CONCEPT. Herijking. Kennisbasis Frysk. November 2017

Transcriptie

1 CONCEPT Herijking Kennisbasis Frysk November 2017

2 = = bijstellen = = Inhoudsopgave 1. Belang van het vak 2. Structuur van het vak 2.1. Additieve meertaligheid 2.2. Interactieve taaldidactiek 2.3. Transfer en translanguaging 2.4. Eigen vaardigheid 2.5. Fries en andere vakken 2.6. Schematische weergave 3. Het vak en de leerlingen 4. Kennisdomeinen 4.1. Algemeen 4.2. De structuur van het vak 4.3. Het vak en de leerlingen 4.4. De samenhang met andere vakken 5. Referenties 6. Auteur 2

3 1. Belang van het vak Fryslân is een tweetalige provincie met twee officieel erkende talen. De taalwet van 2014 erkent het Fries als tweede rijkstaal met formeel een vrijwel gelijkwaardige positie als het Nederlands. Fries is een Westgermaanse taal met een eigen rijke woordenschat, fonologie, morfologie en syntaxis die zich onderscheidt van het Nederlands. Fries heeft een eigen gestandaardiseerde spelling en grammatica en dialectische variatie. Volgens de taalsociologische survey van de Fryske Akademy (Klinkenberg, 2017) kan 89% van de inwoners in Fryslân het Fries gemakkelijk tot goed verstaan, 70% spreken, 59% lezen en 19% kan het Fries redelijk tot goed schrijven. Van de respondenten heeft 52% Fries als moedertaal en geeft 49% aan het Fries als thuistaal te gebruiken. De meerderheid van de Friese bevolking vindt Fries belangrijk en wil niet dat de taal verdwijnt (Foekema, 2004). De tweetaligheid van de provincie komt tot uiting in het maatschappelijke verkeer. Op straat, in winkels, op het werk, op school, in verenigingsleven, in media en bij de overheid en politiek, overal wordt Fries gebruikt. Er is een bloeiende Friestalige cultuur op professioneel niveau die tot uiting komt in (jeugd-)literatuur, muziek en theater. Het taalbeleid van de provincie en de gemeenten is gericht op gebruik en verdere ontwikkeling van het Fries als cultuurtaal en als taal van de mienskip. Om optimaal te kunnen functioneren in de Friese maatschappij is een adequate beheersing van het Fries van belang. Ruim tweederde van de ouders van basisschoolleerlingen vindt dat scholen aandacht moeten besteden aan Fries (Inspectie van het Onderwijs, 2010). De nationale overheid erkent eveneens het belang van onderwijs in het Fries voor de Friese samenleving. Sinds 1980 is Fries een verplicht vak in het primair onderwijs. Daarnaast kan Fries als voertaal bij andere vakken worden gebruikt. In de Bestuursafspraak Friese taal en cultuur hebben rijk en provincie afspraken gemaakt om het Fries in het primair onderwijs te versterken. In 1996 heeft het rijk het Europese Handvest voor regionale en minderheidstalen geratificeerd. Hiermee onderschrijven provincie en rijk een beleid dat erop gericht is dat een substantieel deel van de lessen op de Friese basisscholen in het Fries gegeven wordt. In 2014 heeft het rijk met betrekking tot Fries in het onderwijs bevoegdheden overgedragen aan de provincie. De provincie Fryslân kan nu binnen de bestaande overheidswetgeving het beleid voor het Fries onderwijs bepalen en uitvoeren, door bijvoorbeeld zelf de kerndoelen vast te stellen (Dingtiid, 2017). De kerndoelen voor Fries maken het mogelijk het onderwijsaanbod adequaat af te stemmen op de taalachtergronden en competenties van de leerlingen (Oosterloo en Paus, 2005: 21). Voor de vertaling van de kerndoelen in beheersingsdoelen is in 2015 het referinsjeramt Frysk (rrf) ontwikkeld (Meestringa en Oosterloo, 2015), gebaseerd op het Europees Referentiekader (ERK). In de Universele verklaring van de rechten van de Mens van de Verenigde Naties staat