust aan het belazeren zijn. Interviewers zijn vaak alleen de animator zijn van een bepaald standpunt, die ze vervolgens aan een derde partij toeschrijven. Wat ze hiermee kunnen bereiken is meer afstand tussen zichzelf en de uitspraak die ze doen om hiermee hun professionele neutraliteit intact te houden (S. Clayman, 1988, p. 482). In Fragment 2 wordt de politicus aan tafel, Marco Pastors van Eén-NL, geconfronteerd met een andere gast aan tafel, Senay Özdemir. Senay is oprichtster en schrijfster van het blad SEN en tevens aanhanger van de islam. Marco Pastors is een rechtse politicus die ervoor wil zorgen dat de islamisering in Nederland teruggedrongen wordt. Eerder in het interview was een spotje te horen waarin Marco Pastors mensen oproept om de islamisering aan te pakken en waarin hij de huidige islamisering vergelijkt met de komst van de Nazi s in de jaren dertig. 6

12 Hij beweert dat de gevestigde orde toen de andere kant op keek en dat datzelfde nu gebeurt in Nederland. De term islamisering is er een die letterlijk is gebruikt in het spotje en waarvan Marco Pastors in dit geval de auteur is. In Fragment 2 plaatst Paul Witteman de geloofsovertuiging van Senay Özdemir tegenover Pastors standpunt, waarbij hij diens eigen term gebruikt. Hij geeft daarbij nadrukkelijk aan dat het niet om een woord gaat dat hij zelf heeft verzonnen. Dit is een voorbeeld van het inzetten van een derde partij en dus wordt in dit fragment duidelijk hoe een interviewer kan laten zien dat hij niet zelf de uitvinder en de auteur van een bepaalde formulering is. Hij belichaamt in dit geval wel de rol van animator. Fragment 2 Marco Pastors Nr. Spreker Transcriptie 1 Witt Mevrouw is moslima. 2 Past Ja (0.5) maar d r zijn heel weinig [moslims// 3 4 Witt [Maar kunt u haar uitleggen. Mevrouw is moslima. [Legt u haar nou= 5 Past [Ja. 6 7 Witt =eens ui:t (0.5) dat, als we hier te weinig doen tegen de islamisering, dat is uw woord, [dat (.) dat er dan= 8 Past [Ja Witt =Duitse toestanden, >om dat rare woord maar even in de mond te nemen<, zouden plaatsvinden Past (.) Nou. Wat we zien is is onderdrukking, wat we zien is dat geweld niet wordt geschuwd. (.) Dat zijn allemaal dingen (.) die wel lijken op wat er toen gebeurde. En je moe:t op tijd zeggen als samenleving (0.3) met behulp uh va:n moslims om te voorko:men dat alle mensen die (.) die zeg maar nu in die gemeenschap zitten uh: meeloper gaan worden hè. Wat ook wat ook in Duitsland is gebeurd. Die mensen hebben d r niet voor gekozen, maar die zagen het gezag (.) in hun gemeenschap die kant op gaan en die zijn daar gewoon achteraan gegaan. En we moeten een wig drijven (.) tussen de mensen die mee: willen doen in deze maatschappij (.) en de mensen die er een potje van willen maken. En ik zie die wig niet gedreven worden. Clayman (1988) verklaart dat deze verandering in de participantenstructuur (of footing shift), waarin de interviewer slechts de animator is van een uitspraak, voor verschillende doeleinden kan worden gebruikt. De interviewer kan bijvoorbeeld de discussie tussen twee gasten aan tafel willen aanwakkeren, door een deel van de uitspraak of het standpunt van één gast aan tafel te herhalen tegen een andere geïnterviewde, waarmee de laatste wordt uitgenodigd te reageren. Ook kunnen interviewers de andere kant van een standpunt willen belichten, door iemand, in of buiten de studio, aan te halen die een andere mening vertegenwoordigt. Ze verwerpen dan openlijk het auteurschap van een uitspraak door die aan een derde partij toe te schrijven, waarmee hun beroepsmatige neutraliteit bewaard blijft. In Fragment 2 is dit te zien, wanneer er een moslima aan tafel wordt aangehaald om Marco Pastors zijn uitspraak te laten 7

