Hard in de zorg? Situationele vragenlijst Morele stress

Transcriptie

1 Meer weten? Hard in de zorg? Situationele vragenlijst Morele stress Céline Baele, Dorine Coolen & Herlinde Dely Een initiatief van Howest onderzoekscluster Verpleegkunde in samenwerking met Woonzorggroep GVO Met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse Overheid

2 Productfiche Situationele vragenlijst morele stress KORTE OMSCHRIJVING: De situationele vragenlijst brengt in kaart rond welke thema s of situaties zorgverleners in de ouderenzorg het meest en/of hevigst morele stress ervaren, op welke moment van de dag zorgverleners het meest te kampen krijgen met morele stress en wat de belemmeringen zijn die zorgverleners in de weg staan in het verlenen van goede zorg. ) Thema ) Moment ) Belemmerende factoren Nadat elk teamlid deze vragenlijst individueel en anoniem heeft ingevuld worden de verschillende vragenlijsten door de leidinggevende samengebracht en geanalyseerd. Op die manier krijgt de leidinggevende een zicht op waar de pijnpunten van het team liggen op het vlak van morele stress. DOELSTELLINGEN: Medewerkers kunnen thema s en momenten herkennen die morele stress opwekken en de belemmeringen die daarbij een rol spelen. Leidinggevenden kunnen met dit instrument in kaart brengen welke thema s /momenten morele stress in het team opwekken en welke belemmeringen daarbij een rol spelen. Leidinggevenden kunnen met dit instrument de thema s/momenten van morele stress in het team en de belemmeringen die daarbij een rol spelen, bespreekbaar maken. DOELGROEP(en): Medewerkers Leidinggevenden Aandachtspunt: kader eerst het doel en het belang van deze situationele vragenlijst vooraleer het uit te delen. Je vindt een begeleidende tekst in bijlage (bijlage ). ORGANISATIE: Aantal deelnemers: het volledige team Duur: minuten uitleg, minuten invullen Materiaal: Situationele vragenlijst: in te vullen door alle teamleden Begeleidende tekst voor leidinggevenden (bijlage ) Scoreblad (bijlage, via de website kan een Excel bestand gedownload worden waarin de scores automatisch berekend kunnen worden) Waar en wanneer inzetten: Deze vragenlijst kan door elk teamlid worden ingevuld tijdens een overlegmoment zoals een teamvergadering. Als leidinggevende leg je de verschillende vragenlijsten samen en bespreek je het resultaat met je team. Wanneer je dieper wilt ingaan op de pijnpunten inzake morele stress die uit deze situationele vragenlijst naar voor zijn gekomen, kan je een groepsreflectie organiseren (deze methodiek is te downloaden via de website ). Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

3 ERVARINGEN: Deze vragenlijst gaf een goed beeld van de pijnpunten rond morele stress in ons team. Morele stress kon benoemd worden en daarna bespreekbaar gemaakt worden. Zo konden we onderzoeken wat er achter het rode thema lag en kwamen er al vrij vlug hulpbronnen naar voor. (zorgcoördinator, vrouw) De thema s zijn heel herkenbaar. Zo besef je ook dat je niet de enige bent die die dingen meemaakt. (zorgkundige, vrouw) Dit instrument was heel interessant voor mij als leidinggevende om een zicht te krijgen op die thema s die morele stress opwekken bij mijn mensen. (zorgcoördinator, vrouw) morele stress opwekken bij mijn Noot: dit is geen gevalideerd diagnostisch instrument, maar een verkennend instrument. Het voornaamste doel van de vragenlijst is dan ook vooral een vertrekpunt bieden om ervaringen van morele stress te delen, bespreekbaar te maken en eventueel aan te pakken. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