dat alle kinderen recht hebben op onderwijs in eigen taal. Dit geldt ook voor Friestalige kinderen. Zij kunnen door onderwijs in het Fries hun eigen moedertaal verder ontwikkelen. Een goede beheersing van de moedertaal heeft een positieve invloed op de cognitieve ontwikkeling en het leren van de tweede taal. Veel kinderen in Fryslân zijn al in meer of mindere mate tweetalig wanneer zij op de basisschool komen. Friestalige kinderen worden al jong tweetalig doordat ze het Nederlands overal tegenkomen. Nederlandstalige kinderen en kinderen met een immigrantentaal als moedertaal kunnen in aanraking komen met Fries via tweetalige voorschoolse opvang, de media en personen uit hun omgeving. Door onderwijs in het Fries kunnen ook zij al op jonge leeftijd tweetalig (of meertalig) worden. Uit wetenschappelijk onderzoek komt naar voren dat tweetaligheid een positieve invloed heeft op de algemene taalontwikkeling en de cognitieve ontwikkeling van kinderen. Zo krijgen tweetalige kinderen een beter inzicht in de opbouw van taalsystemen en meer gevoel voor taalverschillen. Zij ontwikkelen sneller en gemakkelijker een metalinguïstisch 3

4 bewustzijn, met andere woorden: zij zijn zich er eerder van bewust dat men verschillende etiketten op hetzelfde begrip kan plakken, een belangrijke stap in de ontwikkeling van abstract denken. Tweetalige kinderen kunnen gemakkelijker nieuwe talen leren en hebben meer oog voor taaldiversiteit. De meerderheid van de leerlingen van de basisscholen zal later leven en werken in Fryslân. Om goed te kunnen functioneren in die tweetalige maatschappij is beheersing van het Fries van belang, bijvoorbeeld in alledaagse contacten met leeftijdsgenoten, familie, in de buurt, en in het werkzame leven zoals in de gezondheidszorg, dienstverlening, bij media en overheid en algemeen maatschappelijke activiteiten. Mondelinge en schriftelijke beheersing van het Fries geeft een extra plus aan maatschappelijke participatie. Het Fries wordt mondeling en schriftelijk op verschillende manieren gebruikt. Al die mondelinge en schriftelijke uitingen, bijvoorbeeld in de muziek, (amateur)toneel, literatuur, media en sport, vormen met elkaar de Friese cultuur. Ook de Friese geschiedenis, het landschap en erfgoed maken daarvan deel uit. Door Fries op school komen kinderen in aanraking met de Friese cultuur. Het onderwijs heeft een belangrijke functie in die cultuuroverdracht en het bevorderen van cultuurparticipatie. Cultuurbeleving als zodanig is een stimulans voor het (beter) leren beheersen van de taal. Aandacht voor Fries in het onderwijs is ook van belang voor het streven de Friese taal te behouden. Het Nederlands heeft als meerderheidstaal een hogere maatschappelijke status dan het Fries en heeft veel invloed in alle domeinen. Daardoor kan het gebruik van het Fries in gedrang komen. Wanneer er Fries op school geleerd wordt, kan dit een bijdrage leveren aan het versterken van de positie van het Fries (Oosterloo en Paus. 2005: 19). Fries in het onderwijs bevestigt de positie van Fries als Europese minderheidstaal (Euromosaïc; Regional Dossier 2017). Scholen zijn meer of minder ambitieus met hun aandacht voor Fries. Over het algemeen wordt wekelijks minuten aan Fries als vak besteed. Daarnaast zijn er tweetalige scholen die naast Fries als vak Fries ook als voertaal bij andere leergebieden gebruiken en een Friese dag(deel) organiseren. Steeds meer scholen kiezen voor drietalig onderwijs. Wat in 1997 begon als een experiment met 7 basisscholen is in 2016 uitgegroeid tot een netwerk van 72 drietalige basisscholen. Het streven van de provincie is om dat aantal tot 2020 uit te breiden tot 100. Drietalige scholen geven Fries, Nederlands en Engels als vak en gebruiken de drie talen als voertaal bij andere leergebieden (Cedin 2013; Dingtiid, 2017). 