FILOSOFEREN met kinderen

Transcriptie

1 FILOSOFEREN met kinderen icc keuzemodule

2 INHOUD PAGINA Inleiding 3 Lesschema bijeenkomst 1 voor trainer 4 Lesschema bijeenkomst 2 voor trainer 7 Bijlage 1 Vragenkaartjes 10 Bijlage 2 Oefening 11 Augustus 2015 Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) Kromme Nieuwegracht 66 Postbus AL Utrecht info@lkca.nl

3 MODULE FILOSOFEREN MET KINDEREN Deze module over filosoferen met kinderen is een keuzemodule bij de icc-basiscursus. Deze module heeft tot doel een kader te scheppen voor cultuurcoördinatoren en leerkrachten basisonderwijs om te filosoferen met kinderen in de klas. De deelnemers oefenen praktische werkvormen waarmee zij aan de slag kunnen met filosoferen in de klas. Degenen die hier concreet mee aan de slag willen gaan op school, vinden informatie over partners waarmee zij kunnen samenwerken. Auteur: Het Educatiebureau 3

4 BIJEENKOMST 1 FILOSOFEREN MET KINDEREN PLANNING INHOUD WERKVORM NODIG Welkom Toelichting op de module Introductie van het onderwerp Filosoferen met kinderen. Wat is het en waarom zou je het doen? Startvragen Werkvormen om vertrouwd te raken met het onderwerp Pauze Werkvormen om vertrouwd te raken met het onderwerp Plenaire afsluiting, gesprek en huiswerkopdracht Huiswerk Verslag voor groepsgenoten, mailen naar trainer. Speedfilosoferen, filosoferen a.d.v. vragen kaartjes Oefenen met startvragen Twee andere startvragen oefenen Verschillende soorten startvragen bekijken en toepassen een kookwekker (of telefoon met timer functie) kaartjes met filosofische vragen PowerPoint, filmpjes Gedicht(en) PPT INTRODUCTIE VAN HET ONDERWERP Het woord filosofie komt van de Griekse woorden philos (liefde, verlangen, vriendschap) en sophia (kennis, wijsheid). Wie filosofeert verlangt ernaar om wijzer te worden. Een filosofisch gesprek in de klas is alleen filosofisch als het ook filosofisch blijft. Daar is niet alleen achtergrondkennis voor nodig maar ook gespreksvaardigheid. Matthew Lipman is de grondlegger van het Filosoferen met kinderen. Hij ontwikkelde eind jaren zestig een methodiek en een curriculum voor kinderen vanaf zes jaar waarbij de leraar optreedt als facilitator van het gesprek. In de visie van Lipman is het vertrekpunt altijd dat wat kinderen denken. Alles wat gedacht wordt, kan worden uitgesproken. Zo moet de ruimte ontstaan die nodig is voor een gezamenlijk denkproces. Kinderen moeten alles kunnen uitspreken wat ze denken en zijn bereid daarover met anderen in gesprek te gaan. Dat betekent dat aan iedereen gevraagd kan worden om verklaring, uitleg, of argumenten voor de uitgesproken opvattingen. Kinderfilosofie is gericht op het leren verwoorden van je eigen wereldbeeld, hoe het komt dat je denkt zoals je denkt. 1 Filosoferen met kinderen gebeurt altijd in dialoog. Het gaat erom vragen gezamenlijk te onderzoeken die we samen de moeite waard vinden om te stellen en onderzoeken. Maar waarom? Het ontwikkelen van denkvaardigheden en het beargumenteren van eigen gedachten. Het ontwikkelen van een zienswijze. Filosofie scherpt het denken van kinderen. Zij leren onderscheid maken tussen opvattingen die er wel toe doen en opvattingen die er niet toe doen. 2 1 Centrum kinderfilosofie Nederland 2 Centrum kinderfilosofie Nederland 4

