Monument: Amsterdam, Europahal RAI

Transcriptie

1 Monument: Amsterdam, Europahal RAI REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Noord-Holland Gemeente Amsterdam Plaats Amsterdam Straat/huisnummer Europaplein 2-8 en Wielingenstraat 1-9 Postcode 1078 GZ Kadastrale aanduiding Amsterdam V V 9171 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte beursgebouw, expositiegebouw omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer]

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; De bouwwerken vertegenwoordigen cultuurhistorische waarde als uitdrukking van het (economische) vooruitgangsoptimisme in de wederopbouwperiode. Het complex bezit bijzondere waarde als functioneel onderdeel van het voor Amsterdam belangrijke AUP. De wijze van totstandkoming van de RAI is bijzonder vanwege de bestuurlijk-beleidsmatige samenwerking tussen RAI en gemeente als een Publiek-Private Samenwerking avant la lettre. De Europahal is architectonisch van belang vanwege zijn esthetische kwaliteiten die met name zijn gelegen in de grote schaal van de ruimte en helderheid, lichtheid en transparantie van de constructie. 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; De Europahal is als onderdeel van de RAI van bijzondere architectuurhistorische waarde in het oeuvre van de landelijk gerenommeerde architect Alexander Bodon, die fungeerde als huisarchitect van de RAI. De Europahal vormt het functionele en architectonische zwaartepunt van Bodon s magnum opus. Bijzonder is dat het grootste deel van de later toegevoegde bouwdelen van de hand van, danwel ontworpen zijn, in samenwerking met Bodon. De bijzondere verschijningsvorm van de Europahal komt belangrijke mate voort uit de transparantie en ruimtelijkheid van het ontwerp, alsmede door de bijzondere lichtinval.

3 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. Er is sprake van bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur. De Europahal is van algemene betekenis als onderdeel van het op bijzondere wijze in fasen tot stand gekomen RAI-complex. De op het voorplein van de RAI gelegen reclametoren van Dick Elffers, genaamd het Signaal, heeft een beeldbepalende waarde en vervult (zij het in mindere mate dan in vroeger jaren vanwege het feit dat de omringende bebouwing is opgehoogd) nog altijd een landmarkfunctie. De Europahal is als onderdeel van het RAI-complex stedenbouwkundig van belang vanwege de situering die verbonden is met de naoorlogse ontwikkeling van het gebied. De Europahal heeft als onderdeel van het RAIcomplex stedenbouwkundige waarde vanwege de ruimtelijke relatie met de Boerenwetering en het ten westen van het complex gelegen Beatrixpark. Prominente ligging aan het eind van de Rooseveltlaan en de Pres. Kennedylaan. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de Het esthetisch hoogwaardige ontwerp van de

4 architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. functionalistisch vormgegeven Europahal is in hoofdvorm grotendeels gaaf bewaard gebleven. Het esthetisch hoogwaardige ontwerp van de functionalistisch vormgegeven Europahal is in detail grotendeels gaaf bewaard gebleven. De Europahal is van algemene betekenis als kerngebouw van het op bijzondere wijze in fasen tot stand gekomen RAI-complex. De Europahal is als onderdeel van het RAI-complex van bijzondere betekenis vanwege de specifieke functie, die in omvang, typologie en functie op nationaal niveau zeldzaamheidswaarde kent. Onderdelen zonder