4 Situationele vragenlijst morele stress. Inleiding: Wat is morele stress?.. Morele stress Morele stress is het wrange gevoel dat zorgverleners ervaren wanneer ze hun waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kunnen brengen. Je ervaart morele stress wanneer je niet de goede zorg kan verlenen die je zou willen verlenen, vaak omdat je het gevoel hebt dat iets jou dat verhindert. Bij morele stress gaat het steeds om je eigen beleving en je eigen idee over goede zorg... Wat is het verschil tussen morele stress en gewone stress? Morele stress is een speciale vorm van stress en verschilt van gewone werkstress of emotionele stress. In vergelijking met gewone werkstress (zoals een drukke dag op het werk) is morele stress een diepere vorm van stress: omdat er waarden en normen in het spel zijn, raakt morele stress je vaak veel harder dan gewone werkstress. Hieronder vind je een getuigenis van een zorgkundige: Af en toe kom ik op een kamer van een bewoner en merk ik dat die persoon een verhaal wil beginnen vertellen. Dan denk ik onmiddellijk: Oh neen, ik heb hier geen tijd voor!. Eigenlijk wil ik wel luisteren, maar dan denk ik aan al die andere mensen die ik nog moet wassen. Ik begin zenuwachtig te worden en terwijl ik al naar de deur aan het gaan bent hoor ik mezelf zeggen: Ik ga dan maar weer hé. Het is erg druk, en ik vlucht naar buiten. Dan sta ik op de gang en denk ik: Ik had moeten kunnen luisteren. Dat is vreselijk! (zorgkundige, vrouw) In de bovenstaande getuigenis vindt de zorgkundige het belangrijk om naar het verhaal van de bewoner te kunnen luisteren, maar voelt zij zich belemmerd om dit te doen, omdat het zo druk is. In deze getuigenis gaat het niet om het feit dat de zorgkundige veel werkdruk ervaart (= gewone werkstress), maar omdat zij het gevoel heeft dat ze haar waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kan omzetten, namelijk de tijd nemen om naar het verhaal van de bewoner te luisteren. Dit veroorzaakt morele stress. Morele stress verschilt ook van emotionele stress. Een ruzie met een collega op het werk kan je flink wat emotionele stress bezorgen, maar dat is daarom nog geen morele stress. Let op: morele stress heeft niet altijd te maken met tijdsdruk. Soms ligt de belemmering om goede zorg te verlenen binnen jezelf (gebrek aan kennis, zelfvertrouwen, het klikt niet met een bepaalde bewoner, angst om collega s aan te spreken, etc.), bij je collega of bij de organisatie (de organisatie van de zorg, gebrek aan personeel, strikte regels). Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

5 . Uitleg Situationele vragenlijst Morele stress.. Waarom deze vragenlijst? De situationele vragenlijst morele stress heeft als doel in kaart te brengen bij welke situaties je het meest en/of hevigst morele stress ervaart, op welke moment van de dag je het meest te maken hebt met morele stress en wat de belemmeringen zijn die jou in de weg staan om goede zorg te verlenen... Wat gebeurt er met deze vragenlijst? Deze vragenlijst wordt door ieder lid van je team (anoniem) ingevuld. Daarna worden alle vragenlijsten samengeteld zodat er een antwoord komt op de volgende vragen: - Welke situaties wekken er in ons team het meest en/of hevigst morele stress op? - Op welk(e) moment(en) van de dag ervaren wij als team het meest morele stress? - Welke belemmeringen, die het verlenen van goede zorg in de weg staan, ervaren wij in ons team?.. Hoe vul ik deze vragenlijst in? Het invullen van deze vragenlijst duurt ongeveer minuten. De vragenlijst bestaat uit drie delen. Deel. Mijn morele stress-situatie Deel. Moment van de dag Deel. Belemmeringen Deel. Mijn morele stress-situatie In dit deel zal je een lijst zien van situaties. Deze situaties komen voor in de dagelijkse zorg voor ouderen. In de kolommen naast de situaties kan je aanduiden of je in die situaties morele stress ervaart. Ervaar jij bij die situatie morele stress? Ja? - Duid aan hoe vaak (frequent) je dit ervaart en hoe sterk/hevig dat gevoel is (intensiteit). - Zet een kruisje in het vak dat het beste bij jouw ervaring past. Hoe hoger het cijfer, hoe vaker of hoe heviger je morele stress ervaart. Neen? - Duid dan nooit () aan bij frequentie. Je mag de vakjes van intensiteit open laten. Als je een bepaalde situatie nog nooit hebt meegemaakt, kies dan ook (nooit) bij frequentie en laat de vakjes van intensiteit open. Onderaan de vragenlijst kan je zelf andere situaties opschrijven waarbij je morele stress ervaart. Zet ook hier kruisjes bij hoe vaak je hierbij morele stress ervaart en hoeveel morele stress dit jou bezorgt. Legende frequentie: Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