13 verdedigen. Senay Özdemir is het vanuit haar geloofsovertuiging niet eens met Marco Pastors en dus worden er door de interviewer twee standpunten tegenover elkaar gezet. In zijn onderzoek legt Clayman (1988) goed uit hoe interviewers derde partijen gebruiken om de journalistieke neutraliteit te bewaren in een interview, terwijl ze toch kritisch zijn over standpunten van hun geïnterviewden. Clayman heeft om dit verschijnsel te onderzoeken echter alleen gebruik gemaakt van citaten waarin anderen in of buiten de studio, door de interviewer in de rol van animator, worden aangehaald. Zijn onderzoek is uitgevoerd in 1988, en tegenwoordig worden er meer verfijnde technieken gebruikt om de journalistieke neutraliteit te bewaren en om een mening van een derde partij in te zetten tegen een geïnterviewde. Het is niet meer alleen zo dat de woorden van een derde partij worden verwerkt in de vraagstelling van een interviewer, maar de derde partij kan ook zelf aan het woord worden gelaten door nieuwe technologische mogelijkheden. Dit is dan de casting van een vierde partij en hoewel de inzet hiervan maar gradueel verschilt van het inzetten van een derde partij, wordt er wel principieel anders op gereageerd. In het huidige databestand blijken de interviewers te beschikken over uiteenlopende mogelijkheden om de participantenstructuur van een interview te veranderen. Zo is het niet meer noodzakelijk om zelf als animator op te treden van een uitspraak, omdat de auteur of de uitvinder aan het woord gelaten kan worden door bijvoorbeeld een video in te schakelen waarin deze persoon te zien is of door de stem van een ander middels een audiofragment te laten horen. Ook worden er in het huidige databestand anderen aan tafel gecast in de rol van uitvinder of auteur, waardoor de eigen mening van de interviewer niet op tafel komt. Dit zijn in dit onderzoek de eerdergenoemde vierde partijen. In het onderzoek van Clayman (1988) wordt eveneens de mogelijkheid genoemd om een aanwezige gast te citeren, maar er wordt geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid een andere gast in de diade te betrekken, zoals bijvoorbeeld gebeurt in Fragment 2. 8

14 1.3 Definitie van de casting van het platform met vierde partijen Figuur 1 Schematisch diagram van de communicatie in een interview Figuur 1 toont het basismodel van de communicatie gebaseerd op het bekende Shannon- Weavermodel (Shannon, 1948). Dit model vormt de basis voor alle vormen van communicatie, en dus ook voor een TV-interview. De casting van het platform is de manier waarop meningen en standpunten in de studio lokaal worden gepositioneerd. De default casting is de normale en dit is wanneer de rol van animator door de interviewer wordt belichaamd, maar wanneer tegelijkertijd de auteur en de uitvinder ook de interviewer zelf of iemand achter de schermen van het televisieprogramma is, zoals te zien is in Figuur 2a. Figuur 2a Default participantenstructuur in TV-interviews De redactie en de interviewers kunnen van deze default platformcasting afwijken door uitspraken toe te schrijven aan een derde partij, waarmee ze openlijk de rol van auteur en/of uitvinder verleggen, zoals Clayman (1988) in zijn onderzoek uitvoerig heeft beschreven. In Figuur 2b is te zien dat een uiting door een interviewer als animator wordt uitgesproken, 9

15 terwijl de uitvinder van het standpunt en degene die de formulering heeft bedacht andere personen zijn. In Figuur 2c is te zien dat het standpunt dat wordt geuit door de interviewer als animator wel van iemand anders is, maar dat de interviewer degene is die de formulering heeft bedacht. Figuur 2b Participantenstructuur waarin de interviewer alleen de animator is Figuur 2c Participantenstructuur waarin de interviewer de animator en de auteur is 10

16 Interviewers kunnen echter in hun vraagontwerp ook gebruik maken van drie andere soorten middelen dan derde partijen, die samen de vierde partijen worden genoemd. 1. Objecten of foto s die een boodschap belichamen en die daardoor een stem krijgen in de conversatie. Een voorbeeld hiervan is te vinden in Fragment 3 in het resultatengedeelte. Figuur 2d Participantenstructuur waarin de interviewer een object of foto cast op het platform 2. Andere stemmen casten, oftewel andere sprekers toevoegen aan de oorspronkelijke diade van interviewer en geïnterviewde. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door een video- of audiofragment te starten waarin iemand aan het woord wordt gelaten. 11

