Van Normen naar Waarden

Transcriptie

1 Van Normen naar Waarden Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving Versie 1, juli 2017 Levend document check voor de laatste versie Vakgroep Milieu en Gezondheid, GGD GHOR Nederland Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding... 3 Van normen naar waarden... 3 Wat is gezondheid?... 3 Aan de slag... 3 Leeswijzer... 4 Verantwoording De Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving De GGD is de adviseur van de gemeente Waarom Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving?... 7 Gezondheid Bevorderen: uitnodigen tot gezond gedrag... 7 Gezondheid Beschermen: negatieve invloed op gezondheid zo klein mogelijk... 7 Kwetsbare groepen Waarom deze Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving? Maatregelen...11 Maatregelen die bijdragen aan een Gezonde Woonomgeving...12 Wonen en druk verkeer zijn gescheiden...13 Voor iedereen zijn er -dichtbij en toegankelijk- aantrekkelijke plekken...15 Functies (wonen, werken, voorzieningen) zijn goed gemengd, grote bedrijven staan op afstand...19 Kinderen groeien op in een rookvrije omgeving...21 Maatregelen die bijdragen aan een Gezonde Mobiliteit...22 Voor iedereen is actief vervoer (lopen en fietsen) de standaard...23 Tussen steden en dorpen zijn goede (e-)fiets- en OV-verbindingen...25 Maatregelen die bijdragen aan Gezonde Gebouwen...26 Het binnenklimaat is prettig en gezond, ook de bestaande woningvoorraad voldoet aan nieuwbouweisen...27 Minimaal één zijde (gevel) is aangenaam...30 Er zijn voldoende betaalbare levensloopgeschikte woningen op korte afstand van voorzieningen en zorg Bijbehorende Achtergronddocumentatie Ideeën infographics twee schetsen...38 Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

3 1 Inleiding Voor u liggen de Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving. Deze Kernwaarden verwoorden de visie van de GGD en op een Gezonde Leefomgeving. Ze dienen als inbreng voor de vele processen die bij de implementatie van de Omgevingswet op de verschillende beleidsniveaus (gaan) lopen. Ook zijn ze bruikbaar bij het uitwerken van ander beleid met betrekking tot de leefomgeving en/of gezondheid. Van normen naar waarden Het doel van de Omgevingswet is tweeledig: 1) een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit bereiken en in stand houden, 2) de fysieke leefomgeving doelmatig beheren, gebruiken en ontwikkelen om er maatschappelijke behoeften mee te vervullen. In de Omgevingswet wordt daartoe een beperkt aantal normen opgenomen. Nieuw is dat er veel afwegingsruimte komt voor het (lokaal) bestuur en dat het onderwerp gezondheid daarbij ook expliciet op de agenda staat. Het is belangrijk om gezondheid, in dit proces van integrale afweging van belangen, handen en voeten te geven en duidelijk te maken wat een gezonde leefomgeving inhoudt. Deze Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving richten zich op de gezondheidswinst die te behalen is via een optimaal ingerichte fysieke omgeving, zowel via gezondheidsbescherming als gezondheidsbevordering. Een omgeving die voldoet aan de normen zien we als startpunt, zorg ervoor dat deze basisbescherming op orde is en blijft. De ambitie van deze Kernwaarden reikt verder omdat, zoals de Gezondheidsraad recent ook aangaf i, juist onder de normen veel gezondheidswinst te behalen is: ( ) treedt zelfs meer dan 99,9 procent van de totale ziektelast op bij concentraties die voldoen aan de Europese normen voor luchtkwaliteit (Houthuijs 2016, van Zanten 2015). Ook voor geluid geldt dat de bijdrage van relatief lage geluidsniveaus aan de ziektelast hoog is (van Kempen 2008). Alle beleid en maatregelen die bijdragen aan de Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving zijn daarom positief, ook als het einddoel (nog) niet of deels gehaald wordt. We zien gezondheid vooral als een kans. Het realiseren van die kans kan echter keuzes met zich meebrengen die ook pijn doen. Dat is vergelijkbaar met gezondheid in het eigen leven: gezond leven levert veel voordelen op, maar is niet altijd even gemakkelijk. Wat is gezondheid? Gezondheid wordt in de Kernwaarden niet gezien als de afwezigheid van ziekte, maar als het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven (Huber 2012). Dit betekent dat de Kernwaarden de gezondheid beschermen en bevorderen en iedereen, ook kwetsbaren in de samenleving, gelegenheid bieden eigen regie te voeren binnen de eigen mogelijkheden. Door zorg te dragen voor passende participatie wordt een ieder bovendien in de gelegenheid gesteld regie te houden over hun leefomgeving. Deze individuele benadering neemt niet weg dat er ook een collectieve verantwoordelijkheid is voor factoren waarop individuele burgers weinig of geen invloed hebben. Zo is de leefomgeving als determinant voor gezondheid een factor die bij uitstek beïnvloedbaar is door de overheid en waar de overheid ook in bepaalde gevallen (denk aan luchtkwaliteit) de verantwoordelijkheid niet bij de individuele burger kan neerleggen. Aan de slag Dit document is bedoeld voor GGD-professionals die aan de slag willen met gezondheid in omgevingsbeleid. De beste resultaten worden behaald door zoveel mogelijk samen te werken met i Gezondheidsraad, Meewegen van Gezondheid in Omgevingsbeleid, 2016: Toch leveren vooral luchtverontreiniging en geluidsbelasting nog een aanzienlijke bijdrage aan de ziektelast in Nederland, terwijl wel bijna overal aan de normen wordt voldaan. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

4 planologen, ontwerpers, milieukundigen en andere disciplines aan het gezonder inrichten van de leefomgeving. Dit document kan daarom ook informatief zijn voor deze partijen. De GGD is bij uitstek de uitvoeringsdienst voor gemeenten als het gaat om publieke gezondheid. De GGD heeft kennis op het gebied van medische milieukunde, positieve gezondheid, doelgroepen en gedrag, infectieziekten, epidemiologie en risico-communicatie. De GGD kent de lokale uitdagingen op het gebied van gezondheid en leefomgeving bovendien als geen ander. De Kernwaarden geven handvatten om in gesprek te gaan over een gezonde leefomgeving. Het zijn waarden die idealiter in elk ruimtelijk plan aan de orde zouden moeten komen. Bij iedere kernwaarde worden voorbeelden gegeven van mogelijke maatregelen. Sommige maatregelen kunnen zorgen voor grote gezondheidswinst (in Hoofdstuk 6 gemarkeerd met een!), van andere zal deze winst beperkter zijn. De lijst met maatregelen is niet compleet, allesomvattend of vaststaand, en is zo ook niet bedoeld. De meest effectieve advisering wordt namelijk behaald door mee te denken, samen te werken met andere disciplines en organisaties en bovenal maatwerk te leveren. Dit kan betekenen dat de kernwaarden worden aangepast op een specifieke situatie, bijvoorbeeld in landelijk of stedelijk gebied. Leeswijzer Dit document beschrijft de Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving (hoofdstuk 2, ook als los blad te printen), geeft algemene achtergrond (hoofdstuk 3 en 4), bij elke kernwaarde enige achtergrond over aanleiding, doel en voorwaarden (hoofdstuk 5) en concretisering in de vorm van mogelijke maatregelen (hoofdstuk 6, ook losbladig te printen). Voor de context, beschrijving van effectiviteit en verdere beschouwing van voor- en nadelen van de maatregelen verwijst het stuk naar andere documenten; veelal GGD-Richtlijnen en elders reeds ontwikkelde handvatten voor een gezonde leefomgeving. Verantwoording De kernwaarden zijn opgesteld door de werkgroep RO van de GGDGHOR Nederland Vakgroep Milieu en Gezondheid, in samenwerking met het RIVM en vele andere GGD collega s. De kernwaarden zijn gebaseerd op diverse werksessies met deskundigen uit de werkvelden Gezondheid en Milieu, Gezondheidsbevordering en Gezondheidsbeleid. Deze versie wordt in de zomer van 2017 voorgelegd aan een gevarieerde groep deskundigen, waaronder de inhoudelijke werkgroepen van de Vakgroep Milieu en Gezondheid, de GGDGHOR Nederland werkgroep Positieve Gezondheid in de Veerkrachtige Wijk, het netwerk Maak Ruimte voor Gezondheid, centrum Gezond Leven etc. Ook uw suggesties ter verbetering van dit levend document zijn welkom! Legt u daartoe contact met de werkgroep via postbus@ggdghor.nl of cgm@rivm.nl. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

