Gelderse Gezondheidswijzer Quickscan gezonde leefomgeving

Transcriptie

1 Gelderse Gezondheidswijzer Quickscan gezonde leefomgeving Handleiding versie 1 november 2016

2 INHOUD 1. Omgevingsbeleid: Gemeente aan de knop bij beleid gezondheid én leefomgeving 2 2. Gezondheid is een pijler voor een duurzame leefomgeving 3 3. De Gelderse Gezondheidswijzer helpt gemeenten 4 4. Wat is de Gelderse Gezondheidswijzer wel en wat is het niet? 4 5. Gezondheid bovenal stimuleren 4 6. Gebruiksaanwijzing voor de Gelderse Gezondheidswijzer 6 7. Vormgeving gebiedsproces met Gelderse Gezondheidswijzer 8 Bijlage: Invulformulier Gelderse Gezondheidswijzer Colofon Titel document: Gelderse Gezondheidswijzer Ondertitel: Quickscan gezonde leefomgeving Versie: 1, Definitief Datum: 14 november 2016 Auteur(s): Mark Groen, Marloes ten Dam (RHDHV), Moniek Zuurbier (GGD Gelderland Midden) 1

3 1. OMGEVINGSBELEID: GEMEENTE AAN DE KNOP BIJ BELEID GEZONDHEID ÉN LEEFOMGEVING Nederland vergrijst en het aantal mensen met chronische ziekten als obesitas, hartfalen, diabetes en COPD neemt toe. Dit leidt tot hoge zorgkosten, vooral omdat meerdere kwalen tegelijk voorkomen en elkaar versterken. In het domein Publieke gezondheid zit de gemeente aan de knop om mensen gezond te houden en in staat te stellen om mensen zelf mee te laten doen in de samenleving (zelfredzaamheid). Hiermee bevordert de publieke gezondheid de zelfredzaamheid en samenredzaamheid in de samenleving. Zelfredzaamheid (en zelfregie) zijn kernbegrippen in de WMO. Voorwaarden voor gezondheid worden vooral buiten het domein van de zorg gecreëerd. Dit raakt direct de fysieke leefomgeving. Desondanks is in slechts weinig gemeenten gezondheid expliciet opgenomen als speerpunt/focus voor het omgevingsbeleid. Daar zijn verschillende redenen voor. Enerzijds lijken gemeenten zich vaak niet bewust van het belang van de fysieke leefomgeving als voorwaarde voor gezondheid van burgers. Het idee bestaat bijvoorbeeld (ten onrechte) dat het voldoen aan milieunormen voldoende is voor een gezonde leefomgeving. Zoals in onderstaand figuur te zien is, is de ziektelast als gevolg van een ongezond milieu groot (bijna 6%), in dezelfde orde van grootte als overgewicht. Het milieu is na roken (13%) de grootste ziekmakende factor in Nederland. Het overgrote deel van deze ziektelast wordt echter veroorzaakt door blootstellingen aan milieufactoren onder de normen. Bovendien zijn ook veel andere aspecten van de fysieke leefomgeving direct van invloed op gezondheid, bijvoorbeeld de mate waarin de omgeving aanleiding geeft tot beweging of ontmoeting. Anderzijds ontbreekt het gemeenten vaak aan handvatten om het begrip 'gezondheid' te concretiseren in omgevingsbeleid of ruimtelijke plannen. De toenemende integraliteit, die bij de invoering van de Omgevingswet ook wettelijk wordt vastgelegd, biedt meer afwegingsruimte voor gemeenten. Hierdoor kunnen gemeenten hun eigen ambities bepalen voor een gezonde leefomgeving. Daarvoor is het belangrijk toegang te hebben tot informatie over de relatie tussen de fysieke leefomgeving en gezondheid, inzicht in de stand van zaken in de eigen gemeente en mogelijkheden om hierop in te spelen door maatregelen/beleid. Bijdrage van verschillende determinanten aan de totale ziektelast (percentages kunnen niet bij elkaar opgeteld worden) [RIVM 2014] De fysieke leefomgeving is dus een hele belangrijke voorwaarde, maar gemeenten zijn hier in hun omgevingsbeleid nog weinig bewust van. Decennia lang is er een benadering gevolgd waarbij gezondheid een sluitstuk was. Via regelgeving is het meenemen van gezondheid in beleid wel verbeterd, maar van een groot succes kunnen we niet spreken. Dit komt mede omdat gezondheid een afgeleide lijkt te zijn van verschillende milieufactoren die veelal 2