6 Een paar keer Eens per Een paar keer Eens per week Een paar keer dagelijks per jaar of maand of per maand per week minder minder Deel. Moment van de dag In dit deel van de vragenlijst worden verschillende tijdstippen of momenten opgelijst. Duid per tijdstip aan hoe vaak en hoe hevig je morele stress ervaart. Deel. Belemmeringen In dit deel van de vragenlijst worden verschillende mogelijke belemmeringen opgelijst. Duid per mogelijke belemmering aan hoe vaak dit voor jou meespeelt bij jouw morele stress... Aandachtspunten Het is de bedoeling dat je de vragenlijst invult op basis van je eigen ervaringen, niet op basis van de ervaringen van jouw team! Het gaat in deze vragenlijst niet om gewone werkdruk of emotionele stress, maar om morele stress. Niet elke situatie wekt bij iedere zorgverlener morele stress op, dit is heel persoonlijk en hangt af van de context. Als je aangeeft dat een bepaalde thema jou geen morele stress bezorgt, wil dat dus absoluut niet zeggen dat je geen betrokken zorgverlener bent! Zo kan je het als zorgverlener heel moeilijk hebben met het overlijden van een bewoner (=emotionele stress), maar dit wil dit niet noodzakelijkerwijs zeggen dat je hierbij morele stress hebt ervaren. In deze vragenlijst peilen we enkel naar gevoelens van morele stress (= het wrange gevoel dat je jouw visie en waarden over goede zorg niet in de praktijk hebt kunnen brengen). Uiteraard hangt het resultaat af van het moment waarop je de situationele vragenlijst invult. Bijvoorbeeld: je werd onlangs geconfronteerd met een agressieve bewoner en je wist op dat moment je waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk te brengen. Dit thema zal dan waarschijnlijk voor jou sterk naar boven komen. Dit is niet erg, maar het wil zeggen dat dit thema op dit moment bij jou leeft en dat er aandacht aan geschonken kan worden. Het resultaat van de vragenlijst zal aantonen of dit thema ook voor morele stress zorgt bij de rest van je teamgenoten. De lijst is niet volledig. De vragenlijst werd opgesteld op basis van literatuur en interviews met zorgverleners in de ouderenzorg. Je kan er ook voor kiezen om zelf een thema aan te vullen (zie andere in de vragenlijst). Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

7 Deel. Mijn morele stress-situatie In dit gedeelte kan je aangeven rond welke thema s of situaties je vooral morele stress ervaart. Ik ervaar morele stress wanneer.. ik de zorg niet kan uitvoeren zoals ik het geleerd heb (tijdens mijn studies, in opleidingen, bijscholingen, ). Frequentie en Intensiteit. ik niet tegemoet kan komen aan een concrete nood van een bewoner.. ik niet kan ingaan op een wens van een bewoner. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 7

8 Ik ervaar morele stress wanneer. ik het leed van de bewoner(s) niet kan verhelpen. Frequentie en Intensiteit. ik te maken heb met het levenseinde (palliatieve situaties, euthanasie, overlijden, ).. ik geconfronteerd word met situaties waar ik niet of onvoldoende voor opgeleid ben. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 8

9 Ik ervaar morele stress wanneer 7. andere zorgverleners (in mijn ogen) geen goede of gepaste zorg verlenen (collega s doen zaken waar ik niet achter sta, zijn nalatig, betuttelen de bewoner, maken fouten, ). 8. ik niet weet wat ik kan of mag doen (ik weet niet wat de juiste beslissing is, ik zit in een dilemma, ik weet niet of iets wel mag, ). Frequentie en Intensiteit Nooit sporadisch Af en toe regelmatig dikwijls Zeer dikwijls altijd 9. een bewoner (mijn) zorg weigert. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 9

10 Ik ervaar morele stress wanneer. een bewoner wordt opgenomen waarvan ik weet dat we die niet de gepaste zorg kunnen bieden. Frequentie en Intensiteit. mijn visie op goede zorg verschilt met die van mijn organisatie.. ik bewoners moet ontgoochelen (vb. ik kan een belofte niet nakomen, een activiteit wordt afgelast, ). Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

11 Ik ervaar morele stress wanneer. bewoners geen gelijkwaardige behandeling krijgen (vb. mondige bewoners, bewoners met mondige familie, ). Frequentie en Intensiteit....er (be)handelingen opgestart of uitgevoerd worden waar ik niet achter sta (vb. zinloos, overbodig, te vergaand, ).. familie/mantelzorgers andere ideeën of verwachtingen hebben over de zorg. Intensiteit (Hoe hevig?) Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

12 Ik ervaar morele stress wanneer. het goede doen voor de ene bewoner, ervoor zorgt dat ik het goede niet kan doen voor een ander (vb. langer bij ene bewoner blijven betekent minder tijd voor de anderen, ). 7. er beslissingen worden genomen die niet in het belang zijn van de bewoner(s). Frequentie en Intensiteit 8. ik niet kan opkomen voor de bewoner(s). Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

13 Ik ervaar morele stress wanneer 9.. ik moet liegen, iets verzwijgen of onrealistische hoop moet geven aan familie/bewoners. Frequentie en Intensiteit. ik niet weet wat eerst te doen om goede zorg te verlenen (bv. waaraan geef ik prioriteit?, ). een bewoner niet gehoord wordt Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

14 Ik ervaar morele stress wanneer. Andere (vul hier een situatie in die bij jou morele stress opwekt):. Andere (vul hier een situatie in die bij jou morele stress opwekt): Frequentie en Intensiteit Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

15 Deel. Moment van de dag In dit gedeelte kan je aangeven op welk moment of bij welke taken je vooral morele stress ervaart.. MOMENT Frequentie en Intensiteit Bij de overdracht s morgens. Bij het wekken van bewoners. Tijdens de maaltijdzorg (ontbijt) Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