5 2 De Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving Deze Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving richten zich op de gezondheidswinst die te behalen is via een optimaal ingerichte fysieke omgeving, zowel via gezondheidsbescherming als gezondheidsbevordering. Een omgeving die voldoet aan de normen zien we als startpunt, zorg ervoor dat deze basisbescherming op orde is en blijft. De ambitie van deze Kernwaarden reikt verder omdat, zoals de Gezondheidsraad recent ook aangaf ii, juist onder de normen veel gezondheidswinst te behalen is. Alle beleid en maatregelen die bijdragen aan de Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving zijn daarom positief, ook als het einddoel (nog) niet of deels gehaald wordt. Van Normen naar Waarden Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving Wonen en druk verkeer zijn gescheiden. Voor iedereen zijn er -dichtbij en toegankelijk- aantrekkelijke plekken. Woonomgeving Functies (wonen, werken, voorzieningen) zijn goed gemengd, grote bedrijven staan op afstand. Kinderen groeien op in een rookvrije omgeving. Voor iedereen is actief vervoer (lopen en fietsen) de standaard. Mobiliteit Tussen steden en dorpen zijn goede (e-)fiets- en OV-verbindingen. Gebouwen (woningen, scholen, etc) Het binnenklimaat is prettig en gezond, ook de bestaande woningvoorraad voldoet aan nieuwbouweisen. Minimaal één zijde (gevel) is aangenaam. Er zijn voldoende betaalbare levensloopgeschikte woningen op korte afstand van voorzieningen en zorg. ii Gezondheidsraad, Meewegen van Gezondheid in Omgevingsbeleid, 2016: Toch leveren vooral luchtverontreiniging en geluidsbelasting nog een aanzienlijke bijdrage aan de ziektelast in Nederland, terwijl wel bijna overal aan de normen wordt voldaan. en ( )treedt zelfs meer dan 99,9 procent van de totale ziektelast op bij concentraties die voldoen aan de Europese normen voor luchtkwaliteit. Ook voor geluid geldt dat de bijdrage van relatief lage geluidsniveaus aan de ziektelast hoog is. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

6 3 De GGD is de adviseur van de gemeente Wat doet de GGD? De GGD en in Nederland hebben het doel om de gezondheid van burgers te bewaken, bevorderen en beschermen. De organisatie van de publieke gezondheid is in Nederland primair geregeld via de Wet publieke gezondheid (Wpg) en het bijbehorende Besluit. Deze wet regelt de verantwoordelijkheden van de gemeenten en het Rijk. Van een aantal taken is voorgeschreven dat de gemeenten deze door de GGD laten uitvoeren. Gemeenten hebben een wettelijk verplicht landelijk dekkend netwerk van GGD en. Niet in alle regio s voeren de GGD en dezelfde taken uit. De rol van de GGD hangt deels samen met regionale vraagstukken en (inter-)nationale ontwikkelingen. Het takenpakket dat de GGD voor de gemeenten uitvoert collectief of op basis van maatwerk is breed en voortdurend in ontwikkeling. Zo n brede GGD biedt voordelen: het draagt bij aan een meer integrale benadering van gezondheid in het gemeentelijk beleid en aan het behouden en minder kwetsbaar maken van specialistische deskundigheid. Bovendien zorgt die brede basis ervoor dat er lokaal voldoende volume is bij incidenten en crises. De GGD is van de gemeenten en is direct inzetbaar om de publieke gezondheid te beschermen (GGD GHOR NL, 2016). Zie ook het YouTube filmpje van GGD GHOR NL over de taken van de GGD en. Op kunt u de contactgegevens opzoeken van de GGD in uw regio. GGD en gezonde leefomgeving Het lokaal bestuur moet bij al haar beslissingen rekening houden met wat ze voor de gezondheid van de mensen betekenen, vanuit de Wet Publieke Gezondheid. De Omgevingswet bouwt hierop voort en stelt de afweging van gezondheid bij ruimtelijke inrichting verplicht. Vanuit haar wettelijke rol kan de GGD deze taak uitvoeren. De GGD kan kennis inzetten op het gebied van medische milieukunde, positieve gezondheid, doelgroepen en gedrag, infectieziekten, epidemiologie en risico-communicatie. De GGD staat als uitvoeringsdienst dichtbij de Veiligheidsregio en de Omgevingsdienst. Advies: neem een stukje op over de eigen GGD-regio. Welke rol speelt de regionale GGD in advisering over gezondheid in omgevingsbeleid? Wat zijn de mogelijkheden voor advisering? Geef eventueel een paar voorbeelden. Wat zijn de contactgegevens? Advisering is maatwerk. Het verschilt per regio hoe daar inhoud aan wordt gegeven. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

7 4 Waarom Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving? De gezondheid van mensen wordt door een heleboel factoren beïnvloed, zowel ten positieve als ten negatieve. Onderstaand figuur laat de belangrijkste factoren zien (VTV 2014). De leefomgeving speelt in veel van deze factoren een rol, door de leefomgeving gezond in te richten kan veel gezondheidswinst worden behaald. Als we spreken over een gezonde leefomgeving, hebben we het over een leefomgeving die bewoners als prettig ervaren, die uitnodigt tot gezond gedrag en waar de negatieve invloed op gezondheid zo klein mogelijk is. Gezondheid Bevorderen: uitnodigen tot gezond gedrag Een leefomgeving die uitnodigt tot gezond gedrag stimuleert mensen tot meer bewegen, ontmoeten en gezonder eten. Het gaat dan bijvoorbeeld om natuur en water in de buurt, fiets- en wandelmogelijkheden, het uiterlijk en de plaatsing van gebouwen en ontmoetingsplekken in de buurt. Een aantrekkelijke en goed ingerichte leefomgeving stimuleert sociale contacten en maakt bewegen gemakkelijk en veilig. Dat draagt bij aan de preventie van overgewicht, lichamelijke inactiviteit en daaraan gerelateerde ziekten zoals diabetes, depressie en hart- en vaatziekten. (RIVM- NOA 2017) Gezondheid Beschermen: negatieve invloed op gezondheid zo klein mogelijk In Nederland is gemiddeld bijna 6% van de ziektelast toe te schrijven aan milieufactoren. Lokaal kan dit flink variëren, zo tussen de 4 en 14%. Niet alle effecten van de leefomgeving zijn te kwantificeren. Gezondheidseffecten van nieuwe risico s of van risico s of effecten waarvan niet alle cijfers bekend zijn, bijvoorbeeld veehouderij of beleving, zijn niet in deze berekeningen meegenomen. De hoogste milieugerelateerde ziektelast treedt op in de Randstad, vooral in de grote steden. Luchtverontreiniging levert de grootste bijdrage aan de milieugerelateerde ziektelast, gevolgd door geluid. Naast de bijdrage van afzonderlijke omgevingsfactoren is het ook belangrijk om rekening te houden met stapeling van ziektelast door het gecombineerde effect van milieufactoren. Lokaal, met name in stedelijke gebieden, is de cumulatieve milieugerelateerde ziektelast hoger dan landelijk gemiddeld. (RIVM-NOA 2017) Kwetsbare groepen In Nederland zijn er grote verschillen in gezondheid: zo leven laagopgeleiden zes jaar korter en is de gezonde levensverwachting bijna 19 jaar lager dan voor hoogopgeleiden. Het verminderen van sociaaleconomische gezondheidsverschillen is een belangrijke ambitie in zowel nationaal als lokaal gezondheidsbeleid. Deze verschillen blijken hardnekkig en complex. Een brede aanpak is het meest kansrijk, waarbij ook aandacht is voor maatregelen gericht op een gezonde omgeving. Ook mensen met een kwetsbaardere gezondheid, zoals mensen met een chronische ziekte, ouderen en kinderen verdienen extra aandacht in beleid. Het aantal ouderen en mensen met een chronische ziekte neemt in de komende jaren bovendien toe. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

8 Woonomgeving 5 Waarom deze Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving? De Kernwaarden geven handvatten om met gemeenten/anderen hierover in gesprek te gaan. Het is een set van waarden die idealiter in elk ruimtelijk plan aan de orde zouden kunnen/moeten komen. Bij iedere kernwaarde worden voorbeelden gegeven van maatregelen die daaraan kunnen bijdragen. De lijst is niet compleet, allesomvattend of vaststaand, en is zo ook niet bedoeld. De meest effectieve advisering wordt namelijk behaald door mee te denken, samen te werken met andere disciplines en organisaties en bovenal maatwerk te leveren. Dit kan ook betekenen dat de kernwaarden worden aangepast op een specifieke situatie, bijvoorbeeld in landelijk of stedelijk gebied. De argumenten om met deze set Kernwaarden aan de slag te gaan staan hier op een rij: Wonen en druk verkeer zijn gescheiden Druk verkeer geeft veel lawaai en stoot luchtverontreiniging uit. Langdurig verblijven nabij drukke wegen (bijv. woning, school, kinderdagverblijf, verzorgingshuis) geeft een verhoogd risico op hart- en vaatziekten en luchtwegaandoeningen. De groei van kinderlongen op dergelijke plekken blijft achter. Het horen van te veel/ongewenst geluid kan niet alleen onprettig zijn, het kan ook gezondheidsschade toebrengen. Zo slapen sommige mensen slecht vanwege geluidoverlast of krijgen ze een hoge bloeddruk en kan geluid de kans op een hartinfarct vergroten. Drukke verkeerswegen kunnen daarnaast ook een barrière vormen en leiden tot (verkeers)onveilige situaties (zie ook Kernwaarden Mobiliteit). Voor iedereen zijn er -dichtbij en toegankelijk- aantrekkelijke plekken Aantrekkelijke plekken bieden mensen gelegenheid te ontmoeten, ontspannen en bewegen. Dit voorkomt eenzaamheid en draagt bij aan de fysieke fitheid en sociale cohesie. Ook draagt het bij aan de preventie van hart- en vaatziekten, overgewicht, stress(gerelateerde klachten), diabetes en meer. Door de plekken voldoende dichtbij en voor iedereen, ook kwetsbare mensen, gemakkelijk toegankelijk te maken kunnen zij goed gebruikt worden. Wat aantrekkelijk is, is afhankelijk van de doelgroep(en) en verdere omgeving (bijv. stad of platteland) en vereist maatwerk (bijv. stille of juist levendige plekken). Functies (wonen, werken, voorzieningen) zijn goed gemengd, grote bedrijven staan op afstand Een goede menging van functies zorgt voor een aangename woon- en werkomgeving, waarin men meer beweegt en buurtgenoten ontmoet. Grote bedrijven kunnen een woonbuurt negatief beïnvloeden. Bij industriële of agrarische activiteiten kan uitstoot (bijv. geur, geluid, verontreiniging) overlast, gezondheidsrisico s (uiteenlopend van stress-gerelateerde klachten of infectieziekten tot een verhoogd risico op kanker) en veiligheidsrisico s met zich meebrengen. Een goede menging van functies draagt ook bij aan de Kernwaarden bij Mobiliteit. Kinderen groeien op in een rookvrije omgeving Roken is verreweg de belangrijkste oorzaak van sterfte en ziekte. Meeroken door kinderen heeft een nadelige invloed op de ontwikkeling van de longen en geeft een verhoogde kans op luchtweginfecties, op hoesten en het ontwikkelen van astma. De fysieke en sociale omgeving spelen een rol in tabakspreventie door te beschermen tegen meeroken en tegelijkertijd uit te dragen dat de norm niet roken is. Maatregelen die bijdragen aan deze Kernwaarde beperken ook de blootstelling van volwassen meerokers en ontmoedigen bovendien het roken. Ook rook van houtkachels, open haarden en vuurkorven is ongezond, en het voorkomen van blootstelling aan houtrook draagt bij aan de gezondheid. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