4 afzonderlijk beschouwd worden en waarvoor normen wettelijk zijn vastgelegd. Het idee bestaat dat het voldoen aan de normen voldoende is voor een gezonde leefomgeving. Er is echter meer. En de toenemende integraliteit, die bij de invoering van de Omgevingswet ook wettelijk wordt vastgelegd, biedt meer afwegingsruimte voor gemeenten. Hierdoor kunnen gemeenten hun eigen ambities bepalen voor een gezonde leefomgeving. De fysieke leefomgeving kan bijdragen aan een betere gezondheid Sinds kort wordt er een nieuwe definitie van gezondheid gehanteerd. Deze nieuwe definitie is in landelijke beleidsdocumenten overgenomen (Nationaal Programma Preventie 2014 en Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2014): Gezondheid is het vermogen tot aanpassen en zelfredzaamheid bij fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Gezondheid is daarbij een dynamische eigenschap waarbij ziekte, waar mogelijk, bestreden wordt en de veerkracht, zelfregie en basisgezondheidsvaardigheden versterkt worden. De focus ligt niet op de beperkingen, maar hoe je ermee omgaat. De nieuwe definitie is individu gericht maar biedt aanknopingspunten voor gezondheid en de rol van de fysieke omgeving. Een omgeving met ondersteunende omstandigheden kan bijdragen aan een betere gezondheid van mensen. Het helpt om gezondheid te zien als een collectief probleem dat aangepakt kan worden met collectieve maatregelen. 2. GEZONDHEID IS EEN PIJLER VOOR EEN DUURZAME LEEFOMGEVING De mogelijkheden om via de leefomgeving de gezondheid van mensen te verbeteren zijn veel groter dan menigeen denkt. Gezondheid is een belangrijk aspect van integraal omgevingsbeleid. Om die reden is gezondheid, naast veiligheid, expliciet in de omgevingswet vastgelegd. Het gaat daarbij over het nadrukkelijk en op een slimme manier rekening houden met gezondheid bij de inrichting van de leefomgeving. Voor initiatiefnemers, ambtenaren, bestuurders en burgers betekent het een andere manier van werken, met het accent op een integrale benadering waarbij op gezondheid wordt gestuurd aan de voorkant van het proces. Alleen op die manier kan het omgevingsbeleid verbinding maken met gezondheidsopgaven als het verkleinen van sociaal-economische gezondheidsverschillen, het stimuleren van de participatie van chronisch zieken en het beschermen van zeer kwetsbaren. Voor de nabije toekomst vraagt deze ontwikkeling om nieuwe competenties en om een nieuwe manier van benaderen. Voor gemeenten is het dan ook een cultuur- en organisatievraagstuk: niet meer de (juridische) regels voorop, maar vragen als hoe gaan we dit doen?, Hoe concretiseren we de lokale afweging op gezondheid? en Hebben we voldoende expertise en informatie in huis? De omgevingswet beoogt een verandering Uit de kramp van (milieu)normen en toetsing, naar een samenhangende (bestuurlijke) afweging Succes met een andere manier van werken Integraal en met participatie aan de voorkant van besluitvorming Sturen op gezondheid aan de voorkant Bijzondere gezondheidsomstandigheden geregeld 3

