Voedingsvoorlichting en gedragsverandering

Transcriptie

1 11 Voedingsvoorlichting en gedragsverandering Samenvatting Slechte voedingsgewoonten zijn moeilijk te doorbreken. De sociale omgeving speelt vaak een belangrijke rol en veel eetgedrag is min of meer onbewust. Het maken van voedselkeuzes is meestal impulsief. Het impulsieve aspect kan beïnvloed worden door actieplannen te maken. Bijvoorbeeld: ik eet een appel als ik voor de tv zit. Ook nudging kan helpen om gedachteloze keuzes te beïnvloeden. Bijvoorbeeld: een kleiner bord gebruiken als je minder wilt eten. Elke dag maken we zo n tweehonderd voedingskeuzes. Een dieet- of voedingslijst kan helpen die keuzes bewuster te maken en gezonder te gaan eten. Voedingsvoorlichting gericht op gedragsverandering is een langdurig proces. De Stappenreeks Voorlichting beschrijft zes stappen die doorlopen moeten worden: openstaan, begrijpen, willen, kunnen, doen en blijven doen. Daarnaast moet de voorlichter rekening houden met persoonsgebonden factoren..1 Onbewust gedrag beïnvloeden Nudging Voedingslijst of dieet volgen 13. Voorlichting geven 14 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media B.V. 017 E. Klaasse-Derks, Voedingsleer, DOI / _

2 1 Hoofdstuk Voedingsvoorlichting en gedragsverandering > De Richtlijnen goede voeding 015 van de Gezondheidsraad en de Schijf van Vijf zijn de belangrijkste voorlichtingsinstrumenten over gezonde voeding. Ze informeren consumenten over hoe zij gezonder kunnen gaan eten. Kennis alleen is echter niet genoeg voor gedragsverandering. Weten wat goed is, wil nog niet zeggen dat je daadwerkelijk iets gaat veranderen aan je gedrag. Misschien neem jij je elke dag opnieuw voor geen tussendoortjes meer te nemen, maar voordat je het weet heb je al weer een stroopwafel naar binnen gewerkt..1 Onbewust gedrag beïnvloeden Voedingsgewoonten worden door verschillende factoren beïnvloed, zoals de sociale omgeving. Zijn uitgaan en alcohol drinken belangrijk in je vriendenkring, dan is het lastig met die gewoonte te breken. Bovendien gebeurt veel ongezond eetgedrag automatisch en min of meer onbewust. We eten zonder al te veel nadenken een (extra) zak chips leeg, scheppen nog eens op terwijl we eigenlijk al genoeg hebben gegeten. Hoe ontstaat dit gedrag en wat kunnen we eraan doen (Holland 013)? Je neemt je voor gezonder te gaan eten. Vijf dagen gaat het goed, maar dan is het weekend. Je gaat winkelen met vriendinnen en voordat je het weet zit je al weer bij McDonald s en heb je een compleet menu met hamburger en frites voor je neus staan. s Avonds ga je naar een feest. Wat is daar nou aan zonder alcohol? Och ja, één avondje drinken moet toch kunnen, denk je. Je bent de enige niet die het voornemen gezonder te gaan eten al snel naast zich neerlegt. Naar verloop van tijd vallen de meeste mensen terug in oude ongezonde gewoontes. Er is te veel verleiding en alleen al het zien van ongezond calorierijk voedsel leidt tot de neiging het te willen eten. Voedingsgewoonten veranderen is moeilijk. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat 45 % van de mensen die minder gaan eten om af te vallen, binnen een maand al afhaken. Dit komt omdat mensen vooral reageren vanuit een impulsief systeem. Van onze reacties gaat 80 % via dit systeem. De andere 0 % van onze reacties komt uit het reactieve systeem. Hiermee plannen we gedrag, maken we afwegingen en denken we vooruit. Toch kan ook het impulsieve systeem beïnvloed worden. Als je bijvoorbeeld bij het tv kijken vaak een zak chips leeg eet en dat wil afleren, dan kan het actieplan worden: als ik tv ga kijken, dan neem ik een appel. Uit onderzoek blijkt dat dit soort actieplannen effectief zijn,

3 13.1 Onbewust gedrag beïnvloeden maar wel onder bepaalde voorwaarden: het plan moet zo specifiek mogelijk zijn; het beste kan er gewerkt worden met één plan per keer; en in het plan moet geen ontkenning zitten. Dus het plan als ik tv kijk, dan eet ik geen chips werkt niet (Vet 014). Het gaat erom jezelf niet te veel verboden in één keer op te leggen en bedenk alternatieven voor wat je niet meer wilt eten..1.1 Nudging Een andere manier om gedrag te veranderen is via nudging. Een nudge is een simpele aanpassing die de gedachteloze manier waarop we keuzes maken beïnvloedt. Een bekend voorbeeld van een nudge is een afbeelding van een vlieg in een urinoir. Als dat plaatje daar zit, richten mannen hun urinestraal als vanzelf op dat punt en belanden er minder urinespetters rond het urinoir. Een nudge wordt ingezet om van de gewenste keuze de impulsieve keuze te maken. Zo is bekend dat bij de keuze uit een aantal maten drankbekers, mensen meestal de middelste kiezen. Door nu de kleinste portie in het midden te zetten, blijkt dat meer mensen voor die kleinste portie kiezen. Ook blijkt uit een onderzoek naar het serveren van snackgroenten, dat er meer van gegeten wordt als de verstrekte portie groter is. Zelfs het verder weg zetten van ongezond eten in de keuken of op tafel blijkt een eenvoudige manier om minder ongezond te kiezen. Je kunt je voorstellen dat het dus ook helpt geen ongezonde producten in huis te halen en kleinere borden te gebruiken als je minder wilt eten (Vet 014)..1. Voedingslijst of dieet volgen Elke dag maken we zo n tweehonderd voedselkeuzes. Het is dus onmogelijk al deze beslissingen weloverwogen te maken. In plaats daarvan worden beslissingen vaak vluchtig en intuïtief genomen. Naar schatting is meer dan 70 % van alle voedselkeuzes het resultaat van dergelijke