2. Structuur van het vak Onderwijs in de Friese taal vindt altijd plaats in een meertalige context. Fries is een minderheidstaal, Nederlands een meerderheidstaal. Cummins noemt drie algemeen geldende principes voor succesvol meertalig onderwijs. Het onderwijs moet rekening houden met de statusverschillen tussen talen, inzetten op interactief taalonderwijs en optimaal gebruik maken van transfer tussen de verschillende talen (zie voor de drie principes van Cummins: Oosterloo en Paus, 2005: 42) Additieve meertaligheid De startbekwame leraar heeft bijna altijd te maken met een taalheterogene beginsituatie. Er zijn Friestalige en niet-friestalige leerlingen. Voor Friestalige leerlingen is Fries moedertaalonderwijs, voor niet-friestaligen tweede- of vreemdetaalonderwijs. Voor een goede blijvende tweetalige ontwikkeling is het voor Friestalige leerlingen van belang om een stevig aanbod in hun eigen taal te krijgen. Een goede beheersing van de moedertaal geeft een goede basis voor het leren van de tweede taal, het Nederlands. Krijgen deze leerlingen die ondersteuning in hun eigen taal niet, dan lopen ze kans beide talen niet goed te leren 4

5 beheersen. Nederlandstalige leerlingen daarentegen worden in hun eerste taal sterk ondersteund vanuit de maatschappij. Zij kunnen goed tweetalig worden in een onderdompelingsprogramma in de tweede taal, het Fries. De leraar moet rekening houden met de verschillen tussen beginnende en gevorderde taalleerders en het aanbod afstemmen op Friestalige, Nederlandstalige en anderstalige leerlingen. Uitgangspunt van de lessen Fries is om de taalvaardigheid bij alle leerlingen op een zo hoog mogelijk niveau te brengen (Oosterloo en Paus, 2005). Differentiatie in doelen, leerwegen en lesinhouden is daarbij van belang Interactieve didactiek Leerlingen in het basisonderwijs moeten gemotiveerd en uitgedaagd worden om Fries te leren. Voor het leren van een taal is een rijk gevarieerd aanbod in die taal nodig en moet de leersituatie veilig en vertrouwd zijn. De leerling moet vertrouwen hebben in zijn eigen taalcapaciteiten. Taal leer je door taal actief te gebruiken, niet alleen door luisteren en lezen, maar ook door te oefenen in spreken en schrijven. Bij interactief taalonderwijs gaat het om functioneel taalgebruik in realistische situaties over onderwerpen die voor leerlingen interessant zijn en waaraan iedereen een bijdrage kan leveren. Interactief taalonderwijs sluit aan bij de theorie van Krashen die bij het leren van taal onderscheid maakt tussen taalverwerving en taalleren. Taalverwerving is een onbewust proces waarbij taalregels op een natuurlijke wijze worden aangeleerd in de communicatie tussen personen. Daarbij is de inhoud belangrijker dan de vorm (Krashen, 1981: 1, 2). Het aanbieden van grammaticaregels bij jonge kinderen is weinig effectief en heeft meer effect bij gevorderde taalleerders. Alleen in de hogere leerjaren kunnen grammaticaregels ingezet worden als ze functioneel zijn in het proces van taalleren. De kerndoelen geven het aanbod aan. Bij de kerndoelen Fries gaat het om taalhouding, mondelinge en schriftelijke vaardigheden en taalbeschouwing. Voor de vertaling van de kerndoelen in beheersingsdoelen is in 2015 het referinsjeramt Frysk (rrf) ontwikkeld. Bij die doelen horen passende leerlijnen, leerinhouden, leermiddelen en evaluatievormen Transfer en translanguaging Onderwijs in de Friese taal moet strategisch en efficiënt