Achtergronden mkb conjunctuurklok

Transcriptie

1 Achtergronden mkb conjunctuurklok

2 CBS Den Haag Henri Faasdreef JP Den Haag Postbus HA Den Haag projectnummer EBD- Team bedrijvenconjunctuur en coördinatie Februari 217

3 Samenvatting De afgelopen periode is er binnen het programma De Staat van het mkb veel informatie ontwikkeld, waarmee de gelaagdheid en diversiteit binnen het mkb inzichtelijk is gemaakt. De mkb conjunctuurklok combineert veel van deze informatie en presenteert deze in samenhang, waardoor gebruikers in één oogopslag kunnen zien in welke conjuncturele richting het mkb zich beweegt en wat de actuele stand is. De mkb conjunctuurklok bestaat uit twaalf economische indicatoren, waarvan de waarde steeds ten opzichte van de economische trend wordt gevisualiseerd. De stand van de conjunctuur, boven of onder de economische trend, is afhankelijk van het zwaartepunt van de twaalf indicatoren (puntenwolk). Veranderingen in het conjuncturele beeld van het mkb kunnen hierdoor tijdig gedetecteerd worden. In dit rapport is beschreven hoe de klok gebruikt moet worden en hoe tot de selectie van de indicatoren is gekomen. Achtergronden mkb conjunctuurklok 3

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 2. Toelichting mkb conjunctuurklok 6 3. Kenmerken mkb 9 4. Analyse potentiële indicatoren mkb conjunctuurklok Conjunctuur en omzetontwikkeling Concurrentiepositie en verkoopprijzen en tarieven Financiële factoren en ondernemerschap Conjunctuur en werkgelegenheid Indicatoren mkb conjunctuurklok Inleiding Reële indicatoren Snelle indicatoren Indicator economische ontwikkeling mkb Indicator ondernemersvertrouwen mkb Indicator consumptie-ontwikkeling Indicator exportontwikkeling mkb Indicator financieel vertrouwen mkb Een snelle vacature-indicator mkb Samenvatting 25 Achtergronden mkb conjunctuurklok 4

5 1. Inleiding Dit rapport beschrijft de resultaten van een haalbaarheidsonderzoek naar de ontwikkeling van een mkb conjunctuurklok dat in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken is uitgevoerd. In de mkb conjunctuurklok worden belangrijke mkb indicatoren in samenhang gepresenteerd met als doel een gezamenlijk beeld te geven van de actuele conjuncturele ontwikkeling van het mkb. Uitgangspunt bij de ontwikkeling van de mkb conjunctuurklok is om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de opzet van de bestaande CBS conjunctuurklok van de Nederlandse economie. Enerzijds omdat conjunctuur feitelijk een macro-economisch fenomeen is, waarvan het mkb, gelet op het aandeel in de bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid, een belangrijke component is. Anderzijds vanuit methodologisch oogpunt, omdat voor een optimale werking van de conjunctuurklok indicatorreeksen idealiter vanaf het jaar 2 beschikbaar moeten zijn om de huidige stand van zaken tegen de trend en cyclus af te kunnen zetten. Verder is er naar gestreefd om getalsmatig een goede balans te vinden tussen drie typen indicatoren die tezamen een representatief beeld geven van de conjuncturele stand van zaken. Het gaat hier om voorlopende (leading), gelijk lopende (coincident) en achterlopende (lagging) indicatoren. Het rapport is als volgt op gebouwd: - In paragraaf twee wordt kort uitgelegd hoe de mkb conjunctuurklok wordt gemaakt. - In paragraaf drie wordt een aantal relevante economische kenmerken van het mkb besproken. Dit met het oog op de economische onderbouwing voor het maken van een mkb conjunctuurklok. - Vervolgens wordt in paragraaf vier de relevantie van een aantal beschikbare reële en snelle indicatoren getoetst voor opname in de mkb conjunctuurklok. - In paragraaf vijf wordt de finale lijst met indicatoren van de mkb klok opgesteld. - In paragraaf zes worden conclusies en aanbevelingen gegeven. Achtergronden mkb conjunctuurklok 5

6 2. Toelichting mkb conjunctuurklok Conjunctuur is de telkens op de middellange termijn terugkerende golfbeweging waarin een periode van economische expansie wordt opgevolgd door een periode van contractie. Het is een cyclische beweging rondom de lange termijn economische groei, kortweg cyclus en trend genoemd. Conjunctuur manifesteert zich min of meer gelijktijdig in verschillende macro-economische variabelen zoals output, werkgelegenheid, investeringen, concurrentiepositie, winstgevendheid, faillissementen, inflatie e.d. Wat is een conjunctuurklok? Met de conjunctuurklok kan elk kwartaal snel en betrouwbaar zowel de stand als het verloop van de conjuncturele ontwikkeling voor het mkb worden gevolgd. Dit wordt gedaan op basis van drie typen indicatoren. Het eerste type betreft voorlopende indicatoren die als eerste een verandering in de conjunctuur signaleren; de zogenaamde leading indicators. Gewoonlijk is dit opinie-informatie uit onderzoek onder producenten en consumenten. Deze kwalitatieve informatie komt eerder beschikbaar dan officiële kwantitatieve cijfers, die zijn gebaseerd op reële of harde statistische informatie. Een voorbeeld van zo n snelle, voorlopende indicator is de werkgelegenheidsverwachting. Het tweede type, aangeduid met coincident indicatoren, heeft betrekking op indicatoren die gelijk lopen met de actuele conjunctuur, zoals het bruto binnenlands product. Ten slotte is er nog een derde groep indicatoren, lagging indicators, die achterlopen op de conjuncturele ontwikkeling. Vaak zijn dit arbeidsmarkindicatoren, bijvoorbeeld het aantal gewerkte uren of de werkloze beroepsbevolking. Tezamen geven deze indicatoren een representatief beeld over de conjuncturele stand van zaken met betrekking tot het mkb. Het lezen van de conjunctuurklok Een conjunctuurcyclus wordt in vier hoofdfasen opgesplitst, overeenkomend met de vier kwadranten die in de klok (zie figuur 1) zijn afgebeeld: - Hoogconjunctuur: In het rechterbovenkwadrant loopt de conjunctuur op, waarbij het conjunctuurpad boven het trendniveau ligt. Op een gegeven moment wordt een conjunctuurpiek bereikt. Deze fase wordt aangeduid met de term hoogconjunctuur. - Neergang: De conjunctuur gaat daarna teruglopen, in het linkerbovenkwadrant, maar ligt nog boven trend. - Laagconjunctuur: In het linkerbenedenkwadrant ligt de conjunctuur onder trend en zal uitmonden in een dieptepunt. - Herstel: Na de laagconjunctuur zal de conjunctuur weer gaan verbeteren, maar ligt het niveau onder de trend. In de klok geeft de puntenwolk van de indicatoren de meest actuele stand van de conjunctuur aan. Door de klok terug te spoelen kan het verloop van de conjunctuur in de tijd worden gevolgd. Oude conjunctuurstanden worden achteraf niet meer aangepast. Voor de mkb relevante conjunctuur werden op basis van de beschikbare bronstatistieken twaalf indicatoren geselecteerd. In de klok, weergegeven in figuur 2, geeft de puntenwolk de stand van de conjunctuur in het 3 de kwartaal 216 weer; tien van de twaalf liggen boven trend. De puntenwolk ligt grotendeels in het rechterbovenkwadrant, er is dus sprake van een conjuncturele verbetering boven de trend. Achtergronden mkb conjunctuurklok 6

