Module Voeding basis varkens

Transcriptie

1 Module Voeding basis varkens De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl Cert. no. CC /NL

2 Colofon Auteur Jolanda Holleman, Windkracht 10 - Groen onderwijsmateriaal Co-auteur Afke Zandvliet, Nordwin College, Leeuwarden Redactie Brigitte Meinen, Tekstbureau RoMein Beeld Ontwikkelcentrum Resonans Brigitte Kok, AOC Oost, Doetinchem Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, Ontwikkelcentrum, Nederland info@ontwikkelcentrum.nl Internet: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

3 Inhoudsopgave Inleiding 4 1 Verteringsprocessen bij het varken Oriëntatie Verteringsstelsel Darmgezondheid Verteerbaarheid van het voer Voer, vezels en welzijn Opdrachten 18 2 Voedermiddelen basis Oriëntatie Analyse van een voedermiddel De waarde van water Voederwaarde in de droge stof Opdrachten 29 3 Voederwaardering Oriëntatie Voerschema s Energie en energiewaardering (EW) Eiwitten en aminozuren Mineralen Vitamines Voeradditieven Opdrachten 52 Begrippenlijst 55 3

4 Inleiding Kwalificatiedossier Agro productie, handel en technologie De inhoud van de module Voeding basis varkens is onderdeel van een serie modulen voor het kwalificatiedossier Agro productie, handel en technologie (veehouderij). Meer in het bijzonder sluit de inhoud van deze module aan bij de Profieldelen Kerntaak 1 Verzorgen productie en veehouderij (P8-K1 en P12-K1) van dit kwalificatiedossier. Voeding basis Een veehouder wil gezonde varkens die optimaal groeien. Een voorwaarde voor optimale groei is dat varkens hun voer goed verteren. Daarvoor is een sterk ontwikkeld maag-darmstelsel nodig. Maar ook de samenstelling van het voer en de grondstoffenkeuze zijn daarbij van belang. Om een goed varkensvoer te kunnen samenstellen moet je kennis hebben van de bouw en werking van het verteringsstelsel van het varken. Verder moet je weten welke voedermiddelen er zijn, wat de effecten van die voedermiddelen zijn, uit welke bestanddelen een voedermiddel is opgebouwd en welke functies die bestanddelen vervullen in het lichaam van het varken. Hoofdstukken 1 tot en met 3 De module Voeding basis varkens bestaat uit drie hoofdstukken. Elk hoofdstuk heeft een oriëntatie en opdrachten. Het eerste hoofdstuk, Verteringsprocessen bij het varken, gaat over het verteringsstelsel van een varken. Het behandelt ook de voeraspecten die invloed hebben op de passagesnelheid en de vertering. Er wordt toegelicht waarom een goede darmgezondheid belangrijk is en hoe je dit kunt bereiken. Tot slot wordt uitgelegd wat de relatie is tussen goed voeren en dierenwelzijn.het tweede hoofdstuk, Voedermiddelen basis, gaat over hoe je de samenstelling van een voedermiddel kunt analyseren en wat de functie van water en droge stof is in een voedermiddel. Ook leer je in dit hoofdstuk rekenen met gehaltes in het voedermiddel.in het derde hoofdstuk, Voederwaardering, leer je over het opstellen van een voerschema en het belang van voerschema s. Maar ook over de bestanddelen waaruit een voedermiddel is opgebouwd en de functie en de voederwaarde van die bestanddelen. Aan bod komen de onderwerpen: energie, energiewaarde, vetten, eiwitten, mineralen, vitamines en voeradditieven. Veel leerplezier! De auteurs Bij dit boek ontvang je een éénjarige licentie op de digitale module. Je vindt de activatiecode op de achterzijde. In deze module vind je computersymbolen. Deze interactieve extra s, waaronder digitale opdrachten, bronnen en hulpmiddelen zijn te vinden in de digitale versie. 4