worden ingericht. Het ijsbergmodel van Cummins gaat uit van een gemeenschappelijke basis bij het leren van twee talen. Die gemeenschappelijke basis (ijsberg onder water) wordt gevormd door bepaalde algemene vaardigheden die voor beide talen hetzelfde zijn. Tweetalig onderwijs hoeft daardoor niet twee keer zoveel tijd te kosten als eentalig onderwijs. Taalvaardigheden die men in de ene taal heeft geleerd, kan men overdragen naar de andere taal. Dit principe van transfer houdt in dat onderwijs in de ene taal een positieve uitwerking kan hebben op de beheersing van de andere taal (Oosterloo en Paus, 2005: 44). Met andere woorden: een onderwijsprogramma Fries zal volgens dit principe een gunstige uitwerking hebben op de beheersing van het Nederlands en andersom. Bij taalspecifieke aspecten (de toppen van de ijsberg) zoals woordkennis kan minder gemakkelijk gebruik worden gemaakt van transfer. Op dat punt vergt tweetalig onderwijs wel iets meer tijd. Bij translanguaging wordt bij lesactiviteiten op een flexibele en functionele wijze gebruik gemaakt van meerdere talen, waaronder de thuistalen van de leerlingen. Door talen met elkaar te vergelijken ontdekken de leerlingen overeenkomsten en verschillen op grammaticaal, woord- en zinsniveau. Dat biedt optimale kansen voor transfer en vergroot het taalbewustzijn. Uit onderzoek blijkt dat systematische vergelijking tussen talen als primair leermiddel een positief effect heeft op het conceptueel leren in verschillende vak/vormingsgebieden (projectplan Meer kansen met meertaligheid, 2017). Bovendien draagt aandacht voor de thuistalen van de leerlingen zoals Fries bij aan waardering en een positief zelfbeeld van die leerlingen Attitude en vaardigheden De kerndoelen Fries gaan over het stimuleren van een positieve houding tegenover Fries en de vaardigheden verstaan, spreken, lezen en schrijven. Voor de startbekwame leraar als 5

6 rolmodel zijn een positieve attitude en een behoorlijke eigen taalvaardigheid belangrijke voorwaarden om het vak te kunnen geven. De leraar moet Fries kunnen verstaan, spreken, lezen en schrijven op niveau B2 van het rrf. De leraar kan het Fries op een natuurlijke manier gebruiken met de juiste uitspraak van de Friese klanken. Hij heeft een goede woordvorming en zinsbouw, een toereikende en kwalitatief voldoende woordenschat en een correcte spelling. De leraar is zich bewust van de verschillen tussen Fries en Nederlands en wederzijdse beïnvloeding van de talen. Hij kan veel voorkomende interferentiefouten herkennen en vermijden Fries en andere vakken Het onderwijs in het Fries staat niet los van de wijze waarop de andere talen worden gegeven. Taalverwervingtheorieën en principes gelden voor alle talen en de wijze van taalleren toont veel overeenkomsten. De startbekwame leraar kan een relatie leggen tussen onderwijs in Fries, Nederlands, Engels en eventueel andere (streek)talen en door middel van transfer de algemene taalvaardigheden in de betreffende talen bevorderen. Baker en Jones (zie schema in Oosterloo en Paus, 2005: 36) hebben een inventarisatie gemaakt van verschillende modellen van tweetalig onderwijs. Zij onderscheiden zwakke en sterke vormen. Sterke vormen, die leiden tot volledige tweetaligheid, gaan uit van het CLILconcept (Content and Language Integrated Learning) waarbij minderheidstalen niet alleen als vak, maar ook als voertaal gebruikt worden. In Fryslân is die aanpak te vinden bij de twee- en drietalige scholen. Tweetalige scholen gebruiken naast Nederlands Fries als voertaal bijvoorbeeld op de Friese dag of middag. Bij drietalige scholen komt daar het Engels als voertaal