7 Figuur 1 Het lezen van de conjunctuurklok Figuur 2 mkb-conjunctuurklok derde kwartaal 216 2,5 MKB conjunctuurrelevante omzet MKB aantal openstaande vacatures MKB aantal faillissementen totale binnenlandse consumptie consumptie duurzame goederen Bbp, -,8,,8 consumentenindicator voor consumptieontwikkeling MKB financiële vertrouwen MKB indicator exportontwikkeling MKB indicator economische ontwikkeling MKB vacature-indicator -2,5 MKB ondernemersvertrouwen Achtergronden mkb conjunctuurklok 7

8 De uiteindelijke keuze van de twaalf indicatoren is grotendeels gebaseerd op een conjuncturele analyse, waarbij indicatoren die samenhangen met mkb ondernemerschap zijn onderzocht. Acht van de twaalf geselecteerde indicatoren bevatten uitsluiten mkb informatie (bedrijven met -25 werkzame personen). Hoewel de vier andere indicatoren macro-economisch van aard zijn, hebben ze een sterke mkb component. Met de twaalf indicatoren worden vijf conjunctuuraspecten voor het mkb gevolgd: de economische ontwikkeling (omzet, ondernemersvertrouwen, indicator economische ontwikkeling); de consumptieontwikkeling (de totale en de duurzame goederenconsumptie, de consumentenindicator voor consumptie); de werkgelegenheidsontwikkeling (het aantal openstaande vacatures en de vacature-indicator); financiële conjunctuur (het aantal faillissementen en het financiële vertrouwen) en de exportontwikkeling (de exportindicator). Bij de uitwerking van de mkb klok is er naar gestreefd om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de methodologie en het conjuncturele gedachtengoed van de bestaande CBS Conjunctuurklok voor de hele Nederlandse economie 1, 2. In vergelijking met de CBS Conjunctuurklok zijn er in de mkb conjunctuurklok wat meer snelle indicatoren gebruikt, hierdoor worden conjuncturele veranderingen nog sneller waargenomen Achtergronden mkb conjunctuurklok 8

9 3. Kenmerken mkb Bekend is dat de Nederlandse economie een open markteconomie is en dat de conjunctuur door de binnenlandse markten en de internationale handel wordt aangedreven. Met name het zelfstandige mkb drijft op de binnenlandse conjunctuur en dat geldt voor veruit de meeste bedrijven in Nederland. Box 3.1 mkb en export In 212 verdiende Nederland bijna 17 miljard euro aan de export van goederen en diensten. Het aandeel van het zelfstandig mkb (bedrijven met minder dan 25 werkzame personen) bedroeg 43 procent (73 miljard euro). Het mkb verzorgde toen bijna een kwart van de exportwaarde van goederen (exclusief wederuitvoer) naar de twaalf voor Nederland belangrijkste afzetlanden 3. Export van zelfstandig mkb komt relatief vaak voor in de groothandel, detailhandel en autohandel. Ruim een kwart van de export van goederen wordt door het zelfstandige mkb gedaan (8 miljard euro waarvan 8% Nederlands product en 2 procent wederuitvoer). Aan Nederlands product wordt meer verdiend dan aan wederuitvoer. Van alle exporterende bedrijven behoort 92 procent tot het zelfstandige mkb. Export naar België komt het vaakst voor bij het zelfstandige mkb. De gemiddelde export per zelfstandig mkb bedrijf is ongeveer 9. euro. De gemiddelde exportwaarde wordt vertekend door een aantal grote zelfstandige mkb bedrijven; de mediane exportwaarde bedraagt 18. euro. Bij de export van diensten geldt ook dat de meeste bedrijven zelfstandig mkb zijn en een aandeel hebben van ongeveer een vijfde van de totale dienstenexport. Per euro finale afzet is de toegevoegde waarde voor het zelfstandige mkb,79 eurocent en voor het grootbedrijf,58 eurocent. Ongeveer de helft van alle werkzame personen is zelfstandig of werkt in het mkb (4,7 miljoen). Het aandeel van het mkb in het bbp bedraagt ongeveer 62 procent. Hoewel het mkb economisch gezien niet onbelangrijk is voor de Nederlandse export, is het toch vooral het grootbedrijf dat gevoeliger is voor schommelingen in de wereldhandel. Veel mkb bedrijven (bouw, horeca, detailhandel, handel en verhuur in onroerend goed, zakelijke dienstverlening) richten zich primair op Nederlandse markten. Minder buitenlandse concurrentie leidt tot een hoger prijszettingsvermogen voor deze mkb sectoren. Voor meer internationaal actieve sectoren zoals de industrie, groothandel en transport geldt dat prijzen veelal op de wereldhandelsmarkten tot stand komen. Prijzen of tarieven zondermeer verhogen kan leiden tot het zich uit de markt prijzen, inkomensverlies, verlies van marktaandeel of productievermindering. Voor het grootbedrijf is de ontwikkeling van de buitenlandse concurrentiepositie een meer onderscheidend kenmerk dan voor het mkb. Het mkb is de motor van de Nederlandse economie en werkgelegenheid. Duurzame economische groei en werkgelegenheid zijn gebaseerd op voortdurende innovatie en investeringen in nieuwe processen en producten. 3 van Beveren; Het belang van het mkb voor de Nederlandse export in 212; CBS, november 216. Achtergronden mkb conjunctuurklok 9