5 3. DE GELDERSE GEZONDHEIDSWIJZER HELPT GEMEENTEN Om meer gezondheidswinst te behalen, heeft de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu de Gezondheidsraad gevraagd te adviseren over een afwegingskader om gezondheid mee te wegen in het beleid (Meewegen gezondheid in omgevingsbeleid, 20 juli 2016). Dit is des te relevanter in het licht van de komst van de Omgevingswet, die beoogt een veilige en gezonde fysieke leefomgeving te realiseren met ruimte voor lokale afwegingen. De Gelderse Gezondheidswijzer sluit nauw aan op het advies van de Gezondheidsraad en helpt gemeenten op weg om te sturen op gezondheid in de leefomgeving. Het is een quickscan van de samenhang tussen gezondheid en leefomgeving op buurt- en wijkniveau in vooral stedelijk gebied. De Gelderse Gezondheidswijzer stelt gemeenten in staat om snel en efficiënt inzicht te krijgen in de mate waarin omgevingsfactoren in een buurt of wijk de gezondheid beïnvloeden. Kennis over gezondheid is niet noodzakelijk. Het is een scan die gebruik maakt van direct beschikbare en algemeen toegankelijke data-informatie. Het resultaat faciliteert een gesprek over de invloed van de lokale leefomgeving op gezondheid, verantwoordelijkheden, ambities en sturingsmogelijkheden. De Gelderse Gezondheidswijzer is een nieuw instrument dat zal worden doorontwikkeld. Aan de hand van praktijkervaringen, nieuwe inzichten en nieuwe kennis zullen updates worden uitgebracht. 4. WAT IS DE GELDERSE GEZONDHEIDSWIJZER WEL EN WAT IS HET NIET? De Gelderse Gezondheidswijzer geeft in één oogopslag een beeld van de gezondheidskwaliteit van een wijk of buurt. Het is een hulpmiddel voor gemeenten om bij lokale initiatieven gezondheid (meer) centraal te stellen. Het is een eenvoudig toe te passen instrument, enerzijds doordat het gebaseerd is op snel beschikbare informatie, anderzijds doordat het in het participatieproces richting kan geven aan de dialoog met stakeholders en burgers. Gebruik van de opgehaalde informatie in het vervolgproces is de belangrijkste component van succes. Het is nadrukkelijk géén toetsingskader, geen afvinklijstje of wel of niet aan een norm, richtwaarde of juridische eis wordt voldaan. Hiervoor zijn andere instrumenten beschikbaar. 5. GEZONDHEID BOVENAL BEVORDEREN De Gelderse gezondheidswijzer volgt twee sporen: gezondheid bevorderen en gezondheid beschermen. Gezondheid beschermen, voorkomen dat mensen ziek worden van het milieu, is redelijk gemeengoed, al is daar nog veel gezondheidswinst te behalen. Gezondheid bevorderen is kansrijk en activiteiten die daarop gericht zijn komen vaak moeizaam op gang omdat het ruimte kost. Ook ontbreekt het aan samenhang. 1. Gezondheid bevorderen. Door de structuur en inrichting van de omgeving af te stemmen op de mensen die er gebruik van maken, kunnen mensen gezond(er) blijven of worden. Via deze weg kan heel veel winst worden geboekt. Bewegen is het centrale leefomgevingsthema. Mensen bewegen steeds minder. Bewegen heeft een positief effect op het ziekteverloop van veel chronische aandoeningen en speelt een belangrijke rol in het voorkomen van het krijgen van deze aandoeningen. De leefomgeving heeft een sterke (vaak onbewuste) invloed op het beweeggedrag van mensen. Mensen moeten het fijn vinden om naar buiten te gaan, in hun eigen 4

6 omgeving. Groen en rust in de omgeving zijn hierbij extra gezondheid stimulerende factoren, evenals sociale kwaliteiten van de omgeving. 2. Gezondheid beschermen. Traditioneel zijn milieu- en veiligheidsaspecten van de leefomgeving belangrijk als het om gezondheid gaat. Het is nodig hier structureel aandacht aan te blijven geven. De ziektelast ten gevolge van een ongezond milieu is groot (zie ook figuur op pagina 1)). Gezondheid bevorderen via de structuur en inrichting: zorgen voor een bewegingsvolle, mobiele en groene omgeving De inrichting van de leefomgeving is een belangrijke factor die kan verleiden tot gezond gedrag. Het primaat moet liggen bij actieve mobiliteit (wandelen en fietsen). Dit vraagt om straten die aantrekkelijk en veilig zijn voor de wandelaar en de fietser, met ruimte voor functioneel groen. Gezondheid vraagt ook om ruimte voor ontmoeting en collectiviteit. Gezondheid bevorderende thema s in de GGW: 1. Leefbaarheid 2. Bewegen 3. Groen Gezondheid beschermen: zorgen voor een schone, veilige en klimaatadaptieve omgeving Veiligheid, geen vervuiling of lawaai en bescherming tegen klimaat gerelateerde problemen zijn voorwaarden om gezond te kunnen leven. Bij gebiedsontwikkeling zal moeten worden gekeken wat de gezondheidsopgaven zijn. Gezondheid beschermende thema s: 4. Luchtkwaliteit Roet (EC) 5. Luchtkwaliteit Fijnstof (PM 10 ) 6. Geluid 7. Bodem 8. Afstand tot industrie 9. Afstand tot veehouderijen 10. Externe veiligheid 11. Hitte Belangrijk is dat de Gelderse Gezondheidswijzer niet is bedoeld als een gezondheidstoets voor afzonderlijke gezondheidsthema s, maar dat het de gemeente met een quick-scan in staat stelt om gestructureerd te onderzoeken hoe gezondheid ingepast kan worden in een integrale en samenhangende (gebieds)afweging. Daarbij wordt er vanuit gegaan dat in de Omgevingswet het instrument Omgevingsvisie meer mogelijkheden biedt om gezondheid op te nemen dan de huidige structuurvisie. 5