16 . MOMENT Frequentie en Intensiteit Tijdens de hygiënische zorg (wassen, aankleden, mondzorg). Tijdens de verpleegtechnische zorg (medicatie, wondzorg). Tijdens het badmoment Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

17 7. MOMENT Frequentie en Intensiteit Tijdens de soepbedeling 8. Tijdens de opkuis, praktische taken tussendoor (opmaken van de bedden, ) 9. Tijdens de maaltijdzorg (middagmaal) Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 7

18 . MOMENT Frequentie en Intensiteit Na het middagmaal (opruim, bewoners op bed ). Bij de koffie. Na de middag, vb. animatie Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 8

19 . MOMENT Frequentie en Intensiteit Bij het avondmaal. Na het avondmaal. Bij het slapen gaan van bewoners Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 9

20 . MOMENT Frequentie en Intensiteit Bij de overdracht ( s avonds) 7. Tijdens de nachttoer 8. Tussen de nachttoeren door Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

21 MOMENT 9. Bij de bespreking van bewoners (vb. in een multidisciplinair overleg) Frequentie en Intensiteit Andere (verduidelijk op welk moment of bij welke taken je te maken hebt met morele stress):... Andere (verduidelijk op welk moment of bij welke taken je te maken hebt met morele stress):... Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

22 Deel. Belemmeringen Hieronder vind je een lijst van belemmeringen die je in de weg kunnen staan, waardoor je het gevoel hebt dat je geen goede zorg kunt verlenen. Duid aan in welke mate deze belemmeringen meespelen bij jouw morele stressmomenten. Zet een kruisje in de kolom die aangeeft hoe vaak deze belemmering voor jou een rol speelt: t.e.m. ( = nooit; = sporadisch; = af en toe; = regelmatig; = dikwijls; = zeer dikwijls; = altijd). Hoe hoger, hoe vaker deze belemmering een rol speelt in jouw morele stressmomenten. BELEMMERING. De visie van mijn organisatie Hoe vaak speelt dit mee bij jouw morele stress?. (onduidelijke/strikte/ ) regels of procedures. De praktische organisatie van de zorg. Gebrek aan mandaat (ik kan/mag iets niet). Onverwachte situaties (overlijden, ziekte collega s) Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

23 BELEMMERING. Collega s van mijn team Hoe vaak speelt dit mee bij jouw morele stress? 7. Andere collega s buiten mijn team 8. Zaken bij mijzelf (angst, zelfvertrouwen, twijfel ) 9. Artsen (hiërarchie, moeilijk bereikbaar ). Normen, routines, gewoontes in het team. Familie en bezoekers van bewoners. Werkdruk (tijd tekort-taken teveel). Gebrek aan middelen of materialen Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

24 BELEMMERING. Besparingen in de zorg Hoe vaak speelt dit mee bij jouw morele stress?. Problematiek van de bewoner (dementie, psychische problematieken, agressie, depressie ). Zorggraad van de bewoner(s) 7. Gebrek aan steun, begrip, erkenning, gehoor 8. Communicatie(problemen en fouten) en (gebrek aan) informatie 9. Gebrek aan kennis/ervaring. Andere: beschrijf welke zaken bijdragen tot jouw morele stress? Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

25 Bijlage. Gebruiksaanwijzing voor leidinggevenden. Aandacht voor morele stress Morele stress is het wrange gevoel (frustratie, machteloosheid, ambetant, ) dat zorgverleners ervaren wanneer zij hun waarden en visie op goede zorg niet in de praktijk kunnen brengen. Kortom, wanneer je als zorgverlener niet de goede zorg kan verlenen die je zou willen verlenen. Het gaat bij morele stress steeds om de eigen beleving van de zorgverlener en zijn of haar persoonlijke visie op goede zorg. Morele stress op zich is niet negatief. Wanneer een zorgverlener morele stress ervaart toont dit aan dat hij moreel betrokken is en zich door de zorg laat raken. Positief is ook dat de aanwezigheid van morele stress kan leiden tot reflectie op het eigen handelen en het in vraag stellen van de kwaliteit van de zorg: Zorgverleners die morele stress ervaren zijn betrokken zorgverleners. Toch kan morele stress ernstige gevolgen hebben. Morele stress is een specifieke en diepere vorm (het raakt aan de kern van uw persoon) van stress die, zeker wanneer er sprake is van chronische morele stress (morele stress die vaak en intens voorkomt en die niet opgelost wordt), tal van negatieve gevolgen kan hebben: fysieke klachten (hoofdpijn, buikpijn, ) psychische klachten (piekeren, twijfelen, negatieve gevoelens, ) burn-out symptomen (emotionele uitputting, cynisme, verminderde betrokkenheid, ) verminderde kwaliteit van de zorg (onpersoonlijke zorg verlenen, op automatische piloot werken, ) verminderde jobtevredenheid de organisatie of de zorgsector verlaten Zowel de frequentie als de intensiteit van morele stress is belangrijk. Beiden hangen namelijk samen met negatieve effecten. Een hoge frequentie van morele stress wijst op een chronische vorm van stress, hetgeen verschillende negatieve effecten heeft en onder andere in verband wordt gebracht met burn-out. Een hoge intensiteit van morele stress heeft begrijpelijkerwijs een enorme impact op een zorgverlener als persoon. Omwille van deze negatieve gevolgen is het belangrijk dat er aandacht is voor morele stress en dat morele stress gedetecteerd wordt bij de zorgverleners zodat: - zorgverleners morele stress bij zichzelf gaan herkennen, - leidinggevenden het kunnen detecteren bij hun medewerkers - er actie ondernomen kan worden (erover spreken, verbetervoorstellen ). Doel van de Situationele vragenlijst Morele stress. De situationele vragenlijst heeft als doel in kaart te brengen welke thema s binnen het team de meeste en/of hevigste morele stress opwekken. Op basis van literatuur en interviews met zorgverleners in de ouderenzorg werd een lijst opgesteld van situaties (deel ) die morele stress kunnen opwekken. Deze lijst is niet limitatief. Stimuleer daarom de deelnemers om aan te vullen met thema s die voor hen persoonlijk Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