10 Uit een recente studie van het CPB 4 komt naar voren dat in Nederland ongeveer 8 procent van het mkb (ten dele) afhankelijk is van externe financiering, veelal van bankkredieten. Het CPB vindt geen verband tussen een grotere afhankelijkheid van externe financiering en de beëindiging van bedrijven. Voor bedrijven die het meest afhankelijk zijn van externe financiering is het percentage faillissementen niet hoger dan voor bedrijven die het minst afhankelijk zijn van externe financiering. Box 3.2 mkb en financiering van investeringsuitgaven Het mkb onderscheidt zich van het grootbedrijf, doordat het meer is aangewezen op externe financiering voor uitgaven van investeringen en innovatie. De financieringsstructuur van het mkb verschilt van die van grote bedrijven. mkb-bedrijven investeren relatief veel in vlottende activa, activa met een korte looptijd (zoals voorraden en liquide middelen). Doordat het mkb vooral in vlottende activa investeert, heeft het vooral behoefte aan kort vreemd vermogen. Grote bedrijven hebben op basis van hun schaalgrootte de beschikking over meer financiële middelen om te investeren in andere bedrijven. Het rendement van grote bedrijven is ten opzichte van dat bij het mkb relatief hoger, omdat de gemiddelde kosten voor vermogensbeheer en transacties lager zijn. De vlottende activa zijn bij mkbbedrijven relatief belangrijker dan bij het grootbedrijf. Een voordeel van een hoog aandeel vlottende activa is dat er snel en beter kan worden ingespeeld op de voortdurend wisselende vraag naar producten en diensten. Daar staat wel tegenover dat deze bedrijven meer kosten moeten maken voor deze grotere flexibiliteit. Zodoende kan het grootbedrijf de financieringskosten van de voorraden gemiddeld lager houden dan het mkb. Verder blijkt dat het grootbedrijf relatief weinig liquide middelen aanhoudt. De achterliggende reden is dat liquide middelen weinig opbrengsten genereren (lage rente of geen vergoeding) en beter kunnen worden belegd in financiële activa zoals obligaties en aandelen. Grote bedrijven zijn daartoe beter in staat dan het mkb, omdat zij over het algemeen een betere risicospreiding kennen, waardoor de ontwikkeling van de cash-flow minder onzeker is 5. Uit recent CBS onderzoek blijkt dat in 215 bijna de helft van de faillissementen (47%) een economische reden als oorzaak heeft (Tabel 3.1). Na de economische crisis van 29 kwakkelde het conjuncturele herstel op de binnenlandse markten veel langer, internationale actieve ondernemingen ging het veel meer voor de wind. Ter vergelijking in de jaren (24, 26 en 28 na de economische recessie van 23 varieerde het aantal beëindigde faillissementen met een economische oorzaak tussen de 25 en 31 procent; in 21 bedroeg het 33 procent. Er wordt opgemerkt dat de gebruikelijke doorlooptijd tussen uitgesproken en beëindigd faillissement ongeveer tussen de 1 en 4 jaar ligt in de enquêtes van 24 tot en met 215, met uitzondering van 21. Variërend van 65 naar 81 procent van de faillissementen werd toen beëindigd vanwege gebrek aan baten. Grotere bancaire afhankelijkheid van financiering van investeringen is kenmerkender voor het mkb dan het grootbedrijf. Voor de mkb conjunctuurklok worden daarom ook een aantal financiële indicatoren geselecteerd om dit aspect te volgen. Een laatste kenmerkend verschil dat hier nog naar voren wordt gebracht, betreft de neerslag van macro-economische vraagveranderingen in de Nederlandse economie. Van oudsher treedt dit eerst op in de exportsector en slaat vervolgens neer in de twee andere bestedingscomponenten van het bbp, namelijk investeringen en de consumptie. De export conjunctuurcyclus loopt over het algemeen voor op de investerings- en consumptiecyclus. Aangezien het overgrote deel van het mkb meer op binnenlandse dan op buitenlandse markten onderneemt ligt het voor de hand dat de conjuncturele ontwikkeling van het mkb sterker zal samenhangen met de ontwikkeling van de binnenlandse consumptie dan bij de export. 4 Mocking, R. et all, Dependence on External Finance and SME Survival. CPB background Document, Netherlands July 216; Netherlands Bureau for Economic Policy Analysis 5 M. Folkeringa, Financiering van mkb-bedrijven, EIM juli 28 Achtergronden mkb conjunctuurklok 1

11 4. Analyse potentiële indicatoren mkb conjunctuurklok In deze paragraaf worden zowel stemmingsgegevens als realisatiegegevens geëvalueerd. Doel hiervan is om te laten zien wat bij een aantal potentieel relevante indicatoren het verschil in ontwikkeling is tussen het mkb, grootbedrijf en de economie als geheel. Dit als een opstap voor een definitieve keuze van indicatoren voor de conjunctuurklok die in de volgende paragraaf worden beschreven. 4.1 Conjunctuur en omzetontwikkeling Het aandeel van de reële omzet van het mkb is groter dan dat van het grootbedrijf. Het aandeel van het mkb bedraagt gemiddeld bijna 64 procent in de periode Gemiddeld valt in de tijd gezien het beloop van de mkb omzet samen met dat van de de totale omzet, terwijl dat van het grootbedrijf (GB) gemiddeld een kwartaal voorloopt op de totale omzet (figuur 4.1.1). De omzetontwikkeling van het mkb is gelet op de beweginsguitslag wat minder conjunctuurgevoelig dan die van het grootbedrijf. Figuur Omzetontwikkeling mkb en grootbedrijf (reële cijfers) reële totale omzet, 21=1 MKB GB In de omzetverwachting, die is bepaald volgens het meerderheidspercentage van ondernemers (figuur 4.1.2), komt er nauwelijks verschil in conjunctuurfasering tussen mkb en grootbedrijf naar voren. Wel is er net als bij de reële omzetontwikkeling meer conjunctuurgevoeligheid te zien bij het grootbedrijf. Enerzijds is het meerderheidspercentage door de jaren heen groter, anderzijds treden er vaker korte termijn schommelingen op. Figuur Omzetontwikkeling mkb en grootbedrijf: % optimisten min pessimisten (snelle cijfers) GB omzetontwikkeling MKB omzetontwikkeling Achtergronden mkb conjunctuurklok 11