4 14 Hoofdstuk Voedingsvoorlichting en gedragsverandering automatische en onberedeneerde processen. Veel van die onbewuste keuzes resulteren in ongezond eetgedrag. Een voedings- of dieetlijst kan dit voorkomen. Op de site van het Voedingscentrum kun je met behulp van De Schijf van Vijf voor jou uit laten rekenen hoeveel je dagelijks moet eten om alle voedingsstoffen binnen te krijgen om gezond te blijven. Het kan helpen zo n lijstje uit te printen en op een zichtbare plek in de keuken te hangen. Hetzelfde principe geldt voor diëten. Een specifiek dieet volgen voorkomt dat je continu stil moet staan bij wat, wanneer en hoeveel je gaat eten. Neem de weekmenu s uit de boeken van Sonja Bakker. De keuzes voor de maaltijden van een hele week zijn reeds gemaakt en worden inclusief boodschappenlijst gepresenteerd. Deze heldere en eenduidige richtlijnen in veel populaire diëten kunnen gedragsverandering ondersteunen, omdat ze het makkelijker maken impulsen te onderdrukken en gewoontes te doorbreken. Met het volgen van een dieet voorkom je dat er een voortdurend beroep moet worden gedaan op wilskracht en zelfdiscipline (Vet 014).. Voorlichting geven Als je in de gezondheidszorg, het welzijnswerk of de sportbranche werkt, kan het geven van voedingsvoorlichting tot je taak behoren. Met alleen het geven van een foldertje met voedingstips ben je er niet. Gedragsverandering is een langdurig proces en bestaat uit meerdere stappen. De Stappenreeks Voorlichting (Terra 010) beschrijft zes stappen van gedragsverandering: 4 openstaan; 4 begrijpen; 4 willen; 4 kunnen; 4 doen; 4 blijven doen. Iedere stap moet doorlopen worden om de volgende stap te kunnen maken (Terra 010). Voorbeeld Als voorbeeld nemen we een vijftigjarige man met matig overgewicht en een ietwat te hoog bloedglucosegehalte. Hij heeft een zittend beroep en weinig lichaamsbeweging. Zijn Stappenreeks Voorlichting ziet er als volgt uit: 4 Openstaan; hij wil weten wat hij aan zijn gezondheidsproblemen kan doen. 4 Begrijpen; hij snapt dat hij moet afvallen en meer moet gaan bewegen om te voorkomen dat hij diabetes krijgt. 4 Willen; hij verdiept zich in de mogelijkheden, wil een dieet gaan volgen en neemt zich voor te gaan sporten. 4 Kunnen; hij heeft een diëtist bezocht, een dieetlijst meegekregen en zich tevens aangemeld bij een sportschool. 4 Doen; hij volgt het dieet en gaat meerdere keren per week naar de sportschool. 4 Blijven doen; hij is vijf kilo afgevallen, zijn bloedglucosegehalte is gedaald, hij volgt geen dieet meer, maar blijft gezond eten en gaat nog steeds naar sportschool.

5 . Voorlichting geven 15 Voedingsgedrag veranderen is meestal geen kwestie van een paar weken. Gezond eten heeft vooral nut als je dat blijft doen. Ondersteuning is dan ook erg belangrijk. Naast de genoemde stappenreeks dien je als voorlichter en begeleider ook oog te hebben voor persoonsgebonden factoren (Terra 010). Dat betekent dat je rekening houdt met de voorkeuren, de wensen en de leefomstandigheden van degene die je begeleidt. Heeft iemand niet de mogelijkheid naar een sportschool te gaan of houdt hij er niet van, dan is wandelen bijvoorbeeld een alternatief en kun je hem daarop wijzen. Houdt hij echt helemaal niet van fruit, kijk dan of meer groenten eten wel haalbaar is. Opdrachten Opdracht.1 Zodra je opstaat, begin je met voedselkeuzes te maken: neem ik thee of koffie; brood of yoghurt; ontbijt ik wel of niet? a. Schrijf tien voedselkeuzes op die je gisteren gemaakt hebt. b. Geef van elke keuze aan of je die impulsief of bewust hebt gemaakt. c. Ben je tevreden over de keuzes die je hebt gemaakt? Motiveer je antwoord. d. Noteer vier ongezonde voedingsgewoonten en bedenk voor iedere gewoonte een actieplan om die om te zetten in een gezonde keuze. Opdracht. a. Schrijf een casus over een cliënt die jij gaat begeleiden bij het veranderen van zijn voedingsgedrag. b. Schrijf bij iedere stap van de Stappenreeks Voorlichting op wat jouw aanpak is. Met andere woorden: hoe jij deze cliënt gaat begeleiden.

6