26 morele stress opwekken. Daarnaast wordt in de vragenlijst ook gepeild naar de morele stress- momenten tijdens het verloop van de dag (deel ) en worden belemmerende factoren bevraagd (deel ).. Invullen van de vragenlijst Elke medewerker vult de vragenlijst individueel en anoniem in. Zorg dat je als leidinggevende op voorhand de invulinstructies en aandachtspunten voor de medewerkers hebt doorgenomen, zodat je kan antwoorden op vragen. Het geniet de voorkeur om de invulinstructies door te nemen met het team. Aandachtspunten en valkuilen Stress en moeilijke gevoelens zijn niet noodzakelijk morele stress Zorg dat het duidelijk is voor de zorgverleners dat het gaat om morele stress en niet om gewone stress of emotionele belasting. Sommige zorgverleners kunnen de vragenlijst anders interpreteren. Bijvoorbeeld bij de situatie overlijden van een bewoner vullen zij een hoog cijfer in, omdat een overlijden altijd moeilijk is en hen raakt. Dat klopt ook wel, maar dit heeft niets te maken met het gevoel dat je niet de goede zorg kunt verlenen die je zou willen verlenen (=morele stress). Geef hen dit ook mee.. Verwerken van de vragenlijst In bijlage vind je een handleiding scoring en scoreformulieren om op een makkelijke en overzichtelijke manier de scores voor je team te berekenen. Op de website kan je een Excelbestand downloaden waarin de scores automatisch worden berekend. De kleurencode geeft je een beeld van hoeveel aandacht deze situatie verdient. Gemiddelde tot en met Gemiddelde van tot en met Gemiddelde van tot Aandachtspunten en valkuilen We hebben geen morele stress Het kan verleidelijk zijn om uit te pakken met een overwegend groen scoreformulier. Geef dan ook niet toe aan de neiging om te besluiten: We hebben geen morele stress, want we hebben veel groen. Op die manier misken je de eventuele situaties van morele stress die zorgverleners wél ervaren. Zorg dat deze ten minste aan bod kunnen komen. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

27 . Wat na deze vragenlijst? Na het afnemen van de situationele vragenlijst heb je zicht op die thema s/momenten/belemmeringen die het meest of hevigst morele stress opwekken bij de teamleden. Deze vragenlijst wordt bij voorkeur ingezet voorafgaand aan een andere actie. Het is niet de bedoeling dat medewerkers de situationele vragenlijst invullen en dat er verder niets meer mee gedaan wordt. De teamleden zullen zich afvragen wat er verder met de resultaten gebeurt. Koppel deze dus zeker terug. Na de bespreking van de resultaten van deze situationele vragenlijst kan je verder aan de slag met diverse methodieken die als doel hebben morele stress bij de individuele zorgverlener te detecteren (detectieinstrument morele stress), bespreekbaar te maken en te hanteren (workshops). Neem hiervoor zeker verder een kijkje op de website De situationele vragenlijst kan bijvoorbeeld als voorbereiding dienen op een groepsgesprek rond morele stress. Je kan een teamvergadering beleggen om inzicht te krijgen in één van de thema s (vb. dilemma s), momenten (vb. maaltijdzorg) of belemmeringen. Hoe? Organiseer na de situationele vragenlijst een reflectiemoment (Laat je eventueel inspireren door of gebruik de leidraad Groepsreflectie morele stress ( ). Men kan dan dieper ingaan op die situaties/thema s die in het team veel of hevige morele stress opwekken en eventueel acties uitdenken (zie Suggestie hieronder). Tip Werkgroepen Het kan het een goed idee zijn om het uitdiepen van morele stress rond een bepaald thema of tijdens een bepaald moment op de dag, binnen een werkgroep te laten gebeuren. Een (eventueel reeds bestaande) werkgroep Maaltijdzorg kan bij het zorgpersoneel bijvoorbeeld nagaan wat de aanleiding is voor morele stress tijdens de maaltijden. Tip Structurele bevraging Het loont de moeite om deze vragenlijst herhaaldelijk af te nemen binnen het team (vb. eens per jaar). Dit dient een dubbel doel: enerzijds blijf je de vinger aan de pols houden rond de morele stress binnen het team, anderzijds kan dit leiden tot het permanent bevragen van de gang van zaken m.b.t. de organisatie van de zorg (waarbij de beleving van de zorgverlener als vertrekpunt dient). Dit draagt bij tot een ethische kwaliteitscultuur. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 7