nog bij. De verdeling in de bovenbouw is dan bijvoorbeeld 20% Engels, 40% Nederlands en 40% Fries (Goodijk en Riemersma, 2014). [Kennisbasis Nederlandse en Engelse taal: samenhang met andere vakken] Op de twee- en drietalige scholen moet de leraar in staat zijn Fries als voertaal te gebruiken bij andere leergebieden. Dat betekent ook dat de leraar op de hoogte is van de specifieke Friese begrippen en Friestalige leermiddelen die bij de vakken horen die in het Fries worden gegeven. Denk bijvoorbeeld aan Friestalige liedjes, verhalen en materiaal voor wereldoriëntatie. Ook bij het werken met thema s is het belangrijk verder te kijken dan het eigen vakgebied. De leraar kent de begrippen voertaal, omgangstaal en taal als vak. De startbekwame leraar ziet het belang van het doeltaal-voertaalprincipe voor een zo groot mogelijke blootstelling aan de taal. Hij kan zijn eigen taalgebruik afstemmen op het niveau van de leerlingen. Voor goed taalonderwijs is een taalbeleidsplan van belang. Daarin legt de school vast hoe die om wil gaan met de verschillende talen zoals Nederlands, Nederlands als tweede taal, Fries, Engels en eventueel andere talen. Dat schept duidelijkheid over wanneer welke taal aan de orde is. In een taalbeleidsplan worden afspraken vastgelegd over de doorgaande lijnen voor de verschillende talen op de verschillende niveaus, tussendoelen, voertaalbeleid, transfer tussen talen en de eigen vaardigheid van de leraren. Er komt in naar voren of de school eentalig, tweetalig of drietalig is. Een taalbeleidsplan kan ook aandacht besteden aan de doorgaande leerlijn met voorschoolse voorzieningen en het voortgezet onderwijs Schematische weergave structuur van het vak Unieke bijdrage Het vak Fries Concepten Fryslân, een tweetalige provincie Taalontwikkeling in meertalige situatie Taalverwervingstheorieën Additieve tweetaligheid Wettelijk kader Fries primair onderwijs Doorgaande leerlijn onder-, midden-, bovenbouw Interactieve taaldidactiek Motieven voor Fries in het primair onderwijs Transfer en translanguaging Fries in het primair onderwijs Gedifferentieerde leerwegen op basis van beginsituatie Lesinhouden-, lesactiviteiten, leermiddelen en evaluatievormen afgestemd op leeftijd en belevingswereld van de leerlingen 6

7 Centraal hierin staan Contexten Leerlingen Kerndoelen en beheersingsniveaus -Positieve attitude -Verstaan -Spreken -Lezen -Schrijven -Taalbeschouwing Startbekwame leraar Positieve houding en vaardigheden op B2 niveau van het rrf Meertalige situatie Afspraken over taalgebruik en taalbeleid (klas, school, communicatie) Een-, twee- drietalige scholen CLIL: Fries bij andere vakken 3. Het vak en de leerlingen Voor het onderwijs in het Fries beschikt de startbekwame leraar over kennis van de belangrijkste taalverwervingstheorieën met betrekking tot moedertaal-, tweede taal- en vreemde taalonderwijs en onderwijs in minderheids- en meerderheidstalen (De Houwer, 2009). Hij kent de daaruit voortvloeiende taalverwervingsprincipes en didactische modellen voor adequaat taalonderwijs. [Kennisbasis Nederlandse taal: taalverwerving, taalontwikkelingsfasen, tweede taalonderwijs, leerkrachtvaardigheden] De startbekwame leraar kent de nieuwste leermaterialen en weet voor welke beginsituatie en leeftijd hij die kan inzetten. Hij is op de hoogte van de Friese jeugdliteratuur en het belang daarvan voor taalonderwijs. [Kennisbasis Nederlandse taal: jeugdliteratuur] Kinderen komen op de basisschool met Fries, Nederlands of een andere taal als moedertaal. In de voorschoolse voorzieningen wordt in meer of mindere mate aandacht besteed aan Fries. Dit betekent