5 1 Verteringsprocessen bij het varken 1.1 Oriëntatie Een veehouder wil gezonde varkens die optimaal groeien. Een voorwaarde voor optimale groei is dat varkens hun voer goed kunnen verteren. Daarvoor is een sterk ontwikkeld maag-darmstelsel nodig. Ook de samenstelling van het voer en de grondstoffenkeuze zijn daarbij van belang. Ze hebben invloed op de passagesnelheid en daarmee op de vertering. Om een goed varkensvoer te kunnen samenstellen dat positief werkt op de vertering moet je kennis hebben van de effecten van voersoorten en van de bouw en werking van het verteringsstelsel van het varken. Afb. 1.1 Hoe verloopt de vertering bij deze jonge biggen? 1.2 Verteringsstelsel Voor een goede groei, ontwikkeling en productie is het belangrijk dat varkens hun voer optimaal verteren. Daarvoor hebben ze een goed ontwikkeld spijsverteringsstelsel nodig. Een goed begrip van de bouw van het spijsverteringsstelsel is van nut bij het maken van juiste keuzes bij het voeren en het begrijpen van stofwisselingsziekten. Anatomie van het maag-darmstelsel Het spijsverteringsstelsel, ook wel maag-darmstelsel genoemd, zorgt ervoor dat het voedsel mechanisch en chemisch verwerkt wordt tot uiteindelijk kleine opneembare voedingsstoffen. De mechanische verwerking wordt gedaan door het kauwen en de (darm)peristaltiek. De chemische verwerking wordt gedaan door verschillende enzymen van de spijsverteringsorganen. De voedingsstoffen kunnen in de bloedbaan opgenomen worden en door het varken benut worden. Dit proces noem je stofwisseling. Verteringsprocessen bij het varken 5

6 Het maag-darmstelsel van het varken is opgebouwd uit de volgende onderdelen: 1. mondholte met gebit en tong 2. slokdarm 3. maag 4. dunne darm 5. blinde darm 6. dikke darm 7. endeldarm 8. blaas Afb. 1.2 De onderdelen van het maag-darmstelsel van het varken De mond Een varken heeft een grote mondopening, doordat de mondhoeken ver naar achteren liggen. De bovenlip is kort en dik. Naar boven gaat deze over in de wroetschijf. De wroetschijf is gemaakt van kraakbeen. Met de wroetschijf kan een varken wortels en insecten in de grond opsporen door te wroeten. Daarbij is de reuk ook belangrijk. De onderlip is smal en loopt uit in een punt. De onderlip wordt gebruikt om het voer in de bek te werken. Afb. 1.3 De wroetschijf en de onderlip van het varken 6 Verteringsprocessen bij het varken

7 De mondholte met gebit en tong In de mondholte komen de wang- en oorspeekselklieren uit. Samen produceren de speekselklieren ongeveer 15 liter speeksel per dag. De tong vermengt het voer met het speeksel. Speeksel is nodig om het voer door de slokdarm te laten glijden. Ook zit er het enzym amylase in. Enzymen helpen bij de afbraak van het voedsel. Amylase helpt bij de afbraak van zetmeel tot glucose. Als een varken zich erg verveelt, kan het gaan speekselen. Speekselen is een vorm van afwijkend gedrag. De tanden en kiezen verkleinen de voerdeeltjes. Een varken zal bijna niet kauwen als je het brijvoer geeft. Brok en ook ruwvoer, zoals mai s, wordt wel gekauwd. Het varken start met een melkgebit. Na ongeveer 20 maanden is het melkgebit gewisseld en zijn er zelfs verstandskiezen gegroeid. Een volledig gebit van een varken bestaat uit 44 tanden en kiezen. Een kaakhelft bevat 3 snijtanden, 1 hoektand en 7 kiezen. Samen zijn dat 11 tanden en kiezen. Bij de geboorte heeft een begin al de buitenste snijtand en een hoektand. In totaal dus 4 keer 2 tanden. Soms zijn deze tanden te scherp en moeten ze wat afgeslepen worden, omdat de biggen anders het uier van de zeug beschadigen. Na ongeveer een half jaar heeft een varken per kaakhelft 3 melksnijtanden, 1 melkhoektand, 4 melkkiezen en 1 ware kies. Een ware kies wordt niet meer gewisseld. Op die leeftijd wordt een vleesvarken geslacht. Het gebit is dan dus nog niet volwassen. Pas als een varken bijna een jaar oud is, begint het wisselen van het melkgebit. Afb. 1.4 Het gebit van het varken De slokdarm De slokdarm is ongeveer 70 cm lang. Via de slokdarm komt het voer in de maag van het varken. Dit gebeurt met behulp van peristaltische bewegingen (knijpende bewegingen). Aan de binnenkant van de slokdarmwand wordt slijm geproduceerd om het voer makkelijker te transporteren. Verteringsprocessen bij het varken 7