28 Suggestie Teamvergadering Geef aan dat het doel van de teamvergadering is om meer inzicht te krijgen in morele stress: Welke thema s wekken in ons team het meest en/of hevigst morele stress op? Hoe manifesteert zich dat? Wat kunnen we hier als team aan doen / mee omgaan? Waar of op welke moment van de dag liggen de specifieke pijnpunten? Welke belemmeringen spelen ons parten? Je kan de top van meest moreel stresserende thema s en/of momenten overlopen binnen het team. Laat eventueel wat ruimte voor een reactie van de teamleden. We raden aan zowel het meest rode thema voor frequentie als het meest rode thema voor intensiteit te bespreken. Is er voor intensiteit en/of frequentie sprake van een ex aequo, dan kan je de deelnemers laten stemmen voor een thema (of een moment van de dag) dat ze willen bespreken. Als intro van de groepsreflectie kan je ook aan de deelnemers vragen of ze kunnen voorspellen welk thema s naar voor zijn gekomen als rode thema s of anders gezegd: of ze kunnen voorspellen welke situaties in hun team het meeste morele stress opwekken. Een voorbeeld: Stel dat de maaltijden steevast naar voor komen als een erg moreel stresserend moment. Kies er dan voor om dit met je team uit te diepen: - Laat de teamleden een voorbeeld geven van momenten waarop ze tijdens de maaltijdmomenten het gevoel hebben dat ze goede zorg kunnen verlenen. - Laat de teamleden een voorbeeld geven van een moment waarop ze tijdens de maaltijdmomenten morele stress ervaren. - Laat hen de voorbeelden op kaartjes noteren van zaken die hen morele stress geven. - Laat de groep de kaartjes in twee stapels leggen, namelijk veranderbaar en niet veranderbaar. Met de veranderbare kaartjes kan je iets doen. Zoek samen met je team naar mogelijke oplossingen of verbetervoorstellen (hulp van collega s inroepen, werkorganisatie aanpassen ). Zo maak je gebruik van de ervaringen van morele stress om tot verandering te komen en vooruitgang te boeken. - Geef aan dat morele stress steeds bespreekbaar is. - Zorg voor opvolging van het besproken actiepunt op overlegmomenten. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 8

29 Bijlage. Scorebladen. Handleiding scoring. SCOREBLAD THEMA: FREQUENTIE. SCOREBLAD MOMENT: FREQUENTIE. SCOREBLAD BELEMMERINGEN GOEDE ZORG: FREQUENTIE. SCOREBLAD THEMA: INTENSITEIT. SCOREBLAD MOMENT: INTENSITEIT Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid 9