9 Gebouwen Mobiliteit Voor iedereen is actief vervoer (lopen en fietsen) de standaard Je lopend of fietsend verplaatsen in plaats van met auto of OV is gezonder voor jezelf en voor je omgeving. Door voor dagelijkse verplaatsingen, naar werk, school en winkel, te fietsen en lopen kan iedereen voldoen aan de nationale beweegnorm. Dat maakt fitter en voorkomt onder meer overgewicht en stressgerelateerde klachten. Uitstoot en lawaai van gemotoriseerd verkeer wordt voorkomen (minder hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, longkanker, etc.) en er is geen negatieve invloed op het klimaat. Niet parkeren op straat geeft meer ruimte voor een aangename leefomgeving (zie Kernwaarden bij Woonomgeving). Tussen steden en dorpen zijn goede (e-)fiets- en OV-verbindingen Met goede verbindingen voor (elektrische) fiets en openbaar vervoer is autogebruik onnodig. Dit voorkomt uitstoot en lawaai van gemotoriseerd verkeer (minder hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, longkanker, etc.) en heeft geen negatieve invloed op het klimaat. Niet parkeren op straat geeft meer ruimte voor een aantrekkelijke leefomgeving (zie Kernwaarden bij Woonomgeving). Ook stimuleert een goed OV- en fietsnetwerk tussen kernen of wijken om zich in de eigen buurt te voet of per fiets te verplaatsen. Het binnenklimaat is prettig en gezond, ook de bestaande woningvoorraad voldoet aan nieuwbouweisen Een goede woning is zowel duurzaam (energiezuinig, goed geïsoleerd, klimaatbestendig) als gezond. Hetzelfde geldt voor gebouwen zoals scholen, kinderdagverblijven, verpleeg- en verzorgingshuizen. Door zorg te dragen voor een prettige temperatuur en luchtvochtigheid, een goede binnenluchtkwaliteit en voldoende rust in het gebouw kunnen gezondheidsklachten die samenhangen met het gebouw worden voorkomen. Mensen zijn immers veel in gebouwen en circa 70% van hun tijd in hun eigen woning. Schadelijke stoffen zoals koolmonoxide en asbest horen niet in een gezond gebouw. Ventilatie, verwarming en zonwering zijn eenvoudig te bedienen en onderhouden. In een prettig gebouw kan men zich ontspannen en tot rust komen. Minimaal één zijde (gevel) is aangenaam In dorpen en steden biedt de straat (met daarop aanwezig verkeer en aan de straat gelegen bedrijvigheid) vaak onrust, lawaai en luchtverontreiniging. Minimaal één zijde die rustig is, waar geen geur of geluid van horeca overheerst en met een prettig (zo mogelijk groen en natuurlijk) uitzicht en/of buitenruimte, biedt bewoners keuzemogelijkheden waardoor zij thuis tot rust kunnen komen. Minder luchtverontreiniging en lawaai voorkomt hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, lonkanker, etc. Rust en een natuurlijke omgeving bieden betere mogelijkheden om te ontspannen en te herstellen. Een natuurlijke omgeving is bovendien in staat water te bergen en beperkt vorming van hitte-eilanden (klimaatbestendig) en is goed voor de biodiversiteit. Er zijn voldoende betaalbare levensloopgeschikte woningen op korte afstand van voorzieningen en zorg. Bij levensloopgeschikt realiseren van woningen gaat het erom zodanig te bouwen dat de woning voor meerdere doelgroepen, al dan niet met beperkingen, geschikt is of geschikt is te maken. Op die manier kunnen ouderen of mensen met een lichamelijke beperking, ondanks deze beperking, prettig en comfortabel wonen. Er is ook een sterke link met de inrichting van de woonomgeving en met gezonde mobiliteit. Door de directe woonomgeving goed in te richten worden ouderen of mensen met een beperking ondersteund om gezond te leven, sociale contacten op te doen en zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

10 Zoals in de inleiding reeds genoemd, wordt voor nadere context en onderbouwing verwezen naar achtergronddocumenten. Verwijzingen naar deze documenten zijn opgenomen bij de uitwerking van concrete maatregelen bij iedere kernwaarde (op de volgende bladzijden). Verschillende kernwaarden hebben onderlinge verwantschap, het wordt aangeraden deze verwantschap ook bij de uitwerking in concrete maatregelen te onderkennen. Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

11 6 Maatregelen Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

12 Maatregelen die bijdragen aan een Gezonde Woonomgeving Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

13 Wonen en druk verkeer zijn gescheiden Druk verkeer geeft veel lawaai en stoot luchtverontreiniging uit. Langdurig verblijven nabij drukke wegen (bijv. woning, school, kinderdagverblijf, verzorgingshuis) geeft een verhoogd risico op hart- en vaatziekten en luchtwegaandoeningen. De groei van kinderlongen op dergelijke plekken blijft achter. Het horen van te veel/ongewenst geluid kan niet alleen onprettig zijn, het kan ook gezondheidsschade toebrengen. Zo slapen sommige mensen slecht vanwege geluidoverlast of krijgen ze een hoge bloeddruk en kan geluid de kans op een hartinfarct vergroten. Drukke verkeerswegen kunnen daarnaast ook een barrière vormen en leiden tot (verkeers)onveilige situaties (zie ook Kernwaarden Mobiliteit). De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Houd afstand van snelweg! Bouw niet binnen 100 m en bij voorkeur niet binnen 300m GGD Richtlijn Lucht Gebruik scoremodel GGD Richtlijn om gevoeligheid van geplande GGD Richtlijn Lucht functie(s) te bepalen Toch een gevoelige bestemming nabij de snelweg? Let op ventilatie GGD Richtlijn Lucht (zie Kernwaarden Gebouwen) en overweeg filtratie toe te passen. Voor school of kinderdagverblijf: Speelplein aan luwe zijde. Langdurig verblijven niet direct aan een drukke straat! Plan geen functies met langdurig verblijf direct aan een drukke GGD Richtlijn Lucht straat, maar liever in een zijstraat of een straat erachter Toch langdurig verblijf? Zorg dat het pand tenminste één RIVM stille zijde aangename (schone, stille, prettige) zijde heeft (zie Kernwaarden Gebouwen) Gebruik het scoremodel van de GGD Richtlijn om gevoeligheid van GGD Richtlijn Lucht geplande functie(s) te bepalen Toch een gevoelige bestemming aan een drukke straat? Let op GGD Richtlijn Lucht ventilatie (zie Kernwaarden Gebouwen) en overweeg filtratie toe te passen. Voor school of kinderopvang: Speelplein aan luwe zijde. Beperk uitstoot wegverkeer! Dring gemotoriseerd verkeer terug (zie Kernwaarden Mobiliteit) Prioriteer maatregelen voor de vervoerstypes met de grootste (lokale) uitstoot (bijv. bus, goederenvervoer, oude voertuigen, zakelijk rijders) Pas maatregelen toe om voertuigen met de meeste uitstoot terug te dringen (milieuzone, beleid goederenvervoer, green deals zakelijk rijders, gedifferentieerd parkeerbeleid, etc) Pas maatregelen toe om verkeer beter door te laten stromen (optimale snelheid, inregelen verkeerslichten, etc.) Draag in aanbesteding van de concessie voor lokaal OV zorg voor elektrische (of zo schoon mogelijke) bussen Beperk wegverkeer in steden, vang op aan de stadsrand (Cargohubs, P&R, carpool-p met OV-fiets, etc.) Stimuleer elektrisch vervoer (zie verder o.a. Infomil en CROW) Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