7 6. GEBRUIKSAANWIJZING VOOR DE GELDERSE GEZONDHEIDSWIJZER a. Begin met het maken van een beschrijving van het gebied De Gelderse Gezondheidswijzer begint met het maken van een beschrijving van het gebied, bij voorkeur aan de hand van een gebiedsbezoek. Het gaat hierbij om een kwalitatieve én kwantitatieve beschrijving van de wijk of buurt. Bevolkingskenmerken, fysieke kenmerken en bijzonderheden worden beschreven. Dit is van belang om de resultaten van de gezondheidswijzer in perspectief te kunnen plaatsen. Bevolkingskenmerken Begin met het beschrijven van de bevolking: het aantal inwoners en de bevolkingssamenstelling. Bevolkingskenmerken als leeftijd, sociaal-economische en culturele aspecten spelen een grote rol 1. Indicatoren per wijk/buurt Aantal inwoners Percentage inwoners jonger dan 15 jaar 16,6% Percentage inwoners ouder dan 65 jaar 18,8% Percentage huurwoningen 41% Percentage inkomens onder of rond sociaal minimum 8% (NL) Bron: Gemiddelde in Gelderland n.v.t. Fysieke kenmerken Daarna worden fysieke kenmerken van een wijk of buurt beschreven en belangrijke bronnen voor hinder en gezondheidsschade in een gebied. Infrastructuur: Lopen er hoofdwegen (meestal A- of N-wegen) of andere drukke wegen door of langs het gebied? Lopen er spoorlijnen door of langs het gebied? Lopen er doorgaande vaarroutes of vliegroutes door, over of langs het gebied? Staan er veel woningen dichtbij deze wegen, spoorlijnen en vaarwegen? Bedrijven en industrie: Zijn er bedrijven/industrie in of vlakbij het gebied waar mensen hinder van zouden kunnen ondervinden? Denk aan hinder van geur, geluid (ook door verkeer van en naar het bedrijf), stof en gevoel van onveiligheid. Kijk voor milieuklachten die zijn gedaan bij provincie, gemeenten en omgevingsdiensten op: Gezondheid bevorderende factoren: Welke mogelijkheden zijn er om te lopen of fietsen, te spelen voor kinderen en te ontmoeten? Wat is de aantrekkelijkheid van de wijk/buurt? Zijn er parkjes? Is er water? Is er sprake van diversiteit in de omgeving? 1 verschillende leeftijdsgroepen hebben verschillende gezondheidsgevoeligheden en behoeften. Ouderen zijn bijvoorbeeld gevoeliger voor de effecten van hitte en hebben dicht bij huis behoefte aan een veilige looproute en een bankje waar ze even kunnen zitten. 6

8 b. Bepaal per gezondheidsthema de score Volg de aanwijzingen zoals die zijn uitgewerkt in de afzonderlijke factsheets. Per gezondheidsthema zijn indicatoren benoemd waarmee je snel een beeld krijgt van de situatie per buurt. Per indicator worden de resultaten (de cijfers, zoals bijvoorbeeld de concentratie fijnstof of decibellen geluid) in verhouding geplaatst via een score in vijf categorieën: -2, -1, 0, +1, +2. Deze score geeft antwoord op de vraag hoe de resultaten zich verhouden ten opzichte van een norm of een gemiddelde wijk of buurt in Gelderland. Is het beter of slechter? Of komt het overeen? Eventueel kan je voor ieder thema een toelichting opschrijven hoe je tot de score bent gekomen, wat voor jou heeft meegespeeld in het bepalen van de score of een bijzonderheid melden in relatie tot jouw score. Plaats de score eventueel ook in het perspectief van de gebiedsbeschrijving. Het kan natuurlijk ook voorkomen dat een aspect niet relevant is voor een gebied. Vul in dat geval niets in voor het betreffende aspect. Op sommige gezondheidsthema's zullen naast de algemeen toegankelijke data extra data beschikbaar zijn bij gemeente, omgevingsdienst, provincie of GGD. Van die informatie kan natuurlijk ook gebruik worden gemaakt. c. Presenteer het eindresultaat Het eindresultaat wordt overzichtelijk gepresenteerd zoals in nevenstaand voorbeeld. Dit eindresultaat met eventuele toelichtingen kan je gebruiken om de discussie te voeren over de gezondheid in de leefomgeving bij ontwikkelingen in buurt of wijk. In een sessie met insiders en burgers kan het heel nuttige informatie opleveren wanneer je het wiel door hen ter plekke laat inkleuren op basis van hun perceptie en de beide wielen vervolgens in de discussie naast elkaar legt. 7