30 HANDLEIDING SCORING Situationele vragenlijst Morele stress Ga te werk volgens de volgende stappen:. Verzamel de vragenlijsten van alle teamleden.. Er zijn vijf scorebladen. Er zijn aparte scorebladen voor situatie/moment/ belemmering, opgesplitst volgens intensiteit en frequentie. Bij het deel belemmeringen wordt er enkel naar frequentie gepeild. Begin bij het scoreblad situatie: frequentie.. Bekijk de eerste situatie Ik ervaar morele stress wanneer ik de zorg niet kan uitvoeren zoals ik het geleerd heb (tijdens mijn studies, in opleidingen, bijscholingen ). Tel de scores van alle zorgverleners voor frequentie voor die vraag samen en vul deze score in in de eerste kolom ( Som cijfers ).. In de tweede kolom # ingevuld vul je in hoeveel zorgverleners op die vraag hebben geantwoord. Doe hetzelfde voor alle andere vragen. In de derde kolom gemiddelde vul je de gemiddelde score voor die vraag in. Doe dit door de som van de scores op die situatie te delen door het aantal zorgverleners dat de vraag invulde ( kolom som cijfers delen door de kolom # ingevuld ) Een voorbeeld: een team van zorgverleners vult de situationele vragenlijst in. Je wilt de eerste vraag uit deel : Mijn morele stress-situatie verwerken. Zorgverlener scoort voor situatie een voor frequentie en een voor intensiteit. Zorgverlener scoort voor situatie een voor frequentie en een voor intensiteit. Zorgverlener scoort voor situatie een voor frequentie en een voor intensiteit. Voor situatie is de gemiddelde score voor frequentie: / = (++=, gedeeld door drie zorgverleners) en de gemiddelde score voor intensiteit: 9/ = (++ = 9, gedeeld door drie zorgverleners). Stel nu dat zorgverlener voor situatie niets had ingevuld, dan deel je slechts door zorgverleners. 7. Hoe hoger de gemiddelde score, hoe frequenter de teamleden morele stress ervaren. Zet een kruisje in de vierde kolom (? ) wanneer het thema/moment/belemmering zich gemiddeld in de rode zone bevindt. (: Gemiddelde tot en met, : Gemiddelde van tot en met, : Gemiddelde van tot ). 8. Omcirkel de meest rode situatie, d.w.z. de situatie met het hoogste gemiddelde. Deze situatie kan je verder bespreken in het team. 9. Herhaal de stappen voor de andere scorebladen. Door het berekenen van de gemiddeldes per situatie/moment/belemmering krijg je een duidelijk beeld van de situaties en momenten die het vaakst en hevigst morele stress opwekken bij de zorgverleners en de belemmeringen die het vaakst meespelen bij morele stress. Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

31 SCOREBLAD SITUATIE: FREQUENTIE Situatie (ik ervaar morele stress wanneer ) Som cijfers # ingevuld Gemiddelde?. ik de zorg niet kan uitvoeren zoals ik het geleerd heb (tijdens mijn studies, in opleidingen, bijscholingen, ).. ik niet tegemoet kan komen aan een concrete nood van een bewoner. ik niet kan ingaan op een wens van een bewoner. ik het leed van de bewoner(s) niet kan verhelpen. ik te maken heb met het levenseinde (palliatieve situaties, euthanasie, overlijden). ik geconfronteerd wordt met situaties waar ik niet of onvoldoende voor opgeleid ben 7. andere zorgverleners (in mijn ogen) geen goede of gepaste zorg verlenen 8. ik niet weet wat ik kan of mag doen (ik weet niet wat de juiste beslissing is, ik zit in een dilemma, ik weet niet of iets wel mag) 9. een bewoner (mijn) zorg weigert. een bewoner wordt opgenomen waarvan ik weet dat we niet de gepaste zorg zullen kunnen bieden. mijn visie op goede zorg verschilt met die van mijn organisatie. ik bewoners moet ontgoochelen (vb. ik kan een belofte niet nakomen, een activiteit wordt afgelast). bewoners geen gelijkwaardige behandeling krijgen (vb. mondige bewoners of bewoners met mondige familie).... er (be)handelingen opgestart of uitgevoerd worden waar ik niet achter sta (vb. pijnlijk/zinloos/overbodig/te vergaand). familie/mantelzorgers andere ideeën of verwachtingen hebben over de zorg. het goede doen voor de ene bewoner, ervoor zorgt dat ik het goede niet kan doen voor een ander 7. er beslissingen worden genomen die niet in het belang zijn van de bewoner(s) 8. ik niet kan opkomen voor de bewoner 9. ik moet liegen, iets verzwijgen of onrealistische hoop geven aan familie/bewoners. ik niet weet wat eerst te doen om goede zorg te kunnen verlenen (bv. waaraan geef ik prioriteit?). een bewoner niet gehoord wordt Andere: Gemiddelde tot en met, Gemiddelde van tot en met, Gemiddelde van tot Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

32 SCOREBLAD MOMENT: FREQUENTIE Moment Som cijfers # ingevuld Gemiddelde?. Bij de overdracht s morgens. Bij het wekken van bewoners. Bij het ontbijt. Tijdens de hygiënische zorg (wassen, aankleden, mondzorg). Tijdens de verpleegtechnische zorg (medicatie, wondzorg). Tijdens het badmoment 7. Tijdens de soepbedeling 8. Tijdens de opkuis, praktische taken tussendoor (maken van de bedden ) 9. Tijdens het middagmaal. Na het middagmaal (opruim, bewoners op bed ). Bij de koffie. In de namiddag vb. animatie. Bij het avondmaal. Na het avondmaal. Bij het slapen gaan van bewoners. Bij de overdracht ( s avonds) 7. Tijdens de nachttoer 8. Tussen de nachttoeren door 9. Bij een bewonersbespreking (vb. multidisciplinair overleg) Andere: vul hier andere momenten in Gemiddelde tot en met, Gemiddelde van tot en met, Gemiddelde van tot Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