17 Figuur 2e Participantenstructuur waarin de interviewer een audio- of videofragment cast op het platform 3. Andere oren casten, oftewel andere geadresseerden toevoegen aan de oorspronkelijke diade van interviewer en geïnterviewde door bijvoorbeeld een andere gast aan tafel en diens standpunt of ervaring te casten in het gesprek. Figuur 2f Participantenstructuur waarin de interviewer een gast aan tafel cast op het platform Figuur 2a tot en met 2f, die in essentie gebaseerd zijn op het werk van Erica Huls en Ad Backus (2004, p. 14), visualiseren de mogelijkheden met en zonder vierde partijen die worden benut in TV-interviews. Hoewel het dus lijkt alsof een vierde partij slechts een derde partij is in een nieuw jasje, bieden vierde partijen en de techniek die kan worden ingezet wel veel 12

18 meer en uitgebreidere mogelijkheden dan simpelweg vertellen wat een ander heeft gezegd. De interviewer blijft in alle gevallen degene die het platform cast, maar hij hoeft niet meer degene te zijn die bepaalde uitingen op tafel brengt. Een verandering in participantenstructuur heeft één telkens terugkerend element dat de interviewer in zijn vraagontwerp gebruikt. Volgens Goffman (1981, p. 145) is dat het noemen van de naam of de hoedanigheid waarin hij spreekt. In dit onderzoek worden verschillende vormen van het inzetten van vierde partijen onderzocht, zoals onder andere sequenties waarin een auteur of een uitvinder van een standpunt aan het woord wordt gelaten door middel van bijvoorbeeld audio of video. De naam of hoedanigheid van de spreker kan in dit geval al in zo n audio- of videofragment verwerkt zijn. 1.4 Doelstelling en vraagstellingen Het is een algemeen aanvaard inzicht in de gespreksanalyse dat communicatie vaak volgens standaardpatronen en in routinematige vormen verloopt. Het doel van het huidige onderzoek is tweeledig: patronen ontdekken in de manier waarop een interviewer een platform cast en in de manier waarop een platformcasting in een vraagstelling wordt verwerkt waarin de participantenstructuur is veranderd door middelen zoals filmpjes, foto s, objecten, audioclips of de ervaring, geloofsovertuiging of het standpunt van een andere gast aan tafel en patronen ontdekken in de manier waarop geïnterviewden hierop reageren. De vraagstellingen die hierin centraal staan, zijn de volgende. 1. Zijn er patronen te ontdekken in de manier waarop interviewers tijdens de verandering in de participantenstructuur een vierde partij inzetten en zijn er patronen te ontdekken in de manier waarop zij deze verandering in de participantenstructuur omkleden? 2. Zijn er patronen te ontdekken in de manier waarop geïnterviewden reageren op deze specifieke vorm van vraagontwerp van de interviewer? Zo ja, hoe verlopen deze patronen? 13

19 2. Methode 2.1 Karakterisering Dit onderzoek is een corpusonderzoek, waarbij het corpus bestaat uit 40 vraagantwoordsequenties genomen uit 8 interviews. Het is een kwalitatief onderzoek en een secundaire analyse van data die eerder zijn verzameld voor scriptieonderzoek naar neutraliteit in politieke TV-interviews aan Tilburg University (Varwijk, 2008). De focus in Varwijks scriptieonderzoek lag op de neutraliteit van interviewers jegens geïnterviewden met een verschillende achtergrond. Het fenomeen van verandering in de participantenstructuur en platformcasting waarbij andere middelen worden ingezet dan derde partijen, had in dat onderzoek geen plaats, maar trok wel de aandacht van onderzoekster Erica Huls (Huls, 2010). Dit fenomeen bleek niet eerder onderzocht. Doordat Pauw & Witteman een nieuw programma is ten tijde van de verkiezingen in november 2006, is het voor alle politici de eerste keer dat ze aan dit programma deelnemen. Ze zijn dan dus nog niet gewend aan de werkwijze van deze specifieke interviewers en dat maakt dit materiaal heel geschikt om het fenomeen mee te onderzoeken. Doordat het inzetten van vierde partijen in de participantenstructuur een nieuwe methode is die door Pauw & Witteman gehanteerd wordt, is in dit materiaal goed te zien hoe geïnterviewden spontaan reageren op het fenomeen. 2.2 Materiaal De data voor het huidige onderzoek vormen transcripten en beelden van acht interviews van Pauw en Witteman met Nederlandse politici. Pauw & Witteman is een late-night talkshow die dagelijks live wordt uitgezonden om uur door VARA/NPS op één van de drie publieke zenders in Nederland. Hierin zitten standaard twee interviewers, Jeroen Pauw en Paul Witteman, aan tafel met een aantal gasten die op dat moment actueel zijn of die om een bepaalde reden het nieuws hebben gehaald. Eén van die gasten is in de acht interviews telkens een politicus en alle interviews, op één na, zijn afgenomen in aanloop naar de verkiezingen van