5 Oefening: Speed-filosoferen Vraag de groep om een kaartje te trekken en steeds twee minuten met elkaar een vraag te bespreken. Na twee minuten wisselen ze van gesprekspartner. Zorg dat iedereen drie keer wisselt van partner. Bespreek de oefening na. Vraag de cursisten naar hun ervaring. Hebben ze een verschil ervaren in gesprek? Wat voor soort vragen vonden ze makkelijk of moeilijk? Konden ze makkelijk antwoord geven? Hoe voelde het om na twee minuten te stoppen met het gesprek? Vragen kaartjes: Kun je leven zonder bang te zijn? Leef je voor jezelf of voor anderen? Wie bepaalt wat normaal is? Moet je altijd eerst alles weten voordat je kunt kiezen? Kun je ooit weten wie je echt bent? Moet een kunstwerk altijd mooi zijn? Wat zou er in de wereld veranderen als de zon eens een dagje niet opkomt? Wie hebben er meer vrijheid: kinderen of volwassenen? Kunnen dieren denken? Zou iets eindeloos kunnen zijn? Kun je beginnen en eindigen tegelijkertijd? Filosoferen met kinderen Wat is het en waarom zou je het doen? PowerPoint met theorie en voorbeeldfilmpjes. Oefening: Deel de groep op in drietallen. Geef de groep een gedicht, bijvoorbeeld het gedicht hiernaast van Nannie Kuiper. Geef de opdracht om: 1. Samen te bedenken waar het gedicht over gaat; 2. Drie startvragen te bedenken die gebaseerd zijn op het gedachtenexperiment. Startvragen Werkvormen om vertrouwd te raken met het onderwerp. Een filosofisch gesprek begint met een startvraag. Je hebt verschillende typen startvragen 3. Het gedachtenexperiment Het gedachtenexperiment nodigt de leerlingen uit om op speculatieve wijze naar een kwestie te kijken. Dit roept verwondering op. Bijvoorbeeld: Wat zou er gebeuren als.? Wat zou er voor jou anders zijn als.? Hoe zou het zijn als.? Zou het mogelijk zijn dat.? Stel dat...? Bespreek de startvragen van de cursisten. Schrijf er steeds twee of drie op het bord of op het digibord en bespreek de vragen. Welke vragen roepen meteen andere vragen op? Welke vraag roept op tot nadenken? Welke vraag kun je eenduidig beantwoorden. Welke vraag kun je makkelijk stellen in de klas? Kies met de groep de beste startvraag (wat is de beste?) en bewaar deze. Werkvormen om vertrouwd te raken met het onderwerp Een ander type startvraag is: twee posities tegenover elkaar zetten Door twee posities tegenover of naast elkaar te zetten vraag je om een standpunt. Deze vragen lokken vaak snel een reactie op. Er zijn namelijk argumenten of criteria nodig voor het bepalen van een standpunt of het vaststellen van een rangorde. 3 Marja van Rossum: Stichting Denkbeeld 5