14 Beperk wegverkeerslawaai Ontmoedig gebruik (tweetakt) brommers, stimuleer alternatieven als elektrische scooters en e-bikes Pas geluidsarm wegdek toe GGD Haaglanden - geluid Realiseer autoluwe of vrije woonstraten Bundel en orden verkeer Dring gemotoriseerd verkeer terug (zie Kernwaarden Mobiliteit) Doorgaande routes voor gemotoriseerd verkeer gaan om wijken of kernen heen, niet er doorheen. Voor fietsers en voetgangers is dit juist andersom (zie Kernwaarden Mobiliteit) Beperk railverkeerslawaai en trillingen Stimuleer het gebruik van stillere remsystemen en glad geslepen wielen bij goederenvervoer Bekijk of goederenvervoer over het spoor via routes kan rijden waarbij gevoelige bestemmingen worden ontzien Beperk uitstoot en lawaai van beroepsscheepvaart Stimuleer schonere en stillere scheepvaart, bijv. door richtlijnen bij aanlegplaatsen Verstrek walstroom beweeglogica, GGD Haaglanden - geluid GGD Haaglanden - geluid GGD Haaglanden - geluid Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

15 Voor iedereen zijn er -dichtbij en toegankelijk- aantrekkelijke plekken Aantrekkelijke plekken bieden mensen gelegenheid te ontmoeten, ontspannen en bewegen. Dit voorkomt eenzaamheid en draagt bij aan de fysieke fitheid en sociale cohesie. Ook draagt het bij aan de preventie van hart- en vaatziekten, overgewicht, stress(gerelateerde klachten), diabetes en meer. Door de plekken voldoende dichtbij en voor iedereen, ook kwetsbare mensen, makkelijk toegankelijk te maken kunnen zij goed gebruikt worden. Wat aantrekkelijk is, is afhankelijk van de doelgroep(en) en de verdere omgeving (bijv. stad of platteland) en vereist maatwerk (bijv. stille of juist levendige plekken). De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Bepaal aantrekkelijkheid samen met gebruikers Wat aantrekkelijk is, is afhankelijk van de verdere omgeving (bijvoorbeeld stad of platteland) en kenmerken van de gebruikers. Een plek wordt alleen goed gebruikt als deze aansluit op de behoeften van gebruikers/omwonenden. Dat kan door middel van een goed proces met burgerparticipatie. Burgerparticipatie betekent dat inwoners actief meedoen bij de planning, ontwikkeling, uitvoering en/of evaluatie van beleid en plannen. Participatie is gebaseerd op vertrouwen, zowel van beleidsmakers en professionals in burgers als omgekeerd. Participatie is maatwerk (RIVM handreiking gezonde gemeente). Maak afspraken met elkaar over de randvoorwaarden voor goede participatie van betrokkenen. Maak gebruik van de tools en tips die al beschikbaar zijn RIVM handreiking gezonde gemeente, RIVM handreiking bewonersparticipatie RIVM handreiking gezonde gemeente Manage de wederzijdse verwachtingen: wees concreet en baken duidelijk af waarover wel (en niet) meegepraat kan worden, bied zo mogelijk inspiratie Bied stille plekken Stille plekken zijn vooral belangrijk om de drukte te ontlopen of te ontstressen. Stil betekent niet dat er geen geluid is, maar wel dat er prettige en/of neutrale geluiden hoorbaar zijn. Mensen vinden natuurlijke geluiden meestal het prettigst. Beperk overheersend verkeerslawaai Voeg natuurlijke elementen toe GGD A dam stille plekken GGD A dam stille plekken Bied levendige plekken Levendigheid stimuleert het ontmoeten van buurtbewoners en is daarmee een middel tegen eenzaamheid en om de sociale cohesie te bevorderen. Levendigheid promoot daarnaast het daadwerkelijke gebruik van een aantrekkelijke plek. In landelijk gebied is het bieden van levendigheid op een plek vaak meer nodig dan het bieden van een plek op zich.. Bied voorzieningen voor sport- en spelactiviteiten Organiseer regelmatig een gezonde activiteit (sport, spel,, denk bijvoorbeeld aan bootcamp in het park) Bied voorzieningen om elkaar te ontmoeten, zoals bankjes op pleinen wijzer RIVM handreiking gezonde gemeente Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

16 en bij speelplekken Bied natuurlijke omgeving (groen en water) Een natuurlijke omgeving kan een positieve invloed hebben op de gezondheid, omdat het mensen stimuleert om te bewegen (tegen overgewicht, hart- en vaatziekten) en ontspanning en rust biedt (helpt bij herstel van stress, aandachtsmoeheid en depressie). Het biedt verder ontmoetingsplekken en maakt klimaatbestendig: het kan helpen warmte te dempen (tegen hittestress) en wateroverlast voorkomen. Kies (ook) voor een natuurlijke inrichting van openbare ruimte en schoolpleinen Maak parken of natuur bereikbaar voor iedereen, op loop- en fietsafstand Kies een goede mix van groen, zodat de omgeving in elk seizoen aantrekkelijk is Kies planten- en bomensoorten waar weinig mensen allergisch voor zijn en die weinig overlast geven Leg (buurt)moestuinen aan beweeglogica, wijzer, Inspiratiegids groene gezonde wijk, Handboek speelnatuur beweeglogica, GGD Haaglanden - groen wijzer wijzer, GGD Haaglanden - groen wijzer, Inspiratiegids groene gezonde wijk wijzer wijzer RIVM waterkwaliteitscheck Zorg voor voldoende zitmogelijkheden (in zon en schaduw) in groen en langs water Maak terreinen geschikt voor lunchwandelen of hardlopen voor werknemers Heb aandacht voor de microbiologische kwaliteit van water in de stad. Doe de waterkwaliteitscheck voor nieuwe en bestaande stedelijk water concepten Zie ook climatescan.nl voor een overzicht van initiatieven Bied koelte Een koele omgeving is vooral van belang in een stedelijke omgeving waar als gevolg van klimaatverandering urban heat islands en daarmee gepaard gaande hittestress optreden. De temperatuur in de stad en de woning kan verlaagd worden door het aanleggen van groen, zowel op de grond als op daken en tegen gevels Bied openbaar en hygiënisch (speel)water in periodes van aanhoudende hitte. Doe de Bied drinkwatertappunten Heb aandacht voor de microbiologische kwaliteit van water in de stad. Doe de waterkwaliteitscheck voor nieuwe en bestaande stedelijk water concepten Factsheet hitte Academische Werkplaats Milieu en Gezondheid RIVM waterkwaliteitscheck Stimuleer sporten en spelen Sporten en spelen hebben een positieve invloed op de gezondheid van mensen, omdat ze overgewicht en daarmee samenhangende ziekten zoals hart- en vaatziekten, diabetes en kanker helpen Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

17 voorkomen, goed zijn voor de motorische ontwikkeling van kinderen, de lenigheid en zelfredzaamheid van ouderen bevorderen, het ziekteverzuim onder werknemers verlagen en hun werktevredenheid en productiviteit juist bevorderen, en eenzaamheid en isolement helpen voorkomen (bron Gezond ontwerp wijzer). Spelen kan overal, maak het straatprofiel geschikt (brede stoep) en denk ook aan de verkeersveiligheid (bijv 30 km zone) Richt pleinen e.d. zodanig in dat zij flexibele gebruiksmogelijkheden (creatief spelen) stimuleren Maak schoolpleinen altijd toegankelijk Speelplekken zijn niet alleen geschikt, aantrekkelijk en toegankelijk voor kinderen, maar voor iedereen beweeglogica, Rotterdam buitenspeelnorm beweeglogica, Handboek prettige plekken beweeglogica beweeglogica, Rotterdam buitenspeelnorm, Handboek buitenspelen beweeglogica Bied ruimte aan ongeorganiseerde (niet clubgebonden) sportvoorzieningen Maak de plek schoon en heel Op een aantrekkelijke plek is geen zwerfvuil (of hondenpoep) aanwezig en is het straatmeubilair heel. Beheer voldoende, betrek waar mogelijk omwonenden beweeglogica, wijzer Regel waar nodig toezicht, betrek waar mogelijk omwonenden Vergroot de (beleving van de) veiligheid en ontmoedig asociaal gedrag, door o.a. zichtbaarheid vanuit verschillende gebouwen Zorg voor vandalismebestendigheid beweeglogica, wijzer wijzer wijzer wijzer Maak singels en vijvers veilig, bijvoorbeeld met schuine taluds en verlaagde oevers Maak hondenbeleid om ontlasting op verblijf- en speelplaatsen te voorkomen Maak de plek toegankelijk en veilig Aantrekkelijke plekken zijn voor iedereen toegankelijk en veilig. Veilig voor kinderen om zelfstandig buiten te spelen, in fysieke zin voor ouderen en mensen die minder goed ter been zijn. Ook het gevoel van veiligheid speelt hierbij een belangrijke rol. Draag er zorg voor dat de plek ook voor omwonenden aangenaam blijft en geen overlast veroorzaakt. Vergroot de (beleving van de) veiligheid en ontmoedig asociaal gedrag. Denk hierbij aan zicht vanuit woningen ( keukenraam controle ) en goede verlichting wijzer Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

18 Breng de veiligheid van de openbare ruimte in kaart door samen met bewoners (ouderen, jongeren) door een wijk te lopen (wijkschouw). Pas bijvoorbeeld de methode Halt! U valt toe Organiseer het beheer met aandacht voor toegankelijkheid voor ouderen en hen die minder goed ter been zijn, ook bij winterse weersomstandigheden Zorg voor vandalismebestendigheid, om ook bij te dragen aan het gevoel van veiligheid Maak singels en vijvers veilig, bijvoorbeeld met schuine taluds en verlaagde oevers Promoot verkeersveiligheid Maak fiets- en wandelroutes veilig en geschikt voor kinderen (met name in de buurt van scholen/kindervoorzieningen) Maak fiets- en wandelroutes veilig en geschikt voor ouderen (met name in de buurt van verzorgingshuizen/ouderenvoorzieningen) Voor iedereen is actief vervoer (lopen en fietsen) de standaard (zie Kernwaarden Mobiliteit) RIVM handreiking gezonde gemeente RIVM handreiking gezonde gemeente wijzer beweeglogica Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