33 SCOREBLAD BELEMMERINGEN GOEDE ZORG: FREQUENTIE Belemmerende factor Som cijfers # ingevuld Gemiddelde?. De visie van mijn organisatie. (onduidelijke/strikte/ ) regels en procedures. De praktische organisatie van de zorg. Gebrek aan mandaat (ik kan/mag iets niet). Onverwachte situaties (overlijden, ziekte collega s). Collega s van mijn team 7. Andere collega s buiten mijn team 8. Zaken bij mijzelf (angst, zelfvertrouwen, twijfel ) 9. Artsen (hiërarchie, moeilijk bereikbaar,... Normen, routines, gewoontes in het team. Familie en bezoekers van bewoners. Werkdruk (tijd tekort-taken teveel). Gebrek aan middelen en materialen. Besparingen in de zorg. Problematiek van de bewoner (dementie, psychische problematieken, agressie, depressie ). Zorggraad van de bewoner(s) 7. Gebrek aan steun, begrip, erkenning, gehoor 8. Communicatie(problemen en fouten) en (te weinig) informatie 9. Gebrek aan kennis/ervaring. Andere: lijst hier de andere belemmeringen op: Gemiddelde tot en met, Gemiddelde van tot en met, Gemiddelde van tot Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

34 SCOREBLAD SITUATIE: INTENSITEIT Situatie (ik ervaar morele stress wanneer ) Som cijfers # ingevuld Gemiddelde?. ik de zorg niet kan uitvoeren zoals ik het geleerd heb (tijdens mijn studies, in opleidingen, bijscholingen, ).. ik niet tegemoet kan komen aan een concrete nood van een bewoner. ik niet kan ingaan op een wens van een bewoner. ik het leed van de bewoner(s) niet kan verhelpen. ik te maken heb met het levenseinde (palliatieve situaties, euthanasie, overlijden). ik geconfronteerd wordt met situaties waar ik niet of onvoldoende voor opgeleid ben 7. andere zorgverleners (in mijn ogen) geen goede of gepaste zorg verlenen 8. ik niet weet wat ik kan of mag doen (ik weet niet wat de juiste beslissing is, ik zit in een dilemma, ik weet niet of iets wel mag) 9. een bewoner (mijn) zorg weigert. een bewoner wordt opgenomen waarvan ik weet dat we niet de gepaste zorg zullen kunnen bieden. mijn visie op goede zorg verschilt met die van mijn organisatie. ik bewoners moet ontgoochelen (vb. ik kan een belofte niet nakomen, een activiteit wordt afgelast). bewoners geen gelijkwaardige behandeling krijgen (vb. mondige bewoners of bewoners met mondige familie).... er (be)handelingen opgestart of uitgevoerd worden waar ik niet achter sta (vb. pijnlijk/zinloos/overbodig/te vergaand). familie/mantelzorgers andere ideeën of verwachtingen hebben over de zorg. het goede doen voor de ene bewoner, ervoor zorgt dat ik het goede niet kan doen voor een ander 7. er beslissingen worden genomen die niet in het belang zijn van de bewoner(s) 8. ik niet kan opkomen voor de bewoner 9. ik moet liegen, iets verzwijgen of onrealistische hoop geven aan familie/bewoners. ik niet weet wat eerst te doen om goede zorg te kunnen verlenen (bv. waaraan geef ik prioriteit?). een bewoner niet gehoord wordt Andere: Gemiddelde tot en met, Gemiddelde van tot en met, Gemiddelde van tot Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid

35 SCOREBLAD MOMENT: INTENSITEIT Moment Som cijfers # ingevuld Gemiddelde?. Bij de overdracht s morgens. Bij het wekken van bewoners. Bij het ontbijt. Tijdens de hygiënische zorg (wassen, aankleden, mondzorg). Tijdens de verpleegtechnische zorg (medicatie, wondzorg). Tijdens het badmoment 7. Tijdens de soepbedeling 8. Tijdens de opkuis, praktische taken tussendoor (maken van de bedden ) 9. Tijdens het middagmaal. Na het middagmaal (opruim, bewoners op bed ). Bij de koffie. In de namiddag vb. animatie. Bij het avondmaal. Na het avondmaal. Bij het slapen gaan van bewoners. Bij de overdracht ( s avonds) 7. Tijdens de nachttoer 8. Tussen de nachttoeren door 9. Bij de bewonersbespreking (vb. multidisciplinair overleg) Andere: vul hier andere momenten in Gemiddelde tot en met, Gemiddelde van tot en met, Gemiddelde van tot Dit product werd ontwikkeld met de steun van het Europees Sociaal Fonds en de Vlaamse overheid