6 Voorbeelden: Is blij en gelukkig hetzelfde? Wie is gelukkiger, Sneeuwwitje of de prins? Kan iets wat vies ruikt, lekker smaken? gezamenlijke conclusie of consensus. Het is goed om de kinderen als afronding van het gesprek hun inzichten vast te laten leggen. Dat kan op verschillende manieren. Oefening: Deel de groep op in andere drietallen. Geef de groep een nieuw onderwerp: Schoonheid. Bedenk drie startvragen waarbij twee posities tegenover elkaar staan. Bespreek de startvragen van de cursisten. Vraag elk groepje de beste startvraag te benoemen. Bespreek met de groep of de startvraag uitnodigt tot nadenken en of het een filosofische vraag is. Het derde type startvraag is een voorbeeld uit eigen ervaring. Bijvoorbeeld: wie kan een voorbeeld noemen van een situatie waarin hij/zij gelukkig was? Oefening: Bedenk nu klassikaal een startvraag waarbij je vraagt naar een voorbeeld uit eigen ervaring. Bespreek de ervaringen uit de eigen klas. Kun je makkelijk vragen naar eigen ervaringen? Voelt het voor de cursisten veilig genoeg om hierover te praten? Randvoorwaarden Een filosofisch gesprek kent ook randvoorwaarden. niet iedereen is een prater of kan snel gedachten verwoorden. Laat de kinderen die stil willen denken dit ook doen. Het is niet de bedoeling dat iemand zich opgelaten voelt. Neem de tijd. Filosoferen onder tijdsdruk is lastig. Zeker omdat het een gezamenlijk onderzoek is. Zorg voor een veilige sfeer. Soms kan het helpen om iets te veranderen in de klas zodat er een verschil is met de dagelijkse praktijk. Dit kan door het licht te dempen en een kaarsje neer te zetten, maar ook door een bordje om te hangen of de klassenopstelling te veranderen. Oefening: Verdeel de groep in kleinere groepjes. Vertel dat je ook vanuit voorwerpen, filmpjes, boeken, kunstwerken of nieuwsberichten kunt filosoferen. Geef het groepje de opdracht zelf naar een middel te zoeken om vanuit te filosoferen. Ze krijgen hiervoor 10 minuten de tijd. Als elk groepje iets gevonden heeft, mag een ander groepje er een startvraag bij bedenken en een filosofisch gesprek voeren. Plenaire afsluiting Bekijk met elkaar de verschillende soorten startvragen en de toepassing in de klas. op welke manieren kun je een veilige sfeer creëren? als je filosofeert met kinderen heb je vaak een andere rol als leerkracht. Je faciliteert in plaats van dat je onderwijst. Hoe kun je omgaan met deze verschillende rollen in de klas? Huiswerkopdracht: Ga op zoek naar een kunstwerk (kan digitaal) dat vragen oproept. Bedenk hierbij een startvraag. Bekijk als inspiratiebron het filmpje van het Kröller-Müller Museum (zie PowerPoint). Voer een filosofisch gesprek waarbij je oefent in het doorvragen en neem dit op. Een filosofisch gesprek bestaat uit vier fasen: De opening met de startvraag. Zorg voor een prikkelende vraag, laat daarna een stilte vallen. De vervolgvragen. Gebruik vervolgvragen alleen als de dialoog een nieuw impuls nodig heeft. De verdieping. Dit is het focussen op een aspect, idee of redenering. Meestal moet de leerkracht het initiatief nemen voor de verdiepingsfase. De afronding. Bij filosoferen gaat het niet om een 6

7 BIJEENKOMST 2 FILOSOFEREN MET KINDEREN PLANNING INHOUD WERKVORM NODIG Filosoferen met kinderen is voor mij Individueel ideeën opschrijven, later gezamenlijk bespreken Pen, losse vellen papier en plakband Bespreking huiswerkopdracht Huiswerk bespreken Afbeeldingen kunstwerk Werkvormen om het onderwerp anders te bekijken. Per groep verschillende oefeningen behandelen Pauze Werkvormen Filosofische werkvorm bij voorwerpen bedenken Verschillende voorwerpen Tips en Tricks Gezamenlijke tips en tricks formuleren Plenaire afsluiting, gesprek Toelichting huiswerk Hoe kun je allemaal filosoferen met kinderen? Filosoferen met kinderen is voor mij.. Oefening: Elke cursist schrijft voor zichzelf op wat filosoferen met kinderen voor hem/haar is. Vervolgens hangt elke cursist dit op in de ruimte. Geef de ruimte om van elkaar te lezen wat er is geschreven. Bespreek een aantal antwoorden. Bespreking huiswerkopdracht Elke cursist laat zien welk kunstwerk er is gekozen als input om een filosofisch gesprek te voeren. Vraag de cursist het werk te laten zien en vraag de andere cursisten om voor zichzelf een startvraag te bedenken. Roept het kunstwerk op tot nadenken? Welk kunstwerk wel en welk kunstwerk niet? Waarom? 7