19 Functies (wonen, werken, voorzieningen) zijn goed gemengd, grote bedrijven staan op afstand Een goede menging van functies zorgt voor een aangename woon- en werkomgeving, waarin men meer beweegt en buurtgenoten ontmoet. Grote bedrijven kunnen een woonbuurt negatief beïnvloeden. Bij industriële of agrarische activiteiten kan uitstoot (bijv. geur, geluid, verontreiniging) overlast, gezondheidsrisico s (uiteenlopend van stress-gerelateerde klachten of infectieziekten tot een verhoogd risico op kanker) en veiligheidsrisico s met zich meebrengen. Een goede menging van functies draagt bij aan de Kernwaarden bij Mobiliteit. De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Bepaal de gewenste functiemenging en afstand samen met gebruikers Wat gewenst is, is afhankelijk van de verdere omgeving (bijvoorbeeld stad of platteland) en kenmerken van de gebruikers. Dat kan door middel van een goed proces met burgerparticipatie. Burgerparticipatie betekent dat inwoners actief meedoen bij de planning, ontwikkeling, uitvoering en/of evaluatie van beleid en plannen. Participatie is gebaseerd op vertrouwen, zowel van beleidsmakers en professionals in burgers als omgekeerd. Participatie is maatwerk (RIVM handreiking gezonde gemeente). Maak afspraken met elkaar over de randvoorwaarden voor goede participatie van betrokkenen. Maak gebruik van de tools en tips die al beschikbaar zijn Manage de wederzijdse verwachtingen: wees concreet en baken duidelijk af waarover wel (en niet) meegepraat kan worden, bied zo mogelijk inspiratie Voorzieningen, wonen en werken zijn goed gemengd Bepaal minimale afstand tussen specifiek bedrijf en woningen in dialoog met bedrijf en omwonenden. Maak vooraf afspraken over de spelregels Dagelijkse voorzieningen zijn voor voetgangers en fietsers goed bereikbaar Dagelijkse boodschappen kunnen op loop- (of fiets-)afstand worden gedaan Kies voor verdichten boven uitbreiden, of laat de uitbreiding van een stad of dorp goed aansluiten bij de bestaande wijken RIVM handreiking gezonde gemeente, RIVM handreiking bewonersparticipatie RIVM handreiking gezonde gemeente Beweeglogica Beweeglogica Beweeglogica, Gezond ontwerp wijzer Beweeglogica Voorzieningen voor kinderen, zoals school en speeltuin, zijn lopend bereikbaar Zorg voor watertappunten op strategische plekken, zoals bv. bij fiets- of wandelknooppunten. Plan nieuwe grote bedrijven en woningen, scholen etc. op afstand van elkaar Het gaat hierbij vooral om bedrijven met uitstoot van geluid, geur of verontreiniging, zoals industriële of agrarische bedrijven. Ook grote dienstverlenende bedrijven kunnen echter leiden tot een onprettig Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

20 leefklimaat met bijvoorbeeld een hoge parkeerdruk, eenzijdige voorzieningen (koffie- en lunchrooms) en weinig sociale controle s avonds of in het weekend. Bepaal minimale afstand tussen specifiek bedrijf en woningen in dialoog met bedrijf en omwonenden. Maak vooraf afspraken over de spelregels voor dit proces. Stel vooraf vast, met omwonenden, welke hinder en welke GGD richtlijn geur gezondheidsrisico s acceptabel zijn Houd minimaal 250m afstand tussen woonwijken en GGD richtlijn veehouderijbedrijven veehouderij io Maak gebruik van geur- en geluidcontouren breng in kaart waar GGD richtlijn geur gevoelige bestemmingen liggen Houd rekening met gezondheidsaspecten bij de positionering van kinderboerderijen (en hygiënemaatregelen op de kinderboerderij) Houd bij uitbreidingen van bedrijven rekening met woningen, scholen, etc. in de omgeving Bepaal de minimale afstand tussen een specifiek bedrijf en woningen in dialoog met bedrijf en omwonenden. Maak vooraf afspraken over de spelregels en communicatie Richt een bedrijfsterrein slim in Pas het principe van inwaarts zoneren toe (de bedrijven die het meeste geluid of andere uitstoot produceren in het centrum van het bedrijfsterrein liggen, de stillere aan de randen) Richt een goed klachtenpunt in Een goed klachtenpunt is altijd bereikbaar Draag er zorg voor dat het klachtenpunt invloed kan uitoefenen op de overlast veroorzakende bedrijven (hetzij handhaving, hetzij terugvallen op eerder gemaakte onderlinge afspraken) NB tzt toevoegen: Link met GHOR kernwaarden voor veiligheid Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

21 Kinderen groeien op in een rookvrije omgeving Roken is verreweg de belangrijkste oorzaak van sterfte en ziekte. Meeroken door kinderen heeft een nadelige invloed op de ontwikkeling van de longen en geeft een verhoogde kans op luchtweginfecties, op hoesten en het ontwikkelen van astma. De fysieke en sociale omgeving spelen een rol in tabakspreventie door te beschermen tegen meeroken en tegelijkertijd uit te dragen dat de norm niet roken is. Maatregelen die bijdragen aan deze Kernwaarde beperken ook de blootstelling van volwassen meerokers en ontmoedigen bovendien het roken. Ook rook van houtkachels, open haarden en vuurkorven is ongezond, en het voorkomen van blootstelling aan houtrook draagt bij aan de gezondheid. De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Bevorder rookvrije publieke ruimten Stel een rookverbod in op plekken waar kinderen komen (speelplekken, schoolpleinen, sportterreinen). Faciliteer geen rookruimtes in publieke gebouwen Sluit aan bij de campagne op weg naar een rookvrije generatie Campagne van Hartstichting, KWF en Longfonds (vanaf eind 2016): Kinderen moeten in alle fasen van het opgroeien worden beschermd tegen tabaksrook en tegen de verleidingen om te gaan roken. Zie ook Beperk ook houtrook Stook niet in een stedelijke omgeving Verbied rookgaskanalen in nieuwe woningen Verleen geen subsidies (i.h.k.v. duurzame energie) aan pelletkachels of andere manieren van houtstook Zie ook RIVM handreiking gezonde gemeente RIVM handreiking gezonde gemeente GGD standpunt houtrook GGD standpunt houtrook Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

22 Maatregelen die bijdragen aan een Gezonde Mobiliteit Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

23 Voor iedereen is actief vervoer (lopen en fietsen) de standaard Je lopend of fietsend verplaatsen in plaats van met auto of OV is gezonder voor jezelf en voor je omgeving. Door voor dagelijkse verplaatsingen, naar werk, school en winkel, te fietsen en lopen kan iedereen voldoen aan de nationale beweegnorm. Dat maakt fitter en voorkomt onder meer overgewicht en stressgerelateerde klachten. Uitstoot en lawaai van gemotoriseerd verkeer wordt voorkomen (minder hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, longkanker, etc.) en heeft geen negatieve invloed op het klimaat. Niet parkeren op straat geeft meer ruimte voor een aangename leefomgeving (zie Kernwaarden bij Woonomgeving). De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Biedt de juiste infrastructuur en routes Geef fietsers en voetgangers (letterlijk) de ruimte op straat Zorg voor gezonde lucht voor fietsers en voetgangers, door bronnen als autoverkeer en brommers/scooters op enige afstand van (doorgaande) fietsroutes te houden Zorg voor complete, veilige en comfortabele netwerken die voorzieningen (incl. sport en recreatie) en wonen goed verbinden Houdt rekening met doelgroepen: kindvriendelijk nabij scholen en speeltuinen, vriendelijk voor ouderen nabij een verzorgingshuis. Fiets- en wandelroutes moeten voor iedereen veilig en toegankelijk zijn Zorg voor goede verbindingen tussen wijken of kernen Doorgaande routes voor gemotoriseerd verkeer gaan om wijken of kernen heen, niet er doorheen (zie Kernwaarden Woonomgeving) Maak goede koppelingen met het OV-netwerk Loop- en fietsroutes zijn gemakkelijk te vinden Maak kruisingen vriendelijk voor wandelaars en fietsers Zorg voor voldoende, goede en veilige fietsenstallingen nabij voorzieningen en bij woningen Zorg voor voldoende dichtheid van woningen en voorzieningen Dagelijkse voorzieningen zijn voor voetgangers en fietsers goed bereikbaar Faciliteer menging van functies zoals wonen, werken en voorzieningen Kies voor verdichten boven uitbreiden, of laat de uitbreiding van een stad of dorp goed aansluiten bij de bestaande wijken Zorg voor watertappunten op strategische plekken, zoals bv. bij beweeglogica GGD richtlijn lucht beweeglogica beweeglogica beweeglogica beweeglogica beweeglogica beweeglogica beweeglogica GGD Haaglanden - bewegen, beweeglogica beweeglogica beweeglogica beweeglogica, Gezond ontwerp wijzer Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