5 monumentale waarde: - Exterieur Onder de bescherming van rijkswege valt enkel de Europahal met aan weerszijden de bokkenrijen (de voet van de overspanningsconstructie) en de op het voorplein geplaatste reclamezuil het Signaal. De ter weerszijden van de Europahal gelegen kleinere (plat afgedekte) hallen vallen buiten de bescherming. Dit zijn de - eveneens in 1961 opgeleverde - Noordhal (NW), Oosthal (NO) en Zuidhal (ZO), en de in 1963 opgeleverde Westhal (ZW), die allen afzonderlijk voor het publiek kunnen worden ontsloten, hetzij intern, hetzij extern. Eveneens buiten de bescherming van rijkswege vallen de kantoorruimten (ter weerszijden van de Europahal) en de aan de zuidoostzijde van de Europahal gelegen centrale entreehal en Glazen Zaal. Ook buiten de bescherming van rijkswege vallen de in 1963 gebouwde luifel, het in 1965 opgeleverde congrescentrum, de in 1969 toegevoegde Amstelhal, het in 1982 gerealiseerde Holland Complex (bestaande uit Deltahal, Randstadhal en Hollandhal) de tussen 1985 en 1993 opgetrokken Hal 11 (de Parkhal) en het in 2009 toegevoegde Elicium. - Interieur De bescherming van rijkswege beperkt zich tot de Europahal met inbegrip van de zogenaamde bokkenrijen : de constructieve voet van de Europahal. Buiten de bescherming van rijkswege vallen de (met name facilitaire) onderdelen, die in de bokkenrijen zijn ondergebracht, waaronder de luchtbehandelingsinstallaties, toiletten en koffiecorners. Eveneens buiten de bescherming valt de afwerking van wanden van de bokkenrijen ter zijde van de naastgelegen hallen (Noordhal, Oosthal, Zuidhal en Westhal). Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige De twee in de wederopbouwwerkgroep genoemde kunstwerken (lichtobject J. van Goethem en monumentale wandkunst Carel Visser) zijn bij de bezoeken ter plaatse in juli en november 2012 niet aangetroffen. In de DiCo dient de reclametoren het Signaal nog te worden toegevoegd. KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) Naam object Expositiegebouw Expositiegebouw (2012) Europahal (RAI) met reclamezuil het Signaal

6 Stijl/stroming Functionalisme Bouwtijd (ook de planfase) Europahal: 1955 ontwerp 1958 eerste paal 1961 oplevering Europahal en reclamezuil het signaal Architect(en)/ontwerper(s) A. Bodon (ingenieurs- en architectenbureau J.P. van Bruggen, G. Drexhage, G.J. Sterkenburg en A. Bodon, later hernoemd tot DSVB Ingenieurs en Architecten) Uitvoerder (aannemer e.d.) Opdrachtgever Exterieur Gebouw, constructietechniek Onbekend De Nederlandse vereniging van de Rijwiel- en Autoindustrie (RAI) De architectonische verschijningsvorm van de Europahal ter zijde van het Europaplein wordt bepaald door de vorm van de gebogen dakconstructie van de hal, met horizontale schouders, bestaande uit de plat afgedekte horizontale bokkenrijen ter weerszijden. Deze horizontale lijn wordt doorgezet in de ter weerszijde van de Europahal gelegen hallen (die buiten de bescherming van rechtswege vallen). De constructie van het complex is functionalistisch in opzet en heeft een heldere, en transparante uitstraling. Er is veel gebruik gemaakt van gewapend betonconstructies. De Europahal heeft een overspanning van 67,5 meter en is 195 meter lang. Deze overspanning bestaat uit dunne stalen boogspanten (h.o.h. 5 meter), steunend op betonblokken aan weerszijden en uitgevoerd als driescharnierbogen met stalen trekstangen tussen de betonblokken onder het halvloerniveau. De boogspanten zijn driehoekig in doorsnede, met een bovenrand en twee onderranden. Deze smalle spanten steunen elkaar en vormen zo samen een netwerkachtig gewelf. De onderzijde van de spantconstructie bestaat uit betonnen bokken. De beuken waarin deze zijn geplaatst, worden de bokkenrijen genoemd. Bij de materiaalkeuze voor de gevels is erop gelet dat deze weinig onderhoud vergen. Zo is aan de buitenzijde weinig staal verwerkt: de grote glasvlakken zijn van aluminium stijlen en roeden voorzien. Interieur (indeling) De Europahal vormt de kern van het in 1961 gebouwde deel van de RAI. Deze hal staat niet alleen functioneel centraal in het RAI-complex, maar vormt ook het architectonische zwaartepunt. De overige expositieruimten (die buiten deze bescherming van rijkswege vallen) werden om deze hal heen gesitueerd, om naar gelang het type