20 Figuur 3 De setting in de studio Jeroen Pauw Paul Witteman Zoals te zien is in Figuur 3, zitten Pauw en Witteman aan het hoofd van een ovale tafel, met daaromheen hun gasten. Achter hen is een scherm te zien, waarop filmpjes kunnen worden afgespeeld, of waarop foto s in beeld kunnen verschijnen, zoals in Figuur 3 het geval is. Ook worden dezelfde filmpjes en foto s tentoongesteld op schermen aan de zijkanten van de studio, dus links en rechts van de interviewers, en op een scherm achter de camera die gebruikt is voor Figuur 3, dus voor de interviewers recht vooruit. Naar dit scherm is Freek de Jonge, de gast rechts aan tafel, aan het kijken. Is er geen foto of video in beeld, dan wordt gewoonlijk het logo van Pauw & Witteman weergegeven. Naast de interviewers en de gasten, bevindt er zich in de studio ook publiek aan alle kanten van de zaal. Het publiek is onder andere gezeten achter de gasten aan tafel, waardoor gezichtsuitdrukkingen van het publiek in beeld kunnen verschijnen. Dit is te zien in Figuur 4. Figuur 4 Femke Halsema met publiek op de achtergrond 15

21 Een aflevering van Pauw & Witteman duurt ongeveer een uur en heeft een serieus karakter, waarin ook humor doorklinkt. Dit blijkt onder andere uit grapjes die worden gemaakt en de grappige manier waarop de gasten aan het begin van het programma worden geïntroduceerd (Huls & Varwijk, 2011). Het programma wordt sinds september 2006 iedere werkdag uitgezonden op de publieke omroep en zorgt vaak voor spraakmakende beelden en discussies in Nederland. De gasten aan tafel krijgen vragen van de interviewers, maar gaan ook met elkaar in discussie om zo het debat gaande te houden dat vaak landelijk wordt gevoerd. Uit de top tien van meest bekeken NPS-programma s in 2006 blijkt dat Pauw & Witteman de hoogste nieuwe binnenkomer is en dat het programma bovendien op nummer 4 staat in dat jaar (NPS, 2006, p.13) Dataselectie De interviews die gebruikt worden, zijn afgenomen in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van november 2006, met uitzondering van één interview uit januari Vier van de interviews zijn gehouden met mannelijke politici en vier met vrouwelijke. Daarnaast zijn vier politici van het linkse politieke landschap en vier van rechts. Het materiaal dat gebruikt wordt bestaat uit interviews met Jan Marijnissen, Agnes Kant, Femke Halsema, Mariko Peters, Mark Rutte, Rita Verdonk, Marco Pastors en Joost Eerdmans, die allemaal meedoen in de verkiezingen. Een overzicht van de herkomst van de data in het corpus is te vinden in Tabel 1. Tabel 1 Overzicht data Politicus Partij Functie Datum Sequenties Beurten Seconden Jan Marijnissen SP PL* Agnes Kant SP Lid** Femke Halsema GroenLinks PL* Mariko Peters GroenLinks Lid** Mark Rutte VVD PL* Rita Verdonk VVD Lid** Marco Pastors EénNL PL* Joost Eerdmans EénNL Lid** * PL staat voor partijleider ** Lid staat voor Tweede Kamerlid Uit de interviews worden alle vraag-antwoordsequenties geselecteerd die voldoen aan de definitie, namelijk dat er een vierde partij wordt ingezet door het casten van een andere stem, een ander oor of een object of foto, en dat de naam of hoedanigheid waarin de interviewers 16