24 fiets- of wandelknooppunten. Heb aandacht voor veiligheid en toegankelijkheid Maak loop- en fietsroutes ook toegankelijk voor rolstoelen, rollators, scootmobiels, wandelwagens. Zorg dat stoeptegels goed gelijkmatig gelegd zijn. Bied langs specifieke routes voldoende rustmogelijkheden (bankjes) voor mensen die slecht(er) ter been zijn Breng de veiligheid van de openbare ruimte in kaart met een wijkschouw en pas de methode Halt! U valt toe Beheer met aandacht voor toegankelijkheid voor ouderen en hen die minder goed ter been zijn, ook bij winterse weersomstandigheden Kies voor (bromfietsvrije) vrijliggende fietspaden in plaats van fietsstroken, uit oogpunt van verkeersveiligheid en gezondere lucht voor de fietser Dring autoverkeer terug Maak een verkeerscirculatieplan wat autoverkeer ontmoedigt Pas Langzaam rijden gaat sneller' (Largas) toe Pas de VervoersPrestatie op Locatie (VPL) toe Pas parkeernormen aan, maak autoparkeren minder aantrekkelijk of lastiger toegankelijk dan fietsparkeren Organiseer autodelen Maak flankerend beleid, zoals lagere tarieven voor openbaar vervoer en hogere tarieven voor parkeren zie verder o.a. Infomil, CROW Stimuleer OV als vervanging van de auto Zorg voor een goed OV-netwerk tussen kernen of wijken, een dicht OV-netwerk binnen wijken gaat ten koste van lopen en fietsen (zie ook andere kernwaarde mobiliteit) Heb aandacht voor mensen die minder goed ter been zijn, onder meer door voldoende (aangewezen) zitplaatsen en strategisch geplaatste haltes RIVM handreiking gezonde gemeente RIVM handreiking gezonde gemeente wijzer wijzer, GGD richtlijn lucht wijzer wijzer, GGD richtlijn lucht wijzer Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

25 Tussen steden en dorpen zijn goede (e-)fiets- en OV-verbindingen Met goede verbindingen voor (elektrische) fiets en openbaar vervoer is autogebruik onnodig. Dit voorkomt uitstoot en lawaai van gemotoriseerd verkeer (minder hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, longkanker, etc.) en heeft geen negatieve invloed op het klimaat. Niet parkeren op straat geeft meer ruimte voor een aantrekkelijke leefomgeving (zie Kernwaarden bij Woonomgeving). Ook stimuleert een goed OV- en fietsnetwerk tussen kernen of wijken om zich in de eigen buurt te voet of per fiets te verplaatsen (zie andere Kernwaarde bij Mobiliteit). De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Biedt de juiste OV-infrastructuur en routes Maak goede koppelingen met het OV-netwerk en onderlinge koppeling tussen verschillende varianten van het OV Een goede dienstregeling is aangepast op de behoeften van gebruikers. Deze behoefte kan per seizoen verschillen Aansluitende loop- en fietsroutes zijn gemakkelijk te vinden Zorg voor voldoende, goede en veilige fietsenstallingen nabij bushaltes e.d. Maak kruisingen vriendelijk voor wandelaars en fietsers Biedt de juiste (e-)fiets infrastructuur Creëer waar mogelijk fietssnelwegen waar de maximum snelheid van (e-)fiets ook benut kan worden Maak kruisingen fietsvriendelijk Overweeg een betere OV-verbinding in het koude, natte en donkere winterseizoen om de rest van het jaar de (e-)fiets een volwaardig alternatief voor langere afstanden te laten zijn Kies voor (bromfietsvrije) vrijliggende fietspaden in plaats van fietsstroken, uit oogpunt van verkeersveiligheid en gezondere lucht voor de fietser Faciliteer goede en veilige fietsenstallingen, met oplaadmogelijkheid voor e-fietsen, bij voorzieningen als scholen Stimuleer goede en veilige fietsenstallingen, met oplaadmogelijkheid voor e-fietsen, bij werkgevers, winkels en overige voorzieningen Heb aandacht voor veiligheid en toegankelijkheid Biedt langs specifieke routes voldoende rustmogelijkheden (bankjes) voor mensen die een slechte(re) conditie hebben Kies voor (bromfietsvrije) vrijliggende fietspaden in plaats van fietsstroken, uit oogpunt van verkeersveiligheid en gezondere lucht voor de fietser Draag zorg voor verlichting nabij OV-haltes en op fiets- en wandelpaden Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

26 Maatregelen die bijdragen aan Gezonde Gebouwen Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

27 Het binnenklimaat is prettig en gezond, ook de bestaande woningvoorraad voldoet aan nieuwbouweisen Een goede woning is zowel duurzaam (energiezuinig, goed geïsoleerd, klimaatbestendig) als gezond. Hetzelfde geldt voor gebouwen zoals scholen, kinderdagverblijven, verpleeg- en verzorgingshuizen. Door zorg te dragen voor een prettige temperatuur en luchtvochtigheid, een goede binnenluchtkwaliteit en voldoende rust in het gebouw kunnen gezondheidsklachten die samenhangen met het gebouw worden voorkomen. Mensen zijn immers veel in gebouwen en circa 70% van hun tijd in hun eigen woning. Schadelijke stoffen zoals koolmonoxide en asbest horen niet in een gezond gebouw. Ventilatie, verwarming en zonwering zijn eenvoudig te bedienen en onderhouden. In een prettig gebouw kan men zich ontspannen en tot rust komen. NB. Gemeenten mogen geen strengere eisen afdwingen dan in het Bouwbesluit (Omgevingswet-BBL) zijn opgenomen, hogere (kwaliteits)ambities stellen mag wel, deze moeten dan met eigenaren (o.a. woningcorporaties) en/of ontwikkelaars worden ingevuld. De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Alle gebouwen die in gebruik zijn als woning, voldoen aan de nieuwbouweisen (Bouwbesluit/Omgevingswet-BBL, minimumeisen om gezondheidsproblemen te voorkomen) Pas de nieuwbouweisen ook toe op woningen die zijn gerealiseerd voordat deze wetgeving bestond (1992). Pas de nieuwbouweisen ook toe op gebouwen die oorspronkelijk niet als woning gebouwd zijn (bijv. transformatie kantoren) Pas de nieuwbouweisen ook toe op woningen voor specifieke doelgroepen als studenten, statushouders, etc. Voorkom overbewoning Handhaaf het algemeen geldende voorschift van minimaal 12m 2 per persoon, de enige uitzondering is huisvesting door COA (Artikel 7.18 Bouwbesluit) Maak beleid en voorzie in voldoende voorzieningen om handhaving van overbewoning mogelijk te maken Zorg voor voldoende en prettige ventilatie De minimale basisventilatie in alle verblijfsruimten is 0,5 dm 3 /sec/m 2 GGD richtlijn (1,8 m 3 /uur/m 2 ) ventilatie woningen Mechanische afzuiging dient voldoende capaciteit te hebben. Dit is het NPR-CR-1752 maximum van ofwel 3,24 m3/uur/m2 ofwel 36m3/uur/pp). De toevoer van verse lucht vindt altijd volledig rechtstreeks van buiten GGD richtlijn plaats, ipv tot 50% via andere gebruiksruimte (Bouwbesluit) Zorg voor voldoende ventilatiemogelijkheden zodat bewoners kunnen kiezen en hinder wordt voorkomen (bij natuurlijke toevoer met mechanische afvoer: zorg voor voldoende toevoermogelijkheden Breng voorzieningen en aansluitingen in de woning doordacht aan, bijv. zodat de logische plek van de bank (tegenover tv-aansluiting) niet recht onder de ventilatievoorziening is Pas de onbenoemde-ruimte -regel (Bouwbesluit, regel die een ruimte zoals bijv. een zolder vrijstelt van woningeisen) niet toe Iedere verblijfsruimte van een woning dient permanent bruikbare, ventilatie woningen GGD Richtlijn ventilatie woningen Woonkeur GGD richtlijn ventilatie woningen Woonkeur, GGD Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

28 inbraakveilige ventilatievoorzieningen te hebben. In iedere woning moeten ramen open kunnen om te spuien De luchttoevoervoorzieningen zijn voldoende regelbaar (raam op meerdere standen) Mechanische ventilatie produceert ook bij de maximum capaciteit zo weinig mogelijk geluid, in ieder geval minder dan 30 db Ventilatiesystemen moeten eenvoudig te bedienen zijn en voorzien van een duidelijke gebruiksaanwijzing Balansventilatiesystemen beschikken tenminste over een bypass om bij oplopende temperaturen de warmtewisselaar te vermijden Voorkom teveel opwarming van gebouwen in de zomer Iedere woning heeft voldoende inbraakveilige voorzieningen voor zomernachtventilatie (spuien) Iedere woning heeft voldoende voorzieningen voor zonwering (aandachtspunt: niet blokkeren luchttoevoer) wat ook (mede) door slim ontwerp met voldoende dakoverstek etc. kan worden vormgegeven Vergroot de bouwmassa om opwarming van het gebouw te vertragen. Dit kan bijv. door toepassing van een groen dak of groene gevel, wat ook bijdraagt aan doelstellingen op het gebied van klimaatbestendigheid (zie kernwaarden Woonomgeving) De temperatuur in de stad en de woning kan verlaagd worden door het aanleggen van groen, zowel op de grond als op daken en tegen gevels. Pas schaduwgevend groen toe in tuin en/of woonomgeving Balansventilatiesystemen beschikken tenminste over een bypass om bij oplopende temperaturen de warmtewisselaar te vermijden Zorg voor een goede verwarming Woningen dienen voldoende verwarmd te kunnen worden, iedere verblijfsruimte heeft verwarming De temperatuur moet per woning te regelen zijn met een eenvoudig te bedienen thermostaat, voorzien van een duidelijke gebruiksaanwijzing Voorkom emissie van rookgassen in de woning: geen gaskachel, open CV, geiser, houtkachel of open haard Stadsverwarming of een gesloten CV-systeem (met toevoer van buitenlucht) hebben de voorkeur Zorg voor voldoende isolatie Stel een striktere EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt), en heb bij de uitwerking aandacht voor het thema isolatie NB. Het is gemeenten toegestaan aanvullende eisen te stellen in de in het Bouwbesluit opgenomen EPC, dit wordt vaak gedaan uit duurzaamheidsdoelstellingen richtlijn ventilatie woningen Woonkeur, GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn ventilatie woningen Woonkeur, GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn ventilatie woningen Factsheet hitte Academische Werkplaats Milieu en Gezondheid wijzer GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn lucht Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