7 Interieur, techniek en materialen gebruik bij de Europahal te kunnen betrekken. Voor het afzonderlijke gebruik van de hallen werden aparte ingangen ontworpen, zodat ook gelijktijdig exposities konden worden georganiseerd. Flexibiliteit in gebruik was een van de belangrijkste principes in het ontwerp van de RAI. Alle hallen kunnen met elkaar worden verbonden, maar ook gescheiden van elkaar worden gebruikt door middel van schuifwanden en rolluiken. Interieurarchitect T. Bodon-Kuipers was onder andere betrokken bij het ontwerp van het interieur van de tentoonstellingsruimte. Het interieur van de Europahal kent een indrukwekkende ruimtewerking, niet alleen vanwege de grote afmetingen van de hal, maar vooral doordat het licht gefilterd binnentreedt door de naar het oosten gerichte lichtkappen. De twee zijbeuken met wit geschilderde betonbokken (de bokkenrijen ) waar de spantconstructie van de Europahal op steunt, vormen de grens met enerzijds de Oost- en Noordhal en anderzijds de Zuid- en Westhal. De galerijen tussen de bokken kunnen bij de tentoonstellingen worden betrokken. In deze zijbeuken zijn facilitaire ruimten ondergebracht met onder andere de luchtbehandelingsinstallaties, kantoorruimten, publieksruimten met toiletten en koffiecorners (deze onderdelen binnen de stroken vallen buiten de bescherming van rijkswege). De luchtbehandelingsuitlaten zijn op de galerijen in de trappenhuizen geclusterd. Rond de wit geschilderde betonbokken zijn her en der rode en blauwe accenten aangebracht in de rolluiken die de hallen van elkaar kunnen scheiden. De aanwezige kunstverlichting bestaat hoofdzakelijk uit TL-buizen. Alle vaste letteropschriften waren in oorsprong van de hand van graficus Jan Bons. Anno 2012 wordt deze typografie niet meer als standaard toegepast. Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Nr. 1 Materiaal/techniek Reclametoren Europaplein: het Signaal Locatie (in/aan het Vóór het gebouw, op het Europaplein beschermde monument) Kunstenaar Dick Elffers Voorstelling n.v.t. Datering 1961 Afmetingen Onbekend Groen erfgoed: aanleg/beplanting N.v.t.