dat het Fries niet vreemd is voor de meeste kinderen die op de basisschool komen. Kinderen in de leeftijd tot ongeveer 7 jaar zijn zeer gevoelig voor taal en kunnen bij voldoende taalaanbod op een natuurlijke en spelende wijze een tweede taal leren. Het lijkt erop dat het taalsysteem in de eerste taal nog minder definitief verankerd is en meer open staat voor andere manieren van het structureren van taal. Niet-Friestalige leerlingen kunnen zo op jonge leeftijd tweetalig worden. Voor Friestalige kinderen betekent onderwijs in het Fries dat ze opgevangen worden in hun eigen taal en die verder kunnen ontwikkelen. Een goede beheersing van de moedertaal heeft een positieve uitwerking op de cognitieve ontwikkeling en het leren van een tweede taal. Het taalaanbod voor kleuters moet concreet zijn en gebonden aan context en gaan over hier en nu. De jonge leerlingen krijgen veel betekenisvol en thematisch geordend taalaanbod dat aansluit bij hun belevingswereld en op een speelse en bewegelijke wijze wordt aangeboden. Teksten zijn verhalend, eenvoudig en kort en worden zoveel mogelijk visueel ondersteund. Voor niet-friestalige leerlingen ligt het accent vooral op verstaan en woordenschatontwikkeling. Dat laatste is ook voor Friestalige leerlingen van belang. Daarnaast moeten leerlingen uitgedaagd worden om Fries te spreken. In de middenbouw wordt bij Fries systematisch voortgebouwd op het geleerde in de onderbouw. De onderwerpen sluiten aan bij de belevingswereld, zijn concreet, worden minder contextgebonden en kunnen gaan over de nabije omgeving, toekomst en verleden. Leerlingen worden in betekenisvolle situaties gestimuleerd het Fries mondeling te gebruiken. Er wordt gestart met lees- en schrijfvaardigheid in het Fries. Er is voldoende taalaanbod in het Fries (mondeling, schriftelijk en digitaal). In de bovenbouw hoeven de onderwerpen niet altijd contextgebonden te zijn, maar kunnen ook betrekking hebben op verleden en toekomst en op de omgeving die minder nabij is. Het kan ook over abstracte onderwerpen gaan. Naast verhalende teksten zijn ook instructieve, 7

8 informatieve betogende en persuasieve teksten van belang. De rol van de leraar verandert: oudere leerlingen leren leerkrachtonafhankelijker. Zij zijn zelfbewuster, maar lijken daardoor ook eerder spreekangst te ontwikkelen. In de bovenbouw kunnen leerlingen veel leerstof aan en dat betekent dat er veel Fries aanbod moet zijn met uitdagend lesmateriaal. Leerlingen krijgen de mogelijkheid om zelfstandig en in groepen verder te werken aan de ontwikkeling van hun Friese vaardigheden. Daarbij gaat het niet alleen om luister- en spreekvaardigheid, maar ook om lezen en schrijven. Naast inhoud is daarbij ook vorm van belang met aandacht voor een juiste uitspraak en spelling, goede woordenschat, morfologie en zinsbouw. Om een goede overgang te kunnen maken, is de leraar op de hoogte van de kerndoelen van het voortgezet onderwijs en zijn er contacten met de scholen voor voortgezet onderwijs. 4. Kennis en vaardigheidsdomeinen 1. Algemeen 1.1. De student kan de bijdrage van het Fries aan het leren en ontwikkelen van de kinderen verwoorden en kan deze illustreren aan de hand van voorbeelden De student heeft kennis van de functies van taal, de positie van minderheidstalen in het algemeen en de geschiedenis en de specifieke situatie van de Friese taal De student is op de hoogte van de wettelijke positie van Fries in het onderwijs en weet welke motieven daaraan ten grondslag liggen De student ziet het belang van moedertaalonderwijs en de voordelen van een meertalige ontwikkeling De student kan Fries verstaan, spreken (monoloog), een gesprek voeren (dialoog), lezen en schrijven op B2-niveau van het rrf (referentiekader Frysk) 1.6. De student weet dat talen elkaar beïnvloeden en wat dat betekent voor een minderheidstaal. 