12 4.2 Concurrentiepositie en verkoopprijzen en -tarieven Volgens de theorie hebben bedrijven die ondernemen bij afwezigheid van buitenlandse concurrenten over het algemeen meer prijszettingsvermogen. Bij internationale handel komen prijzen vaak op de wereldhandelsmarkt tot stand en zal de buitenlandse concurrentiepositie waarschijnlijk worden verzwakt bij autonome prijszetting. Zowel voor het mkb als het grootbedrijf is te zien dat er inderdaad meer samenhang bestaat tussen de binnenlandse concurrentiepositie en de verkooprijzen (Figuren en 4.2.2) dan tussen buitenlandse concurrentiepositie en prijzen. De prijsverwachting volgt de binnenlandse concurrentiepositie, dat wil zeggen als ondernemers aangeven dat de concurrentiepositie verslechtert dan wordt de prijsverwachting negatief en omgekeerd als de concurrentiepositie verbetert wordt de prijsverwachting positief. Dit verband komt wat sterker naar voren bij het mkb dan bij het grootbedrijf. De cijfers laten zien dat binnenlandse concurrentiepositie voor het mkb een relevant bedrijfseconomisch gegeven is. Figuur Concurrentiepositie en verkoopprijzen (procentueel saldo) MKB prijsverwachting MKB concurrentiepositie EU markten MKB concurrentiepositie NL markten Figuur Concurrentiepositie en verkoopprijzen (procentueel saldo) GB prijsverwachting GB concurrentiepositie EU markten GB concurrentiepositie NL markten Achtergronden mkb conjunctuurklok 12

13 4.3 Financiële factoren en ondernemerschap Bekend is dat voor het mkb financiering een grotere beperkende rol heeft op de continuïteit van de bedrijfsvoering dan het grootbedrijf. Het mkb is meer aangewezen op externe financiers dan het grootbedrijf. Er zijn geen reële CBS cijfers beschikbaar om dit te meten. Snelle CBS cijfers van ondernemers bevestigen dit echter wel. Het percentage mkb bedrijven dat meldt dat de voortgang van de bedrijvigheid wordt gehinderd door financiering hinder is groter dan bij het grootbedrijf (Figuur 4.3.1). Ongeacht de conjunctuurstand ligt het percentage bedrijven met financiële beperkingen voor het mkb structureel hoger dan voor het grootbedrijf. Figuur Financiering als productie belemmerende factor: % bedrijven mkb en grootbedrijf GB %bedrijven productie wordt belemmerd door financiële factoren MKB % bedrijven productie wordt belemmerd door financiële factoren Logisch gezien zou dit verschil tussen mkb en grootbedrijf ook uit de ontwikkeling van de investeringen moeten blijken. De CBS cijfers met betrekking tot de investeringsverwachting laten inderdaad zien dat die van het mkb structureel lager zijn in vergelijking met die van het grootbedrijf. Bij het grootbedrijf is het saldo van bedrijven dat denkt meer of minder te gaan investeren in economisch betere tijden eerder positief in vergelijking met het mkb (Figuur 4.3.2). Figuur Investeringsverwachting (procentueel saldo) GB verwachting investering MKB verwachting investering Cash flow is een primaire bron voor de financiering van investeringsuitgaven. Op dit punt lopen de snelle mkb en grootbedrijf conjunctuurbeelden van financiering en investeringen in de pas met de ontwikkeling van de winstgevendheid. Net zoals de mkb investeringsverwachting min of meer structureel achterblijft bij die van het grootbedrijf, blijft ook de ontwikkeling van de winstgevendheid van het mkb veelal achter ten opzichte van die van het grootbedrijf (Figuur4.3.3). Achtergronden mkb conjunctuurklok 13

14 Figuur Ontwikkeling winstgevendheid (procentueel saldo) GB ontwikkeling winstgevendheid MKB ontwikkeling winstgevendheid Conjunctuur en werkgelegenheid Sinds de economische crisis is de arbeidsmarkt verder geflexibiliseerd in Nederland, veel meer dan in andere landen van de Europese Unie bijvoorbeeld. Ondernemers zijn dan ook geneigd om pas ver in een fase van aantrekkende conjunctuur personeel in vaste dienst te nemen. Het aantal openstaande vacatures, kortweg vacatures, is momenteel de enige reële reeks over de arbeidsmarkt van het mkb. De vacatures van het mkb bedragen ongeveer 55 procent van het totale aantal vacatures in Nederland (Figuur 4.4.1). De ontwikkeling van het aantal mkb-vacatures loopt in de pas met de totale vacaturereeks. Ook voor deze conjunctuurindicator is het vlakkere verloop bij het mkb goed te zien; het dal is minder diep en het herstel voltrekt zich ook minder snel. Figuur Jaarmutaties aantal vacatures (%) aantal vacatures MKB totaal aantal vacatures Naast de echte vacatures zijn er ook twee snelle werkgelegenheidsindicatoren voor het mkb beschikbaar, namelijk de ontwikkeling en verwachting van het personeelsbestand volgens ondernemers. Beide lopen in hoge mate samen met de reële vacatures, de correlatie bedraagt zelfs meer dan,95 (Tabel 4.4.1). Deze snelle opinie informatie verschaft dus een waardevolle aanvulling op de ontwikkeling van de vraag naar werkgelegenheid. Het is een oordeel van ondernemers dat zij baseren op economische ontwikkelingen in hun bedrijf (Figuur 4.4.2). Achtergronden mkb conjunctuurklok 14