22 spreken wordt genoemd. Alle beurten in die sequenties worden meegenomen tot aan het begin van een nieuw onderwerp. Beweringen van derde partijen zijn geëxcludeerd en 15 sequenties die uiteindelijk toch buiten de definitie bleken te vallen zijn ook niet meegenomen. Zo is een corpus ontstaan van 40 sequenties, 317 beurten en 1754 seconden (29,23 minuten). De transcripten die zijn gebruikt in het onderzoek van Varwijk (2008), vormen de basis voor het huidige onderzoek, maar de transcripten van de geselecteerde sequenties zijn verfijnd om meer gedetailleerd te kunnen kijken naar de gesprekskenmerken. Hiervoor is gebruik gemaakt van de symbolen die Jefferson (2005) heeft voorgesteld. Een overzicht van alle gebruikte symbolen is te vinden in Bijlage 1. Ook is het commentaar tussen dubbele haakjes aangepast, in de gevallen waar dat zorgde voor verduidelijking ten behoeve van dit onderzoek. 2.3 Materiaalanalyse In het huidige onderzoek staan complexe beurtsequenties centraal die bestaan uit de inbreng van een interviewer of de redactie met de volledige reactie daarop van de geïnterviewde tot aan het begin van een nieuw onderwerp. Deze sequenties worden gekenmerkt door een extern middel anders dan een citaat dat wordt ingezet door de interviewer. In hoofdstuk 1.3 is een onderscheid gemaakt tussen drie soorten vierde partijen die door interviewers worden ingezet. In Tabel 2 is te zien hoe vaak de verschillende middelen in het databestand van 40 sequenties voorkomen. Tabel 2 Frequentie externe middelen Omschrijving extern middel Frequentie Objecten of foto s 8 Stemmen 22 Oren 10 De gesprekskenmerken worden in een kwalitatief onderzoek geanalyseerd en er wordt een conversatie-analytische benadering gehanteerd, waarbij de individuele sequenties stuk voor stuk worden bekeken. Om een patroon te kunnen ontdekken zijn de gebruikte sequenties genummerd en op verschillende manieren gecategoriseerd, waarbij de resultaten zijn bijgehouden in SPSS. Het materiaal is geanalyseerd aan de hand van de transcripten die zijn verfijnd, zodat alle relevante gesprekskenmerken erin naar voren komen. Zoals Hutchby en Wooffitt (2008, p. 89) benadrukken is het in conversationeel- analytisch onderzoek niet gebruikelijk dat de data worden benaderd met een vooraf gestelde 17

23 hypothese, maar er wordt zonder vooraf een specifieke hypothese op te stellen naar de data gekeken. Zoals veel onderzoeken in de Conversatie Analyse is dit dan ook een bottom-up analyse van verzamelde sequenties De drie manieren van reageren op derde partijen Clayman (1988) heeft onderzoek gedaan naar middelen die interviewers in TV-interviews gebruiken om hun professionele neutraliteit te bewaren. Eén van de middelen die hij hierin bespreekt is het toeschrijven van statements aan derde partijen. Uit zijn onderzoek blijkt dat dit een succesvolle manier is om de neutraliteit te bewaren, omdat geïnterviewden die de verandering in de participantenstructuur ontvangen, niet terug refereren aan de interviewers. Volgens Clayman zijn er drie manieren waarop geïnterviewden de verandering in de participantenstructuur in ontvangst nemen. 1. De eerste manier is een tegenwerping of een reactie richten aan dezelfde derde partij als die de interviewer heeft gebruikt. Een voorbeeld daarvan is te zien in Fragment 8 hieronder, waarin Mark Rutte steeds refereert aan hij, waarmee hij meneer Van Schijndel bedoelt die in het videofragment te zien was. 2. De tweede manier die door geïnterviewden wordt gebruikt, is de opmerking anoniem behandelen door er wel naar te verwijzen, maar zonder de premisse toe te kennen aan iemand in het bijzonder. Een voorbeeld hiervan is te vinden in het interview met Mark Rutte, in Fragment 1. Zijn woorden na afloop van het experiment dat de interviewers hielden met Midas Dekkers zijn: Jongens, ik maak hier echt bezwaar tegen. Hij noemt geen namen en maakt zijn zin niet bezittelijk ( Ik maak bezwaar tegen jullie experiment. ), waardoor het niet verbonden wordt aan de interviewers. 3. De laatste wijze waarop geïnterviewden de verandering in participantenstructuur in ontvangst nemen is door simpelweg een opmerking te maken die een reactie is op de gemaakte veronderstelling, zoals acceptatie of weerlegging van de presuppositie, zonder ernaar te verwijzen. Een voorbeeld hiervan is te vinden in Fragment 9. Omdat Clayman in zijn onderzoek (1988) heeft gevonden dat geïnterviewden altijd op deze drie manieren een platformcasting met een derde partij in ontvangst nemen, is er gekeken of dit ook het geval is wanneer er een vierde partij wordt ingezet. 18