29 De vochtwerendheid en thermische isolatie (F-waarde) van de bouwschil van de bestaande woningvoorraad voldoet aan nieuwbouweisen Bij na-isolatie van woningen; behoud (of creëer) goede ventilatievoorzieningen (zie boven). Bij na-isolatie van woningen: pas integrale isolatie toe om condensproblemen (en schimmel) te voorkomen Beperk emissies in het gebouw Pas bouw- en afwerkingsmaterialen toe met een lage emissie van oplosmiddelen GGD richtlijn schimmel en vocht GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn schimmel en vocht NPR-CR-1752, GGD richtlijn duurzaam wonen GGD richtlijn ventilatie woningen GGD richtlijn lucht Houdt rekening met de emissie van meubilair en stoffering door een minimale basisventilatie toe te passen (zie boven) Voorkom emissie van rookgassen in de woning: geen gaskachel, geiser, open CV systeem, houtkachel of open haard Geen open vuur in woningen. Kies voor stadsverwarming of een gesloten CV systeem en kook elektrisch (inductie, halogeen) Verwijder niet-hechtgebonden asbest in bestaande woningen (zoals amosiethoudende platen en spuitasbest) Voorkom doordringen van schadelijke stoffen uit activiteiten in aangrenzende panden Luchtafvoervoorzieningen van de ene eenheid zijn op voldoende afstand van de toevoer van de andere eenheid: Maak de verdunningsfactor (Bouwbesluit, omgevingswet-bbl) ook van toepassing op aangrenzende percelen, en op zowel rookgas- als ventilatieafvoeren. De bouwschil en alle scheidingsconstructies tussen eenheden van de bestaande woningvoorraad voldoen aan nieuwbouweisen Voorkom geluidsoverlast Houdt bij de indeling van een pand rekening met de gebruiksfuncties van buren, maak bijv. woonkamer en gang naburig ipv gespiegelde rijtjeswoningen Pas geen hogere grenswaarde geluid toe GGD richtlijn geluid io Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

30 Minimaal één zijde (gevel) is aangenaam In dorpen en steden biedt de straat (met daarop aanwezig verkeer en aan de straat gelegen bedrijvigheid) vaak onrust, lawaai en luchtverontreiniging. Minimaal één zijde die rustig is, waar geen geur of geluid van horeca overheerst en met een prettig (zo mogelijk groen/natuurlijk) uitzicht en/of buitenruimte, biedt bewoners keuzemogelijkheden waardoor zij thuis tot rust kunnen komen. Minder luchtverontreiniging en lawaai voorkomt hinder, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen, lonkanker, etc. Rust en een natuurlijke omgeving bieden betere mogelijkheden om te ontspannen en te herstellen. Een natuurlijke omgeving is bovendien in staat water te bergen en beperkt vorming van hitte-eilanden (klimaatbestendig) en is goed voor de biodiversiteit. De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Bepaal wat aangenaam is samen met aanwonenden Maak afspraken met elkaar over de randvoorwaarden voor goede participatie van betrokkenen. Maak hierbij gebruik van de tools en tips die al beschikbaar zijn Manage de wederzijdse verwachtingen: wees concreet en baken duidelijk af waarover wel (en niet) meegepraat kan worden De aangename zijde is stil (geluidsluw) Geluidsniveaus van verkeer (weg/rail) en industrie en bedrijven voldoen aan de voorkeursgrenswaarde Pas stille-zijde beleid toe op geluidbelaste locaties Aan een aangename zijde zijn geen bedrijfsmatige buitenvoorzieningen (bijv. horeca) Aan een aangename zijde is geen (of heel stille) apparatuur voor koeling, ventilatie of luchtbehandeling Voeg natuurlijke elementen toe die zorgen voor prettige geluiden Maak afspraken met aanwonenden over gebruik van buitenruimte aan de aangename zijde ivm geluidshinder De luchtkwaliteit aan de aangename zijde is goed Rookgasafvoervoorzieningen komen niet uit aan de aangename zijde, maar aan de andere zijde of boven de daklijn (zie ook andere Kernwaarde Gebouwen) Bedrijfsmatige ventilatieafvoeren (incl. afzuiging bij koken) komen niet uit aan de aangename zijde, maar aan de andere zijde of boven de daklijn (zie ook andere Kernwaarde Gebouwen) Aan de aangename zijde is geen gemotoriseerd verkeer Luchttoevoervoorzieningen (ventilatieroosters, aanzuiging van balansventilatie) zuigen aan de aangename zijde lucht aan Maak afspraken met aanwonenden over gebruik van buitenruimte aan de aangename zijde ivm overlast door roken, barbecue, tuinhaard RIVM handreiking gezonde gemeente, RIVM handreiking bewonersparticipatie, inspiratiegids participatie Richtlijn geluid io Richtlijn geluid io Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

31 De aangename zijde is natuurlijk Stimuleer bewoners groene tuinen aan te leggen. Groene daken en gevels dragen ook bij aan een natuurlijk uitzicht Zie ook Beperk bebouwing (opslag, schuurtjes, tuinhuisjes, etc.) op privé-grond aan de aangename zijde Kies een goede mix van groen, zodat de omgeving in elk seizoen aantrekkelijk is Kies een goede mix van groen, zodat de omgeving ook aantrekkelijk is voor vogels. Zij voegen prettig, rustgevend geluid toe Kies planten- en bomensoorten waar weinig mensen allergisch voor zijn en die weinig overlast geven Leg (buurt)moestuinen aan Kies (ook) voor een natuurlijke inrichting van openbare ruimte wijzer wijzer wijzer, Inspiratiegids groene gezonde wijk beweeglogica, wijzer, Inspiratiegids groene gezonde wijk, Handboek speelnatuur Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

32 Er zijn voldoende betaalbare levensloopgeschikte woningen op korte afstand van voorzieningen en zorg Bij levensloopgeschikt realiseren van woningen gaat het erom zodanig te bouwen dat de woning voor meerdere doelgroepen, al dan niet met beperkingen, geschikt is of geschikt is te maken. Op die manier kunnen ouderen of mensen met een lichamelijke beperking, ondanks deze beperking, prettig en comfortabel wonen. Er is ook een sterke link met de inrichting van de woonomgeving en met gezonde mobiliteit. Door de directe woonomgeving goed in te richten worden ouderen of mensen met een beperking ondersteund om gezond te leven, sociale contacten op te doen en zo lang mogelijk thuis te blijven wonen (zie ook: RIVM factsheet preventieve ouderenzorg en kenniscentrum wonen en zorg). De daarbij te nemen maatregelen kunnen zijn: En concreet is dat bijvoorbeeld: (niet compleet, allesomvattend of vaststaand) Zorg ervoor dat woningen en woongebouwen toegankelijk zijn voor mensen met een rolstoel en rollator De eisen voor levensloopgeschikte woningen zijn vastgelegd in Kenniscentrum wonen keurmerken en eisenpakketten. Maak een keuze voor een en zorg eisenpakket, bijvoorbeeld WoonKeur, en leg dit vast in het programma van eisen en ontwerp van nieuwe gebouwen. Zorg voor een minimale deurbreedte van 85 cm zodat rolstoelen en Kenniscentrum wonen rollators voldoende ruimte hebben en zorg Zorg voor voldoende ruimte voor draaicirkels van rolstoelen op Kenniscentrum wonen verschillende plekken in de woning en zorg Zorg voor de afwezigheid van drempels Zorg voor een toegankelijke buitenruimte, zoals een tuin of balkon Zorg dat woningen goed en veilig bereikbaar zijn Zorg voor een voldoende breed toegangspad of galerij van het woongebouw en een voldoende grote lift Een veilige omgeving is belangrijk voor ouderen. Met s avonds goede verlichting, overdag voldoende sociale controle en auto s die niet te hard rijden, zodat ouderen gemakkelijk over kunnen steken. Breng de veiligheid van de openbare ruimte in kaart door samen met ouderen een wijkschouw te doen. Pas bijvoorbeeld de methode Halt! U valt toe Zie kernwaarden woonomgeving en mobiliteit Kenniscentrum wonen en zorg Kenniscentrum wonen en zorg Beter oud Loket gezond leven Zorg dat woningen aanpasbaar zijn aan wensen van de huidige en toekomstige bewoner Woningen zijn flexibel en aanpasbaar. Denk aan een mogelijke herbestemming van ruimten, de mogelijkheid tot opdelen van de woning, de aanpasbaarheid van functies, mogelijkheden tot aanbrengen van hulpmiddelen, etc. Zorg voor voorzieningen en zorg op korte afstand van woningen Zorg voor de aanwezigheid van voorzieningen dichtbij huis, zoals een supermarkt. Een oudere zal er graag naartoe wandelen als de afstand overzichtelijk is en niet al te vermoeiend. Zie kernwaarden woonomgeving en mobiliteit Ontwerpgids Meegroeiwonen Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