15 Tabel correlatie van snelle werkgelegenheidsindicatoren met het aantal vacatures correlatie van aantal vacatures met 211.q1-216.q3 saldo werkgelegenheidontwikkeling lopende drie maanden,955 saldo werkgelegenheid ontwikkeling afgelopen drie maanden,956 Figuur Aantal mkb vacatures en twee snelle mkb personeelsbestandindicatoren werkglhd t+1 MKB werkglhd t-1 MKB vacatures MKB, R-as Werkglhd t+1 MKB saldo werkgelegenheidsontwikkeling lopende drie maanden 2 Werkglhd t-1 MKB sado werkgelegenheidsontwikkeling afgelopen drie maanden Daarnaast is er ook snelle informatie beschikbaar over werknemerstekorten. Een werknemerstekort wordt gemeten als het percentage bedrijven waarbij het werknemerstekort de productie belemmert. Het uiteindelijke doel van de eerder genoemde indicatoren is om één vacature-indicator samen te stellen gebaseerd op bredere bedrijfseconomische informatie dan alleen werkgelegenheid (box 3.4.1). Deze vacature-indicator is recent ontwikkeld. Box vacature-indicator De vacature-indicator geeft een indicatie voor de richting waarin de vacatures zich naar verwachting van de ondernemers zullen ontwikkelen. Hoe optimistischer de ondernemers gestemd zijn over de ontwikkeling van de vacatures, des te meer zal de waarde van de vacature-indicator positief afwijken van de nullijn en des te groter is de verwachting dat de vacatures zullen toenemen (en omgekeerd). De vacature-indicator kan een waarde hebben die varieert tussen de -3 en +3 procent. De bestaande vacature-indicator is berekend met snelle werkgelegenheids- en verschillende economische indicatoren 6, onderzoeksbeschrijvingen/vacature-indicator 7 /media/imported/onze%2diensten/methoden/dataverzameling/korte%2onderzoeksbeschrijvingen/documen ts/211/12/211-nieuwe-vacature-indicatoren.pdf Achtergronden mkb conjunctuurklok 15

16 5. Indicatoren mkb conjunctuurklok 5.1 Inleiding In de vorige paragraaf werden positieve verbanden geconstateerd tussen een aantal mkb kenmerken en conjunctuurindicatoren. In deze paragraaf wordt een lijst met definitieve snelle en reële klokindicatoren opgesteld. Het doel is om voor het mkb het relevante conjunctuurbeeld compleet te maken voor gebruik in de conjunctuurklok. Het streven is om een betrouwbare mix te vinden tussen voorlopende, gelijklopende en achterlopende snelle en reële conjunctuurindicatoren. Bij de verschillende snelle indicatoren gaat het om telkens een indicator samen te stellen die wordt opgebouwd uit verschillende, relevante deelindicatoren, zoals bijvoorbeeld voor het bestaande ondernemersvertrouwen is gedaan. De reële indicatoren zijn daarentegen telkens enkelvoudige indicatoren, uitgezonderd consumptie (totaal en duurzame goederen). Tabel 5.1 geeft de lijst weer met alle indicatoren die gebruikt zijn voor de mkb klok. Eerst worden de reële indicatoren gepresenteerd (paragraaf 5.2) en vervolgens de snelle indicatoren (paragraaf 5.3). Tabel 5.1 Groslijst indicatoren mkb conjunctuurklok Lijst met finale conjunctuurindicatoren voor MKB klok reële indicatoren snelle indicatoren Conjunctuurenquête Nederland (ondernemers) Consumenten conjunctuuronderozek (CCO) Bbp (volume) 1 ondernemersvertrouwen 1 nu gunstige tijd voor duurzame grote aankopen Consumptie-index en 4 groepen 2 ontwikkeling orderontvangsten 2 ontwikkeling economische siutatie laatse 12 mnd Export volume-index 3 ontwikkeling buitenlandse omzet 3 ontwikkeling financiële situatie laatste 12 mdn Omzet MKB (euro's) 4 ontwikkeling winstgevendheid 4 ontwikkeling economische siutatie komende 12 mnd Vacatures MKB (aantal) 5 ontwikkeling concurrentiepositie op NL-markt 5 ontwikkeling financiële situatie komende 12 mnd Faillissementen MKB (aantal) 6 ontwikkeling concurrentiepositie op EU-markt 6 ontwikkeling verkoopprijzen komende 12 mnd 7 oordeel ontwikkeling buitenlandse orderpositie 7 ontwikkeling werkloosheid komende 12 mnd 8 verwachting orderontvangsten 9 verwachting buitenlandse orderontvangsten 1 verwachting buitenlandse omzet 11 verwachting economisch klimaat 12 verwachting werkgelegenheid 13 verwachting prijzen/tarieven 14 verwachting investeringen 15 geen productiebelemmeringen 16 productie belem. Door onvoldoende vraag 17 productiebelemmering door financiering 18 productiebelemmering door tekort personeel 5.2 Reële klokindicatoren Zoals eerder beschreven is de binnenlandse consumptie één van de belangrijkere reële conjunctuurindicatoren. Uit een analyse van de vier hoofdgroepen (voedings- en genotmiddelen, duurzame goederen, overige goederen en diensten) blijkt dat in 215 het relatieve aandeel van de diensten ongeveer 58 procent en dat van de goederen 42 procent bedroeg. Conjunctureel gezien worden de veranderingen in de binnenlandse consumptie echter in de eerste plaats gedreven door de duurzame goederen. Uit een regressieanalyse met cyclische waarden berekend over de periode is namelijk gebleken dat als de totale binnenlandse consumptie met 1, procentpunt verandert, de consumptie van duurzame goederen een bijdrage heeft van,45 procentpunt, die van de diensten,38 en de twee andere hoofdgroepen,17. In figuur is dit waarneembaar. Van de vier hoofdgroepen bewegen de duurzame goederen naar cyclische uitslag gezien het scherpst. De conjunctuuruitslag ligt vrijwel altijd ver boven of onder die van de totale binnenlandse consumptie, terwijl die van de andere drie hoofdgroepen vrijwel altijd min of meer ermee overeenstemmen. Voor de mkb conjunctuurklok is het dan ook interessant om behalve de totale consumptie ook apart de consumptie van duurzame goederen cyclisch te volgen. Achtergronden mkb conjunctuurklok 16