8 Werkvormen om het onderwerp anders te bekijken Er zijn verschillende manieren om tot een filosofisch gesprek te komen met kinderen. Oefeningen Verdeel de groep in groepjes van vier. Elk groepje krijgt een andere oefening. Achteraf wisselen ze de ervaringen uit. Oefening 1 Filosoferen over het begrip wijsheid. Stap 1. Ga na of jullie iemand kennen die wijs is. Geef elkaar bedenktijd. Stap 2. Vertel elkaar om de beurt wie volgens jou wijs is en waarom dat zo is. Welke eigenschappen hebben deze wijze mensen? Noteer de eigenschappen in een woordweb. Stap 3. Probeer gezamenlijk een antwoord te vinden op de vraag Wat is wijsheid?. Noteer de antwoorden in deze vorm: Wijsheid is.omdat.. Stap 4. De tegeltjeswijsheid. Bedenk individueel een zin over wijsheid die jij op een tegeltje zou willen plakken. Stap 5. Wissel de tegeltjeswijsheden uit en reflecteer op de oefening. Oefening 2 Lees in je groepje het gedicht Op reis Bedenk allemaal een startvraag bij dit gedicht. Bespreek de startvragen. Denk individueel na over een situatie waarbij je iets dacht of droomde wat niet echt is gebeurd. Wissel deze situaties uit. Schrijf nu zelf een gedicht over de situatie. Oefening 3 Lees het volgende gedicht. Verdriet Ze zeggen wel eens: schelden doet geen pijn. Maar weet je, dat is helemaal niet waar. Het voelt alleen heel anders dan een blaar, of kiespijn hebben, of gevallen zijn. Of als je door je enkel zwikt, of veel te strak je veter strikt, of iets te groots hebt doorgeslikt, of door een horzel bent geprikt Er kan geen pleister op, je ziet het niet, het wordt niet blauw, je krijgt geen bult of vlek. De pijn zit niet op een bepaalde plek, maar diep van binnen, als een soort verdriet. Bette Westera Opdracht: Teken je eigen lichaam op een blaadje en schrijf waar je in je lichaam bepaalde gevoelens voelt. Waar voel jij bijvoorbeeld verdriet, verliefdheid of woede? Het kan ook allemaal op dezelfde plek zijn of door je hele lijf. Bespreek de tekeningen. Zitten gevoelens bij iedereen op dezelfde plek? 8

9 Werkvormen Oefening Leg een aantal voorwerpen op de tafel. Kies een voorwerp en laat er een werkvorm bij bedenken waarbij filosoferen aan bod komt. Tips en Tricks Formuleer gezamenlijke tips en trics bij het voeren van een filosofisch gesprek met kinderen. Zelf mee aan de slag? Meer informatie: Filmpjes: Tegenlicht: De rede van het kind noorderlicht-de-rede-van-het-kind Kröller Müller: filosoferen met kinderen over kunst www. youtube.com/filosoferen met kinderen Boeken: De wereld in een kiezelsteen, Ingeborg Hendriks (jeugdliteratuur) Filosoferen aan de keukentafel, Rudolf Kamers en Jan Ewout Ruiter. Filosoferen doe je zo, Marja van Rossum en Rob Bartels Oscar Brenifier Ik ben Harry Vink, prentenboek door Alexis Deacon en Viviane Schwarz 9

10 bijlagen BIJLAGE 1 VRAGEN KAARTJES Kun je leven zonder bang te zijn? Moet een kunstwerk altijd mooi zijn? Leef je voor jezelf of voor anderen? Wat zou er in de wereld veranderen als de zon eens een dagje niet opkomt? Wie bepaalt wat normaal is? Wie hebben er meer vrijheid: kinderen of volwassenen? Moet je altijd eerst alles weten voordat je kunt kiezen? Kunnen dieren denken? Kun je ooit weten wie je echt bent? Zou iets eindeloos kunnen zijn? Kun je beginnen en eindigen tegelijkertijd? 10

11 bijlagen BIJLAGE 2 OEFENING 2 Lees in je groepje het gedicht Op reis»» Bedenk allemaal een startvraag bij dit gedicht.»» Bespreek de startvragen.»» Denk individueel na over een situatie waarbij je iets dacht of droomde wat niet echt is gebeurd. Wissel deze situaties uit.»» Schrijf nu zelf een gedicht over de situatie. 11