33 Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

34 7 Bijbehorende Achtergronddocumentatie beweeglogica Beter oud Factsheet hitte Academische Werkplaats Milieu en Gezondheid wijzer Gezondheidsraad (2016) GGD A dam bewegende stad GGD A dam - stille plekken GGD GHOR NL, 2016 GGD Haaglanden bewegen GGD Haaglanden geluid GGD Haaglanden - groen GGD Haaglanden - planvorming GGD richtlijn gezonde woningbouw GGD richtlijn geluid (in ontwikkeling) GGD richtlijn geur Beweeglogica. De bewegende stad. Beleidsnota van de gemeente Amsterdam. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017). Beter oud: (geraadpleegd 1 mei 2017) Factsheet van Academische Werkplaats Milieu en Gezondheid. Blootstelling aan hitte bij ouderen in stadswoningen en gezondheid. Zie: wn/e519b41c2678b ee9ca1/pu/factsheet_blootstelling_aan_hitt e_bij_ouderen_in_stadswoningen_en_gezondheid.pdf (geraadpleegd 1 mei 2017). Gezond Ontwerp Wijzer. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Gezondheidsraad (2016). Meewegen van gezondheid in milieubeleid. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) GGD Amsterdam (2016). De bewegende stad, theorie literatuuronderzoek. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) GGD Amsterdam stille plekken in de stad. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) GGD GHOR NL (2016). Publieke gezondheid borgen. Een eerste inzicht in de staat van de GGD en. Zie: (geraadpleegd 29 mei 2017) GGD Themablad Beweging en Gezondheid in Planvorming. GGD Gemeente Den Haag, versie maart Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) GGD Themablad Geluid en Gezondheid in Planvorming. GGD Gemeente Den Haag, versie maart Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) GGD Themablad Groen en Gezondheid in Planvorming. GGD Gemeente Den Haag, versie maart Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Gezondheid in planvorming (2013) van GGD Haaglanden. Zie: (geraadpleegd 22 mei 2017) GGD NL (2005). GGD richtlijn medische milieukunde. Gezonde woningbouw. ijnen/milieu_leefomgeving/ggd_richtlijn_gezonde_woningbouw (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM (2017). GGD richtlijn medische milieukunde. Geluid en gezondheid. In ontwikkeling. Verwachtte publicatie eind RIVM (2015), GGD-richtlijn medische milieukunde. Geur en gezondheid. RIVM Rapport Zie: Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

35 GGD richtlijn lucht GGD richtlijn schimmel en vocht GGD richtlijn veehouderij GGD richtlijn ventilatie woningen GGD standpunt houtrook Handboek buiten spelen Handboek prettige plekken Handboek speelnatuur Houthuijs (2016) 2015/november/Geur_en_gezondheid_GGD_richtlijn_medische_milieukunde_O nderdeel_veehouderij_en_geur_in_apart_rapport (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM (2008), GGD-richtlijn medische milieukunde. Luchtkwaliteit en gezondheid. RIVM Rapport Zie: /maart/GGD_richtlijn_medische_milieukunde_Luchtkwaliteit_en_gezondhe id (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM (2012), GGD-richtlijn medische milieukunde: Schimmel- en vochtproblemen in woningen. RIVM Rapport Zie: /oktober/GGD_richtlijn_medische_milieukunde_Schimmel_en_vochtproble men_in_woningen (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM (2017), GGD-richtlijn medische milieukunde veehouderij en gezondheid. In ontwikkeling. Verwachtte publicatie eind RIVM (2009), GGD-richtlijn medische milieukunde. Beoordeling van ventilatie en ventilatievoorzieningen van woningen. Zie: /maart/GGD_richtlijn_medische_milieukunde_Beoordeling_van_ventilatie_ en_ventilatievoorzieningen_van_woningen (geraadpleegd 1 mei 2017). Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Kuitert K, Maas R (2016). Handboek prettige plekken. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Natuurspeeltuin de Speeldernis, GGD Rotterdam-Rijnmond, Wageningen Universiteit en Research Centrum (2009). Speelnatuur in de stad, hoe maak je dat? Zie: (geraadpleegd 29 mei 2017) Houthuijs DJM. Milieugerelateerde ziektelast onder de norm. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; 2016 (kenmerknr. 116/2016 DMG/DH) Huber (2012) Huber M, Knottnerus JA, Green L, van der Horst H, Jadad AR, Kromhout D, Leonard B, Lorig K, Loureiro MI, van der Meer JW, Schnabel P, Smith R, van Weel C, Smid H. How should we define health? BMJ Jul 26;343 Zie ook: (geraadpleegd 29 mei 2017) Inspiratiegids groene gezonde wijk Inspiratiegids participatie Kenniscentrum wonen en zorg NPR-CR-1752 EMGO+ Instituut GGD Werkgroep Groen en Gezondheid, Kenniscentrum Recreatie, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedelkwaliteit en Plant Publicity Holland (2010). Een groene gezonde wijk. Inspiratie voor de praktijk. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Aan de slag met de omgevinsgwet. Inspiratiegids participatie: 0/inspiratiegids-0/ (geraadpleegd 29 mei 2017) Kenniscentrum Wonen-Zorg: ouwen_bouwen_voor_de_toekomst (geraadpleegd 1 mei 2017) Norm NPR-CR-1752:1999 en. Ventilatie van gebouwen Ontwerpcriteria voor de binnenomstandigheden. Zie: en.htm (geraadpleegd 1 mei 2017) Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

36 RIVM factsheet preventieve ouderenzorg RIVM handreiking bewonersparticipatie RIVM handreiking gezonde gemeente RIVM-NOA 2017 RIVM stille zijde RIVM waterkwaliteitscheck Rotterdam buitenspeelnorm van Kempen (2008) van Zanten (2015) VTV 2014 Woonkeur RIVM (2016). Factsheet Goede preventieve ouderenzorg: welke elementen zijn van belang? Zie: ae20-a2899c4394da&type=pdf&disposition=inline (geraadpleegd 29 mei 2017) Fast T, den Broeder L. Handreiking bewonersparticipatie bij de inrichting van een gezonde leefomgeving. RIVM Zie: ichten/2016/handvatten_voor_bewonersparticipatie_bij_de_inrichting_van_een _gezonde_leefomgeving (geraadpleegd 1 mei 2017) Loket Gezond Leven van het RIVM. Handreiking Gezonde Gemeente. Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Staatsen B, van Alphen Th, Houweling D, van der Ree J, Kruize H. Gezonde leefomgeving, gezonde mensen. RIVM Rapport Zie: /April/Gezonde_leefomgeving_gezonde_mensen (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM De invloed van een stille zijde bij woningen op gezondheid en welbehagen. RIVM briefrapport /2013. Zie: (geraadpleegd 22 mei 2017) RIVM De waterkwaliteitscheck voor nieuwe en bestaande stedelijk water concepten. RIVM rapport Zie: /Maart/De_waterkwaliteitscheck_voor_nieuwe_en_bestaande_stedelijk_w aterconcepten_het_belang_van_aandacht_voor_de_microbiologische_kwaliteit _van_water_in_de_stad (geraadpleegd 23 mei 2017) Maas R, Steemers M, van den Bogaard J. (2008) Rotterdamse norm voor buitenspeelruimte. Zie: uitenspeelruimte.pdf (geraadpleegd 1 mei 2017) Kempen EEMM van, Houthuijs DJM. Omvang van de effecten op gezondheid en welbevinden in de Nederlandse bevolking door geluid van weg- en railverkeer. Bilthoven: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu; van Zanten MC van, Berkhout JPJ, Wesseling JP, Mooibroek D, Nguyen PL, Groot Wassink H, Sanders A. Monitoringsrapportage NSL 2015: Stand van zaken Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. Bilthoven: RIVM Rapport Zie: /december/Monitoringsrapportage_NSL_2015_Stand_van_zaken_Nationaa l_samenwerkingsprogramma_luchtkwaliteit (geraadpleegd 1 mei 2017) RIVM (2014). Een Gezonder Nederland - Volksgezondheid Toekomst Verkenning Zie: (geraadpleegd 1 mei 2017) Zie (geraadpleegd 1 mei 2017) NISB Website Alles over sport. Zie: Gemeente Rotterdam (2016). Kom op naar buiten. De Rotterdamse integrale visie op spelen, sporten, bewegen en ontmoeten. Zie: Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

37 Programma Gezonde School. Zie Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

38 8 Ideeën infographics twee schetsen In kader van een RIVM project zijn twee schetsen gemaakt voor het verbeelden van de kernwaarden. Deze worden de komende tijd ook aan verschillende mensen voorgelegd en verder uitgewerkt. Reacties welkom! Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli

39 Kernwaarden voor een Gezonde Leefomgeving versie 1, juli