2. De structuur van het vak 2.1. De student heeft kennis van de principes van additieve tweetaligheid, interactieve didactiek, transfer en translanguaging De student kan de beginsituatie van leerlingen in kaart brengen en kent het belang van differentiatie De student kent de kerndoelen, tussendoelen en leerlijnen voor Fries en de beheersingsniveaus van het referinsjeramt Frysk (rrf) De student heeft kennis van leerinhouden, lesactiviteiten, leermiddelen en evaluatiesystemen voor Fries De student is op de hoogte van de Friese jeugdliteratuur en promotieactiviteiten voor kinderboeken De student heeft een lerende en positieve houding tegenover Fries en meertaligheid. 3. Het vak en de leerlingen 3.1. De student weet hoe de taalontwikkeling bij zowel jonge als oudere kinderen in een meertalige situatie verloopt De student kent taalverwervingstheorieën en principes die van belang zijn voor een meertalige ontwikkeling bij jonge en oudere kinderen De student kent de voorwaarden voor een goede meertalige ontwikkeling De student kent het belang van een taalbeleid voor de schoolorganisatie De student kent een variatie aan werkvormen voor het leren van Fries en kan aansluiten bij de belevingswereld van kinderen van 4 tot 12 jaar en hun situatie De student kent het belang van een doorlopende leerlijn vanaf kindcentrum tot en met voortgezet onderwijs. 4. De samenhang met andere vakken 4.1. De student kent modellen van meertalig onderwijs en de taaldoelen daarvan. 8

9 4.2. De student weet wat de begrippen een-, twee- en drietalig onderwijs inhouden De student kent de begrippen voertaal, omgangstaal en taal as vak De student weet wat het begrip CLIL inhoudt De student kan een verantwoorde keuze maken voor een meertalig onderwijsmodel De student kan een dag(deel) Fries als voertaal gebruiken bij verschillende leergebieden. 5. Referenties 1. De Houwer, A. (2009). An Introduction to Bilingual Development. Multilingual Matters Textbooks. 2. Dingtiid. (2017). Meertaligheid als kwaliteit en doel. Advies over Fries in het onderwijs. Z.p. 3. Foekema, F. (2004). Overdracht van de Friese taal. Amsterdam: TNS NIPO. 4. Inspectie van het onderwijs. (2010). Tussen wens en werkelijkheid. De kwaliteit van het vak Fries in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs in de provincie Fryslân. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Den Haag. 5. Goodijk, E. en Riemersma, A.M.J. (2014). De Trijetalige skoalle in Fryslân: Fryslân, natuurlijk laboratorium voor meertaligheid. In: Alessandra Corda, Karel Philipsen en Rick de Graaff, red.), Handboek vroeg vreemdetalenonderwijs. Engels op de basisschool. Bussum: Coutinho. Pp Jonkman, R.J. et alii. (2016). Wêr hast it wei? Evaluaasjesysteem Frysk, Grip-project NHL hogeschool. 7. Klinkenberg, E., (2017). Rapportaazje: Taalsosjologyske Survey: Taal yn Fryslân, de folgjende generaasje. Verkregen via 8. Krashen, S. (1981). Second Language Acquisition and Second Language Learning. Oxford: Pergamon Press. 9. Meestringa, T., & Oosterloo, A. (2015). referinsjeramt Frysk, Ljouwert: Afûk. 10. Oosterloo, A., & Paus, H. (2005). Fries aan bod, leerplan Fries voor het Primair Onderwijs. Enschede: SLO. 11. Projectplan Meer kansen met meertaligheid (2017). Consortium van NHL hogeschool (penvoerder), Lectoraat Fries & Meertaligheid. 12. Provinsje Fryslân. (2015). Fryske taalatlas. Ljouwert. 6. Auteur L. (Liskje) Flapper, PABO NHL 9