8 Stedenbouwkundige ligging Archeologische relevantie ondergrond Geschiedenis Het RAI-complex werd gebouwd aan de zuidelijke ringweg om Amsterdam, op de rand van de vooroorlogse grens van de bebouwing. Het werd gesitueerd op een kleine 800 meter van het oude RAI-gebouw aan de Ferdinand Bolstraat. Bij de locatiekeuze was een goede aansluiting op diverse wegen van belang, alsmede een gunstige verbinding met Schiphol. Vanaf het begin werd rekening gehouden met (voor die tijd) ruime parkeervoorzieningen. In 1961 omvatte het terrein 16 hectare, waarvan 4 hectare als bouwterrein werd ingericht. Bovendien was er een openlucht tentoonstellingsterrein gepland aan de Amstel dat via de Europaboulevard met het Europaplein zou worden verbonden. Het Scheldeplein, zoals het terrein oorspronkelijk was genoemd, werd omgedoopt tot Europaplein, vermoedelijk om het geheel een internationale allure te geven. Terwijl in Plan Berlage uit 1917 het terrein nog was bestemd voor woningbouw, veranderde de beoogde bestemming met het Algemeen Uitbreidings Plan (AUP) van een woon- in een bedrijfsbestemming, te weten een groot tentoonstellingscomplex. Uit stedenbouwkundig oogpunt is onder andere de voor de Europahal geplaatste reclametoren het Signaal van belang. Het beeldbepalende ontwerp van Dick Elffers torende in eerste instantie hoog boven de hallen uit, en vormde zo een belangrijk landmark. Met de bouw van het hogere Hollandcomplex in 1982 is de toren opgehoogd, om deze functie te kunnen behouden. Geen (Huisatlas geraadpleegd oktober 2012) De RAI vindt zijn oorsprong in de in 1893 opgerichte vereniging De Rijwiel-Industrie, enkele jaren daarna hernoemd tot De Rijwiel en Auto-Industrie. De eerste tentoonstelling van de RAI werd in 1895 gehouden in het Amsterdamse Paleis voor Volksvlijt. In 1922 trok de RAI in een eigen gebouw aan de Ferdinand Bolstraat. In deze Oude RAI beschikte men over een eigen expositiecentrum, die ondanks diverse uitbreidingen al gauw te klein werd. Om die reden werd Bodon in de arm genomen om een eerste schets voor een nieuwe gebouw te maken. De gemeente nam deel aan de onderhandelingen vanuit het oogpunt dat in de uitbreidingsplannen voor de stad een tentoonstellingsgebouw aan het Scheldeplein was geprojecteerd. Amsterdam was niet de enige stad die in deze periode in een tentoonstellingsgebouw wilde investeren. In het vooruitgangsoptimisme van de wederopbouw en het besef dat de tentoonstellingen en beurzen een positieve economische impact op de omgeving hebben, kwamen in verschillende steden

9 tentoonstellingsgebouwen tot stand. Zo werd de voorloper van het huidige Ahoy in Rotterdam in 1950 gerealiseerd en kwamen in de loop van de jaren 50 de tentoonstellingshallen op het huidige Jaarbeursterrein in Utrecht tot stand. De onderhandelingen voor de totstandkoming van de RAI duurden lang, voornamelijk door financiële kwesties. Uiteindelijk kwamen beide partijen tot een gezamenlijke financiering, waarbij de RAI 2/7 deel voor rekening en de gemeente 5/7. Er werd een commanditaire vennootschap opgericht tot stichting, instandhouding en exploitatie van het bouwwerk; een Publiek-Private Samenwerking avant la lettre. Er werd tegemoet gekomen aan de wens van de gemeente een congrescentrum in de nieuwbouw op te nemen. In 1955 werd de bouwvergunning aangevraagd voor de nieuwbouw, inclusief een ondergrondse parkeergarage en congrescentrum, te exploiteren door de gemeente. De prioriteiten van het Rijk lagen op dat moment bij woningbouw en de vergunningsaanvraag werd afgewezen. De oplossing werd door burgemeester Van Hall aangedragen: het Congrescentrum zou in een later stadium tot stand komen en de parkeergarage kwam te vervallen. In juni 1958 volgde alsnog de rijksgoedkeuring. Bij het zoeken naar een architect is het bestuur van de RAI te rade gegaan bij de BNA. Op de shortlist stonden A. Bodon, A. Boeken en J.W.H.C. Pot en J.F. Pot-Keegstra. Volgens Bodon zelf heeft hij deze opdracht gekregen vanwege zijn ruime ervaring met het ontwerpen van tentoonstellingen en beurzen, waarmee hij zich tot begin jaren 50 bezighield. De opdracht voor de RAI zou uitgroeien tot zijn magnum opus. Niet alleen was Bodon als huisarchitect een groot deel van zijn leven bij de ontwikkeling van de RAI betrokken, de opdracht betekende ook een doorbraak in de erkenning van zijn werk. Het door de gemeente gefinancierde Congrescentrum werd in 1965 geopend en evenals het tentoonstellingsgebouw geëxploiteerd door RAI Gebouw N.V. Doordat verschillende faciliteiten zowel voor het tentoonstellingsgebouw als voor het Congrescentrum waren te gebruiken (zoals het caférestaurant en de verwarmingsinstallatie) kon een kostenbesparing worden bewerkstelligd. Met de nieuwbouw stegen de bezoekersaantallen explosief. Deze trend zette zich door in de jaren 70 toen ook nieuwe evenementen zoals de Horecava in het gebouw werden georganiseerd. De interieurs van het café-restaurant, diverse bars