24 3 Resultaten 3.1 Patronen in de vraagstelling Wanneer de interviewers de participantenstructuur veranderen zonder gebruik te maken van beweringen van derde partijen, dan kunnen ze dit nog op een andere manier doen. Ze kunnen door middel van videofragmenten, audiofragmenten, foto s of objecten een boodschap op tafel brengen. De platformcasting is dan anders doordat er als het ware een vierde partij wordt ingezet. Hoe dat werkt in het geval van objecten wordt verduidelijkt in Fragment 3. Fragment 3 komt uit een interview van Jeroen Pauw met Marco Pastors, een rechtse politicus van de partij Eén-NL die pleit tegen de islamisering van Nederland. In dat kader vindt hij dat Nederlandse moslima s moeten laten zien dat ze vrijwillig een hoofddoek dragen en dat ze daartoe niet worden gedwongen door familie. Om dit te laten zien zou volgens Marco Pastors een hoofddoekvrije dag een goed idee zijn; een dag waarop ze ervoor kiezen geen hoofddoek te dragen. Jeroen Pauw vertelt dat het een goed idee zou zijn als Marco Pastors dan één dag wél een hoofddoek draagt, als een soort handreiking. Om dit voorstel kracht bij te zetten, heeft hij een hoofddoek meegenomen. Deze hoofddoek komt niet zomaar op tafel: hij wordt uitvoerig ingeleid door vragen en opmerkingen van Jeroen Pauw en pas in regel 21 is het zover. Fragment 3 Marco Pastors Nr. Spreker Transcriptie 1 Past =uh ja goed het is. [Dit is Nederland. Dit is dit is= 2 Pauw [U zegt ik vraag wat van de ik= 3 Past =het vrije Nederland en ik vind (dit)// Pauw 7 Özde [Ja maar voor u// 8 Pauw =jaar geen hoofddoek. 9 (0.3) 10 Past Precies. =vraag wat van de Moslima s (.) met een hoofddoekje. Ik [vraag eigenlijk van ze doe één (.) draag één dag (0.3) in het= Pauw Zou u bereid zijn om een hoofddoek te dragen? U moet natuurlijk ook een soort [(hand handreiking) Past [Op diezelfde dag om het goed te maken? 15 Pauw Nou ja van (.) nu:! 16 Past Ja misschien is dat ook [wel een aardige gedachte. 17 Pauw [Ik bedoel doe nu een hoofddoek om. 18 (2.0) 19 Past Nee, nee, nee. [Ik ga nu geen hoofddoek (op doen.) 20 Pauw [Nee, ik heb er hier (een)// 21 ((Hoofddoek komt op tafel en gasten en publiek lachen)) 22 Past [Heb je er altijd een bij [je? 19