17 Figuur Cyclisch verloop van totale binnenlandse consumptie en vier hoofdgroepen 9 Binnenlandse consumptie voeding en genotmidelen st.dev 1, duurzame goederen diensten st.dev 1, overige goederen Een andere reële conjunctuurindicator is het aantal uitgesproken faillissementen. Gemeten over de jaren heeft 98,5 procent van de uitgesproken faillissementen in de business economy (SBI B-N, S95 excl. K) betrekking op mkb bedrijven. Hoewel faillissementen om verschillende redenen kunnen worden uitgesproken hangt het verloop in sterke mate samen met economische oorzaken. Daardoor vormt het aantal uitgesproken faillissementen een belangrijke conjunctuurindicator. Verder is voor het volgen van de arbeidsmarkt het aantal mkb vacatures beschikbaar. Met de vacatures kan de openstaande vraag naar werkgelegenheid worden gevolgd. Tevens is er voor het mkb een reële omzetreeks beschikbaar. Bij het samenstellen is de conjunctureel relevante omzet gebruikt, dat wil zeggen de gezamenlijke omzet van de SBI letters B t/m S exclusief de letters D, G46, K en R. Vooral de omzet van de groothandel (G46) heeft in vergelijking met andere branches een afwijkende conjuncturele ontwikkeling. Tenslotte wordt ook het bbp, de centrale economische of conjuncturele graadmeter, toegepast om daarmee een totale omgevingsindicator voor het mkb in de conjunctuurklok op te nemen. In figuur zijn de zes reële indicatoren geplot die in de mkb conjunctuurklok worden opgenomen. De conjuncturele ontwikkeling van deze indicatoren liggen in de tijd dicht op elkaar. Achtergronden mkb conjunctuurklok 17

18 Figuur De reële indicatoren van de mkb conjunctuurklok 2,5 Bbp binnenlandse consumptie aantal faillissementen MKB (gespiegeld) aantal vacatures MKB omzet MKB marktsector consumptie duurzame goederen, -2, Snelle indicatoren Er worden zes snelle indicatoren in de mkb conjunctuurklok opgenomen. Deze geven ieder een snelle indicatie voor de ontwikkeling van een bepaald aspect van het mkb-ondernemerschap. Ze zijn als rapid of leading indicators samengesteld uit de beschikbare reeksen die in tabel 5.1 vermeld staan Indicator economische ontwikkeling mkb Het is belangrijk om over een indicator te beschikken waarmee enerzijds de voortgang van de mkb bedrijvigheid kan worden gevolgd en waarmee anderzijds een relatie met de macro-economische conjuncturele ontwikkeling (bbp) kan worden gelegd. Onderdeel van deze snelle indicator is informatie die door het CBS aan de ondernemers periodiek wordt gevraagd over productiebelemmeringen. Deze informatie is cruciaal daar het snel spanningen tussen vraag- en aanbodfactoren meet; in de regel sneller dan met statistische, kwantitatieve informatie gedaan kan worden. Hoe meer of minder bedrijven rapporteren dat er overall geen productiebelemmeringen zijn, hoe beter of slechter de conjunctuurstand is (Figuur ). In 211 en in 216 ligt het percentage ondernemers dat aangeeft geen productiebelemmeringen te voorzien boven de vijftig procent. Op het dieptepunt van de economische recessie in 29 gaf ongeveer 35 procent van het mkb aan geen productiebelemmeringen te ervaren. In 213 daalde dit percentage verder naar ongeveer 3 procent; in lijn met de ontwikkelingen met betrekking tot de consumptie en het consumentenvertrouwen. Eén van de belangrijkste productiebelemmerende factoren blijkt de vraag te zijn of nieuwe orderontvangsten voldoende zijn voor de bedrijvigheid. In figuur komt naar voren dat dit in Achtergronden mkb conjunctuurklok 18

19 de regel de grootste productiebelemmerende factor is. De omslagmomenten van deze indicator evenals die van de indicator geen productiebelemmeringen vielen samen met die van het bbp. Figuur Productiebelemmerende factoren mkb in relatie tot bbp (R-as) Bbp (conjunctuurcyclus) R-as geen productiebelemmeringen productiebelemmering door onvoldoende vraag productiebelemmering door financiële factoren productiebelemmering door tekort aan personeel andere factoren (weer, fysieke ruimte, materialen, overige) productiebelemmering ,5, -2,5 Om te komen tot een snelle indicator voor de economische ontwikkeling van het mkb zijn er uiteindelijk vier bedrijfseconomische variabelen geselecteerd. Er is hierbij op gelet om geen variabelen dubbel te selecteren, bijvoorbeeld omdat die al onderdeel zijn van een andere snelle indicator. In dit verband zijn bijvoorbeeld de snelle omzetindicatoren uitgesloten omdat ze al onderdeel zijn van een bestaande indicator het ondernemersvertrouwen. Figuur mkb indicator economische ontwikkeling en vier deelindicatoren economische indicator concurrentiepositie NL-markt t-1 2,5 geen prodbelemmeringen t inkooporders t+1 onvoldoende vraag t (gespiegeld), -2, Behalve de indicatoren geen productiebelemmering en onvoldoende vraag is de ontwikkeling van de concurrentiepositie op de binnenlandse markten van Nederland ook onderdeel van de economische indicator en uitermate relevant voor het mkb. Ten slotte is de informatie over hoe de Achtergronden mkb conjunctuurklok 19