10 en buffetten zijn volgens ontwerpen van H. Salomonson uitgevoerd. De overige interieurs, waaronder de vergaderzaal, pers- en bestuurskamer zijn ontworpen door A. Bodon, in samenwerking met interieurarchitect Titia Bodon-Kuipers. Roerende objecten van Belang voor het gebouw Relevante wijzigingen De van rijkswege beschermde Europahal is in de loop der jaren grotendeels ongewijzigd bewaard gebleven, afgezien van facilitaire en installatietechnische onderdelen die zich in de bokkenrijen bevinden (deze onderdelen vallen buiten de bescherming van rijkswege). Het RAI-complex is echter wel in verschillende fasen stapsgewijs uitgebreid (deze uitbreidingen vallen buiten de bescherming van rijkswege). In eerste instantie betrof dat de uitvoering van de met het eerste plan meeontworpen onderdelen, later werden ook diverse nieuwe onderdelen ontworpen. Bijzonder is dat bij een groot deel van de uitbreidingen de oorspronkelijke architect betrokken was. Bij de eerste uitbreidingen was Bodon zelf de architect, bij latere toevoegingen waren dit de opvolgers van Bodon in zijn ingenieurs- en architectenbureau J.P. van Bruggen, G. Drexhage, G.J. Sterkenburg en A. Bodon (later DSVB Ingenieurs en Architecten). Bodon was wel betrokken bij deze ontwerpen. Het laatste complexonderdeel waar Bodon aan meewerkte was de in 1993 opgeleverde Hal 11 (Parkhal). De eerstvolgende uitbreiding (het Elicium) werd ontworpen door Benthem Crouwel Architecten, de opvolgers van DSVB en de huidige huisarchitecten van de RAI. Het is waarschijnlijk mede te danken aan de continuïteit in uitvoerende architecten dat de uitbreidingen zich over het algemeen goed verhouden met de waarden en karakteristieke uitstraling van eerste bouwwerken van het RAIcomplex. Bezocht 27 juli 2012: Marije de Heer Kloots, exterieur 5 november 2012: Marije de Heer Kloots, exterieur en interieur, met André Winder (BMA), en namens de RAI de heer J. van den Bosch (Directeur Convention Centre, Productie & Gebouw) en de heer J. van den Born (Directeur Bouw & Techniek). Overige KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen,

11 kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 M. Statema, Beschrijving RAI-complex, oktober 2010, in opdracht van BMA Amsterdam (met collegiale dank aan BMA voor het ter beschikking stellen van deze beschrijving) Nr. 2 R.A.I-gebouw, Amsterdam, in; Bouw 1961, p Nr. 3 Congrescentrum RAI te Amsterdam, in; Bouwkundig Weekblad 1965, p Nr. 4 De laatste uitbreiding tot De Grote RAI. De voltooiing van een tentoonstellingscomplex, in; Polytechnisch tijdschrift 1982, p Nr. 5 Eerste paal voor nieuwe RAI-gebouw geslagen, Bouw 1958, p Nr. 6 Nieuw RAI-gebouw voor Amsterdam, Bouw 1955, p. 603 Nr. 7 R.A.I-gebouw te Amsterdam, in; Bouwkundig Weekblad 1961, p Nr. 8 RAI-complex te Amsterdam, in; Monumenten 1990, p Nr. 9 Bodon, Congrescentrum RAI te Amsterdam, Bouw 1965, nr. 24, p Nr. 10 Bodon, Congresgebouw te Amsterdam, Bouw 1960, nr. 49, p Nr. 11 Bodon, Uitbreiding RAI-complex te Amsterdam, Bouw 1966, nr. 13, p. 446 Interviews bewoners, gebruikers N.v.t.