25 23 Pauw [Hier. [Ja. Ik heb er altijd. (0.6) Voor als ik iemand te:genkom [je weet het nooit. Nou. ((Iedereen lacht, Özdemir lacht luid)) 26 Past [Ja, ja, ja, ja. Precies. 27 Pauw [Jij vraagt wat aan de meisjes// Fragment 3 laat zien hoe een object kan worden gebruikt als vierde partij in een interview, om een boodschap uit te dragen. Marco Pastors heeft de keuze om wel of niet gebruik te maken van het object, en hij kan op verschillende manieren reageren op de komst van het object. Deze keuzes bepalen mede het beeld dat hij bij de gasten en het publiek in de studio en de kijker thuis oproept. In het databestand werden niet alleen mensen en standpunten van buiten de studio ingezet als vierde partij, ook werd de default participantenstructuur veranderd door andere gasten aan tafel aan te halen als uitvinder en in sommige gevallen ook als auteur van een bepaald punt. Het kwam dan voor dat een standpunt, een geloofsovertuiging of een ervaring van iemand in de studio belicht werd, en dat hiernaar werd verwezen in een nieuwe vraag of opmerking aan de geadresseerde politicus. Een voorbeeld hiervan is te vinden in Fragment 2, waarin Witteman de geloofsovertuiging van mevrouw Özdemir gebruikt om namens haar en de anderen die deze geloofsovertuiging delen, Pastors te vragen om uitleg over zijn eerder gemaakte opmerking Gesprekscoördinatie De normale en gewenste gang van zaken in een interview is dat de ene spreker een vraag stelt, direct gevolgd door een antwoord van een andere spreker. Hierbij wordt de vuistregel no gap, no overlap gehanteerd, wat wil zeggen dat er geen onnodige pauzes vallen en dat er niet simultaan wordt gesproken door twee verschillende sprekers. Pauw & Witteman maken in hun programma gebruik van de mogelijkheid een andere stem te casten op het platform, door middel van bijvoorbeeld een video- of audiofragment waarin de andere stem te zien of te horen is. Ook casten ze andere oren, in de vorm van gasten aan tafel die worden toegevoegd aan de diade van interviewer en geïnterviewde. Hiermee wijken de interviewers af van de standaardpatronen in interviews, wat niet altijd even gemakkelijk gaat. In Fragment 2 probeert interviewer Paul Witteman moslima Senay Özdemir toe te voegen aan de diade. Niet alleen vallen er een aantal onnodige stiltes in zijn uiting (Mevrouw is moslima. Maar kunt u haar uitleggen. Mevrouw is moslima. Legt u haar nou eens ui:t (0.5) dat, als we hier te weinig doen tegen de islamisering, dat is uw woord, dat (.) dat er dan Duitse toestanden, >om dat 20

26 rare woord maar even in de mond te nemen<, zouden plaatsvinden), ook wordt Witteman drie keer onderbroken door Marco Pastors, de geadresseerde. In dit fragment en in andere fragmenten is goed te zien dat de interviewers de coördinatie verliezen en dat het ze veel moeite kost om het nieuwe platform vloeiend te casten, zonder gaps en overlaps. Een ander voorbeeld is te vinden in Fragment 3 hierboven, waarin het interviewer Jeroen Pauw niet lukt om het nieuwe platform te casten zonder simultaneïteit met sprekers Pastors en Özdemir. Met het inzetten van derde partijen, komt er ook een verandering in de participantenstructuur. Om te zien of gebrekkige gesprekscoördinatie hier ook plaatsvindt, zijn de transcripten van de interviews die de basis vormen voor dit onderzoek, nagekeken op platformcastings met derde partijen. In Fragment A, dat niet voorkomt in het databestand, is te zien hoe een citaat wordt gebruikt om een vraag van interviewer Witteman in te leiden. Er wordt een opmerking aangehaald die is overgenomen van de burgemeester van Pijnacker: Dat vond hij nodig. Hij vond dat de politie dat ook moest doen. Meteen daarna wordt een citaat van de politie aangehaald: maar die vond dat niet nodig. Want die wil het onderzoek afwachten. In dit fragment laat iedereen elkaar uitpraten en is te zien dat het de interviewer minder moeite kost om zijn vraag op tafel te krijgen, dan in veel andere fragmenten, waarin geen derde, maar vierde partijen worden gebruikt. Fragment A Mark Rutte Nr. Spreker Transcriptie Witt Meneer Rutte (0.6) partijleider van de VVD. Vandaag heeft de burgermee:ster van het dorp, Pijnacker, die heeft uh zijn excu:ses aangeboden. Dat vond hij nodig. Hij vond dat de politie dat ook moest doen, [maar die vond dat= 5 Rutte [Mmhmhh Witt =nog niet nodig. Want die wil het onderzoek afwachten. Is dat nou niet precies zo n incident waardoor burgers altijd een pest! aan de overheid krijgen? (0.8) 10 Rutte Ja. 11 Witt Wat zou een betere houding zijn? Rutte.hhh Kijk. ((schraapt zijn keel)) Uh wat hier gebeurd is (.) uhm dat moet nu blijken uit het gerechtelijk onderzoek natuurlijk. Of die politie (1.0) uhh geweld heeft gebruikt wat onre:delijk was in die situatie..hhh Uhmm ik ben d r niet bij geweest. Ik hoor het verhaal en t klinkt uh heel drama:tisch. Die uh foto s zijn natuurlijk ook verschrikkelijk. ((verdere antwoord niet relevant)) 21