20 meerderheid van ondernemers denkt over de inkooporders voor het lopende verslagkwartaal ook een deelreeks van de snelle indicator economische ontwikkeling Indicator ondernemersvertrouwen mkb Het vertrouwen van producenten en consumenten speelt een belangrijke rol in economische beslissingen. In de mkb conjunctuurklok wordt daarom het mkb ondernemersvertrouwen opgenomen. Het ondernemersvertrouwen drukt zoals het woord aangeeft het vertrouwen van ondernemers uit in de economische gang van zaken, zowel in de actualiteit als op de korte termijn. Het mkb ondernemersvertrouwen, wordt op de website van de Staat van het mkb gepubliceerd. Over het algemeen wordt voor de meeste sectoren de omzetontwikkeling, de omzetverwachting en de ontwikkeling van het economisch klimaat gebruikt om het ondernemersvertrouwen samen te stellen, zo ook in dit onderzoek (figuur ). Figuur mkb Ondernemersvertrouwen en deelindicatoren (procentueel saldo) 2,5 ondernemersvertrouwen omzet t-1 omzet t+1 economisch klimaat t-1, -2, Indicator consumptie-ontwikkeling. Het consumentenvertrouwen is een belangrijke macro-economische stemmingsindicator, niet alleen voor consumptie maar ook voor de investeringsbereidheid van ondernemers. Uit een analyse met cyclische waarden over de periode is gebleken dat het consumentvertrouwen gemiddeld negen maanden voorloopt op de binnenlandse consumptie en bedrijfsinvesteringen. In een eerdere CBS analyse, welke in het kader van de Nederlandse conjunctuurklok werd uitgevoerd, werd geconstateerd dat veranderingen in consumentenvertrouwen gemiddeld na twee kwartalen doorwerken in de daadwerkelijke consumptie. Veranderingen worden eerst zichtbaar in het consumentenvertrouwen, waarna later de daadwerkelijke wijziging in het consumptieve gedrag plaatsvindt. Het voorlopend karakter van het consumentenvertrouwen en de indicator duurzame aankopen is zichtbaar bij omslagpunten in de conjunctuur. Voor het mkb is het interessant om de consumptie te volgen met een iets andere samenstelling van indicatoren uit het consumentenconjunctuuronderzoek (CCO). Aangezien de binnenlandse consumptie tot wel meer dan 6 procent aan het bbp bijdraagt, kunnen ook andere houdingen en verwachtingen van consumenten relevant zijn, dan alleen die waarmee het bestaande consumentenvertrouwen (CV) is Achtergronden mkb conjunctuurklok 2

21 samengesteld. Zo kan bijvoorbeeld meer baanonzekerheid bij consumenten leiden tot het uitstellen van grote aankopen. In dit kader is het relevant de werkloosheidsverwachting van consumenten te onderzoeken als een potentiële deelindicator voor een snelle indicatie van de consumptieontwikkeling. Voor het maken van deze snelle indicator worden cijfers gebruikt van 2.1 tot en met In Tabel zijn de correlatie uitkomsten van zeven vijf deelindicatoren van het CCO met de totale binnenlandse consumptie vermeld. De correlatie van andere CCO-indicatoren bleekt niet of nauwelijks relevant te zijn. Met de eerste vijf indicatoren wordt het consumentenvertrouwen samengesteld. Tabel Binnenlandse consumptie en diverse CCO-indicatoren (meerderheidspercentage) CCO indicator lead (+), lag (-), coincident () correlatiecoëfficiënt maanden t.o.v. consumptie Economische situatie komende 12 mnd -15,78 Economische situatie laatste 12 mnd -9,83 Financiële situatie laatste 12 mnd,85 Financiële situatie komende 12 mnd -8,82 Nu de tijd voor grote aankopen -5,82 Werkloosheid komende 12 mnd -8,81 Verkoopprijzen komende 12 mnd -4,68 De economische situatie komende 12 maanden heeft een uitzonderlijk grote lead en daarbij een correlatie kleiner dan,8. De financiële situatie de komende twaalf maanden voegt eigenlijk geen extra waarde toe ten opzichte van die van economische situatie de laatste 12 maanden, de correlatie is iets kleiner. De verkoopprijsverwachting heeft een correlatie kleiner dan,8 met de consumptie en wordt daarom niet gebruikt. Met de overgebleven vijf indicatoren van het CCO wordt de snelle consumptie-indicator samengesteld. Tezamen met de binnenlandse consumptie en de duurzame goederen kan het conjunctuurcluster consumptie in de mkb conjunctuurklok worden gevolgd (figuur ). Door naar de cyclische waarden van de laatste zeven maanden van de consumptie-indicator, de trend, te kijken kan voor de korte termijn een richtingsindicatie voor de ontwikkeling van de binnenlandse consumptie worden afgeleid. Figuur Reële binnenlandse consumptie, duurzame goederen en snelle indicator consumptieontwikkeling (meerderheidspercentage) cco-indicator consumptie, R-as Binnenlandse consumptie duurzame goederen Achtergronden mkb conjunctuurklok 21

22 Opgemerkt wordt dat in de mkb conjunctuurklok kwartaaluitkomsten worden gepubliceerd; deze zijn dus gebaseerd op trendwaarden van de laatste twee kwartalen Indicator export-ontwikkeling mkb Voor de exportindicator zijn verschillende indicatoren beschikbaar (zie tabel 5.1). Het mkb exporteert vooral naar markten in de Europese Unie. Het oordeel over de ontwikkeling van de concurrentiepositie op de EU-markt in de afgelopen drie maanden (CconcurposEU T-1) en het oordeel over de huidige buitenlandse orderpositie (Cbuitordpos T) zijn de twee belangrijkste snelle exportindicatoren. In beide gevallen betreft het een beoordeling van producenten zelf. Het oordeel over de huidige buitenlandse orderpositie (aantal maanden werk in portefeuille baseert een ondernemer aan de hand van de productiecapaciteit (Cbuitordpos T). Het belang van een goede buitenlandse concurrentiepositie is voor internationaal ondernemende bedrijven evident. Verder zijn ook de ontwikkeling van de buitenlandse omzet (Cexpomz T-1) en de verwachting van nieuwe buitenlandse orderontvangsten (Cbuitordpos T) relevant voor opname in de snelle exportindicator (figuur ). Figuur mkb exportindicator met deelindicatoren (meerderheidspercentage). 8, indicator exportontwikkeling Cexpomz T-1 CconcurposEU T-1 CbuitordersT+1 Cbuitordpos T, -8, -16, Indicator financieel vertrouwen mkb In paragraaf 4.3 zijn enkele belangrijke financiële kenmerken en verbanden besproken. Financiële beperking blijkt meer een structureel dan een conjunctureel kenmerk te zijn voor het mkb dan voor het grootbedrijf. Het mkb gemiddelde van drie variabelen - de investeringen, financiële beperkingen en winstgevendheid - wordt gebruikt als indicator voor het financiële vertrouwen in de mkb conjunctuurklok (figuur ). Achtergronden mkb conjunctuurklok 22