8 De maag De maag heeft meerdere functies, namelijk: opslag van voer; mengen van voer met maagsappen; enzymatische vertering van eiwit en vet; geleidelijke afgifte van voer naar de dunne darm. De maag van een volwassen varken heeft een inhoud van 5 a 8 liter. In de wand van de maag zitten klieren die slijm en maagsap produceren. Het slijm beschermt de maagwand tegen de inwerking van het maagsap. In het maagsap zit zoutzuur (HCl) en het enzym pepsine. Door het zoutzuur is de zuurgraad in de maag erg laag (een ph van 2 a 3). In die zure omgeving wordt het enzym pepsine werkzaam. Pepsine zorgt voor de splitsing van eiwitten. Het zuur in de maag doodt ook bacteriën. Daarmee vormt de maag een barrière tegen het binnendringen van schadelijke bacteriën. De klieren in de maagwand produceren slijm om de wand van de maag te beschermen tegen de inwerking van de maagsappen. Stress kan die slijmproductie verstoren. De maagsappen beschadigen dan de onbeschermde maagwand. Zo kunnen maagzweren ontstaan. Als varkens last hebben last van een maagzweer, nemen ze minder voer op en produceren ze minder. Door ruwvoer te geven of grover gemalen voer verminder je de kans op maagzweren. De passagesnelheid van het voer door het maag-darmstelsel wordt vooral bepaald door de passagesnelheid door de maag. De zuurgraad is daarbij een belangrijke factor. Pas als het voer in het stukje darm na de maag (de twaalfvingerige darm) geneutraliseerd is tot een ph van ongeveer 6,6, opent de pylorus (de uitgang van de maag naar de twaalfvingerige darm) zich opnieuw. Hoe lager dus de ph van de maaginhoud, hoe langzamer de passagesnelheid van het voer naar de dunne darm is. De dunne darm De belangrijkste functies van de dunne darm zijn: afbraak van voer; opnemen van water en voedingsstoffen; verdediging tegen ziekteverwekkers. In de dunne darm vindt het belangrijkste deel van de spijsvertering plaats. Dat gebeurt met enzymen en verteringssappen. Brokken voedsel worden afgebroken tot voedingsstoffen. Deze voedingsstoffen worden via de dunne darmwand in het lichaam opgenomen. Het eerste stukje van de dunne darm is de twaalfvingerige darm. Het is ongeveer 60 cm lang. In dit stukje darm monden de alvleesklies (pancreas) en de galblaas uit. De alvleesklier neutraliseert de ph en produceert de enzymen voor vertering van eiwit, zetmeel en vet, respectievelijk trypsine en chymotrypsine, amylase en lipase. Galsap wordt in de lever gemaakt uit dode rode bloedcellen. Het wordt tijdelijk opgeslagen in de galblaas. Via de galbuis wordt het galsap naar de twaalfvingerige darm gevoerd. Galsap zorgt ervoor dat vetten in het voer emulgeren. Emulgeren wil zeggen dat het vet fijner verdeeld wordt. Nadat het vet geëmulgeerd is kan het makkelijker verteerd worden door het vetsplitsende enzym lipase. Een varken van 40 kilo produceert 1 tot 2 liter gal per dag. Na de twaalfvingerige darm komt het deels verteerde voer in de rest van de dunne darm. De dunne darm van een varken is ongeveer 18 meter lang en kan een inhoud hebben van wel 10 liter. Daarom is de dunne darm opgerold. Hij ligt in het linker achtergedeelte van de buikholte. Het voer wordt met peristaltische knijpbewegingen door de dunne darm geleid. In de dunne darm worden de vetten afgebroken tot vetzuren, de eiwitten tot aminozuren en de suikers tot glucose. Samen met mineralen en vitamines worden de vetzuren, de aminozuren en de gluco- 8 Verteringsprocessen bij het varken