27 3.1.2 Postsequenties De vraag-antwoordsequenties in het databestand bestonden vaak niet simpelweg uit een vraag en een antwoord. In sommige gevallen werd er een tussensequentie ingebracht waarin om verduidelijking werd gevraagd. Ook kwam het voor dat er na het antwoord van de geïnterviewde nog een postsequentie volgde, waarin de interviewer commentaar gaf op het antwoord. In deze postsequenties werd in vier gevallen in het databestand ook een nieuwe stem toegevoegd, waarmee de interviewer afziet van persoonlijk commentaar, maar dit laat doen door middel van een druk op de knop waarmee een fragment wordt ingestart. Die korte fragmenten bestonden uit vooraanstaande figuren die een one-liner ten gehore brachten. Er werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van Bill Clinton die zegt: I did not have a sexual relationship with that woman. Eén van die keren is te zien in Fragment 4 en de andere keer in Fragment 10. Ook wordt Mark Rutte gebruikt in een interview met Rita Verdonk, de woorden uitsprekend: Dit type deskundige, daar heb ik niets aan. In een interview met Jan Marijnissen werd in de postsequentie Jan-Peter Balkenende ingezet, die zegt: Laten we blij zijn met elkaar! gevolgd door het eerdergenoemde fragment van Rutte, dat ook in het interview met Verdonk is gebruikt. De interviewers konden deze fragmenten zelf instarten, door te drukken op één van de knopjes die zich voor hen op de tafel bevinden. Er was een wezenlijk verschil tussen de stemmen die werden gecast in de daadwerkelijke vraag-antwoord sequentie en de fragmenten die werden ingestart in de postsequentie, namelijk dat de laatste categorie niet geregisseerd was en spontaan kon worden gebruikt wanneer de interviewers het wensten. Van andere externe middelen is vóór de aanvang van het programma al besloten dat ze op enig punt in het interview ingezet moeten worden, de interviewers moeten alleen nog beslissen wanneer en hoe ze deze externe middelen op een passende manier kunnen casten op het platform. De gebrekkige gesprekscoördinatie die te zien was in de omkleding van de meeste fragmenten, werd bij externe middelen in de postsequentie niet gevonden, waarschijnlijk ook omdat de fragmenten in de postsequentie werden ingezet zonder uitgebreide talige begeleiding. In zijn onderzoek heeft Clayman (1988) het niet over derde partijen die in de postsequentie worden ingezet, wat kan betekenen dat hier een verschil is tussen de inzetbaarheid van derde en vierde partijen, of dat het Clayman niet is opgevallen. 22

28 3.2 Patronen in de beantwoording Aarzeling in de beantwoording Toen de beurten van geïnterviewden volgend op de veranderde participantenstructuur in beschouwing werden genomen, viel op dat er in veel gevallen een stilte van een paar tienden van seconden tot een paar seconden viel, voordat de geïnterviewde begon aan een antwoord. Fragment 4 komt uit een interview van Jeroen Pauw met Agnes Kant, partijlid van de linkse partij SP. Voordat Kant aan het TV-programma Pauw & Witteman deelnam, was ze eerder al te zien in het TV-programma Catherine met Catherine Keyl. Op het moment dat beide programma s zijn opgenomen, kwamen de verkiezingen van 2006 eraan en Jeroen Pauw suggereert dat Kant heeft deelgenomen aan de beide programma s om een goed beeld van zichzelf neer te zetten voor de verkiezingen. Agnes Kant beweert echter herhaaldelijk dat dit niet het geval is, maar Jeroen Pauw gelooft haar niet. In plaats van zelf te zeggen dat hij haar niet gelooft, zet Pauw een fragment in waarin Bill Clinton aan het woord wordt gelaten op het moment dat hij een beroemd geworden leugen uitspreekt. Ditzelfde fragment werd in het databestand vaker ingezet en iedere keer werd het gebruikt om aan te geven dat de geïnterviewde niet geloofd werd. Agnes Kant reageert niet direct op het filmpje, maar laat een stilte vallen. Jeroen Pauw neemt dan de beurt om uit te leggen wat de bedoeling was van het filmpje dat hij zojuist heeft laten zien. Ook hierna blijft Agnes Kant nog even stil voordat ze begint aan een reactie op de opmerking van Pauw. 23