23 Figuur Het mkb financiële vertrouwen en deelindicatoren (meerderheidspercentage (linkeras) en percentage bedrijven (rechteras) 1,, -1, -2, -3, -4, financiële vertrouwen saldo winstgevendheid T-1 saldo investeringsverwachting T+1 % bedrijven met financiële belemmeringen T, gespiegeld (R-as) Het mkb financiële vertrouwen valt samen met het conjuncturele verloop van het aantal mkb faillissementen. Ongeveer de helft van de uitgesproken faillissementen in 215 van bedrijven en instellingen heeft een economische oorzaak. Faillissementen van bedrijven beginnen vaak als een bedrijf als schuldenaar ophoudt met te betalen en in de regel is dit door een tekort aan baten. Van de drie deelindicatoren van het mkb financiële vertrouwen blijkt dat de winstgevendheid het meeste voorloopt op de mkb faillissementen, namelijk drie kwartalen. De investeringsverwachtingen en financiële factoren die de voortgang van de bedrijvigheid belemmeren lopen gemiddeld gelijk in de tijd met het aantal faillissementen. Het financiële vertrouwen loopt gemiddeld een kwartaal voor Een snelle vacature-indicator mkb Ten slotte is er een mkb vacature-indicator samengesteld. De werkgelegenheidsontwikkeling volgt de economische ontwikkeling. Gebleken is dat de twee snelle indicatoren van de werkgelegenheid (terug- en vooruitblikkend) gemiddeld samenlopen met het aantal openstaande vacatures. De bestaande vacature-indicator van het CBS is deels gebaseerd op economische indicatoren. Voor de vacature-indicator van het mkb wordt dit derhalve ook gedaan. De volgende indicatoren uit zijn hiervoor gebruikt: ontwikkeling orderontvangsten, personeelstekort, ontwikkeling werkgelegenheid en verwachting verkoopprijzen/tarieven en werkgelegenheid. Gemiddeld loopt de vacature-indicator één kwartaal voor op de conjuncturele ontwikkeling van het aantal vacatures. Naast de twee onderliggende werkgelegenheidsindicatoren bevat de vacature-indicator ook elementen om de totale vraag naar personeel te volgen en niet alleen de openstaande vraag. Achtergronden mkb conjunctuurklok 23

24 Figuur Aantal mkb vacatures en mkb vacature-indicator met deelindicatoren (meerderheidspercentage (linkeras) en percentage bedrijven (rechteras) 17,, -17, -34, vacature-indicator saldo orderontvangsten T-1 saldo werkgelegenheid T-1 saldo werkgelegenheid T+1 saldo verkoopprijzen/tarieven T+1 % bedrijven met personeelstekort (R-as) Achtergronden mkb conjunctuurklok 24

25 6. Samenvatting In dit rapport is verslag gedaan van het haalbaarheidsonderzoek voor de ontwikkeling van een mkb conjunctuurklok. Het is mogelijk om voor het mkb op kwartaalbasis een conjunctuurklok samen te stellen met twaalf indicatoren bestaande uit 5 snelle en 3 reële mkb indicatoren, drie reële macroeconomische indicatoren en een snelle consumptie-indicator samengesteld uit het consumentenconjunctuuronderzoek. Gestreefd is om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de opzet en methodologie van de bestaande conjunctuurklok (paragraaf 2). De methodiek voor het berekenen van cijfers voor de conjunctuurklok volgt die van de klok voor de hele Nederlandse economie. Net als in de bestaande klok zijn de cijfers van indicatoren van de mkb conjunctuurklok genormaliseerd, dat wil zeggen dat van de individuele cycluswaarden het langjarig gemiddelde wordt afgetrokken en vervolgens gedeeld door de standaardfout. Het zijn deze cijfers die in de mkb conjunctuurklok worden opgenomen. De laatste cycluswaarde (Tn) is de meest actuele stand van de conjunctuur (y-as) en de mutatie van de vorige stand (Tn-1) geeft de ontwikkeling of groei aan (x-as). Vooraf vindt seizoen- en trendcorrectie plaats. Op basis van een aantal economische kenmerken van het mkb in samenhang met de macro economisch conjunctuur is een eerste analyse verricht voor beschikbare mkb indicatoren. Binnenlandse consumptie en concurrentiepositie, financiële beperkingen en meer prijszettingsvermogen bleken kenmerkender te zijn voor het mkb dan het grootbedrijf. Algemeen geldt dat mkb ondernemerschap primair drijft op de binnenlandse vraag naar goederen en diensten, het economisch belang van de export voor het mkb is echter ook niet onbelangrijk. Gelet op financieringsstructuur bestaat er een groot verschil met het grootbedrijf: het mkb is veel meer aangewezen op externe financieringsbronnen. De voortgang van de bedrijvigheid wordt structureel in hogere mate door financiële factoren belemmerd dan het grootbedrijf en ook de investeringsverwachtingen verlopen minder optimistisch bij het mkb dan bij het grootbedrijf. Met het beschikbare cijfermateriaal is ernaar gestreefd om een evenwichtige set van reële en snelle mkb indicatoren op te stellen en deze te beoordelen op conjuncturele performance. Er zijn 6 reële (3 macro-economische en 3 mkb specifiek) en 6 snelle indicatoren ( 1 macro-economische en 5 mkb specifiek) geselecteerd voor de mkb conjunctuurklok. Drie van de twaalf indicatoren lopen voor, acht gaan gelijk op met en één (de omzet) loopt achter op de mkb totaalindicator. Er is weinig reële mkb arbeidsmarktinformatie beschikbaar. De enige arbeidsmarktreeks voor het mkb, het aantal mkb vacatures, loopt samen met de conjunctuur, hetgeen gebruikelijk is voor deze arbeidsmarktindicator. Achtergronden mkb conjunctuurklok 25