9 7. VORMGEVING GEBIEDSPROCES MET GELDERSE GEZONDHEIDSWIJZER De Gelderse Gezondheidswijzer wordt ingezet helemaal aan de voorkant van een gebiedsproces. Het is een opmaat voor een vervolg waarin afwegingen kunnen worden gemaakt ten aanzien van gezondheid. Voor een samenhangend omgevings- en gezondheidsbeleid is een procesgerichte aanpak nodig. Die kan er als volgt uit zien: 1. Maak met de Gelderse Gezondheidswijzer een quickscan van de wijk of buurt 2. Bespreek het resultaat met professionals. Praat door op de verschillende thema s met insiders die veel weten van het gebied. De GGD kan relaties leggen met het sociale domein via informatie uit de wijkgezondheidsprofielen. Kloppen de uitkomsten met de werkelijkheid of de perceptie? Kijk waar je meer wil weten. Kijk waar sprake is van cumulatieve effecten. Kijk waar kansen liggen. Kijk naar synergieeffecten (samenhang is kosteneffectief). Kijk aan welke knoppen je als gemeente kan draaien. Kijk welke ambities je wilt stellen. 3. Organiseer een dialoog met bewoners en andere stakeholders. Zorg er in ieder geval voor dat de participatie, zoals bedoeld in de Omgevingswet, vorm krijgt. Discussie kan leiden tot verrassende uitkomsten. Gezondheid zit soms in hele andere zaken dan verwacht. Het kan zijn dat dat lokaal aanleiding geeft tot het opnemen van een extra thema bij uitwerking van de GGW. Eventueel kunnen ook interviews worden afgenomen in het gebied om meer over de beleving van gebruikers te weten te komen. De GGD heeft ervaring met stakeholderanalyse en participatiemodellen zoals bijvoorbeeld het Beoordelingskader Gezondheid en Milieu waarbij een dialoog met alle betrokken partijen wordt gevoerd om tot een afweging te komen. 4. Doe een gericht voorstel voor gebiedsambities. Het ligt in de lijn van de omgevingswet dat gemeenten zelf tot afwegingen per gebied komen. In de factsheets wordt per thema een voorstel gedaan voor richtinggevende ambities. Bespreek in hoeverre deze in het gebied hanteerbaar zijn. 5. Organiseer en evalueer het verdere gebiedsproces met een structurele aandacht voor een gezonde en veilige leefomgeving. Bedenk daarbij dat in het omgevingsplan (bestemmingsplan) veel te regelen is wat tot voor kort ondenkbaar was. 8

10 Invulformulier Gelderse Gezondheidswijzer Gebiedsbeschrijving wijk/buurt. Bevolkingskenmerken Indicatoren per wijk/buurt Gemiddelde in Gelderland Aantal inwoners n.v.t. Percentage inwoners jonger dan 15 jaar 16,6% Percentage inwoners ouder dan 65 jaar 18,8% Percentage huurwoningen 41% Percentage inkomens onder of rond 8% (NL) sociaal minimum Gemiddelde in uw wijk/buurt Fysieke kenmerken Infrastructuur: Lopen er hoofdwegen (meestal A- of N- wegen) of andere drukke wegen door of langs het gebied? Lopen er spoorlijnen door of langs het gebied? Lopen er doorgaande vaarroutes of vliegroutes door, over of langs het gebied? Staan er veel woningen dichtbij deze wegen, spoorlijnen en vaarwegen? Bedrijven en industrie: Zijn er bedrijven/industrie in of vlakbij het gebied waar mensen hinder van zouden kunnen ondervinden? Denk aan hinder van geur, geluid (ook door verkeer van en naar het bedrijf), stof en gevoel van onveiligheid. Kijk voor milieuklachten die zijn gedaan bij provincie, gemeenten en omgevingsdiensten op: ldingenleefomgeving Gezondheid bevorderende factoren: Welke mogelijkheden zijn er om te lopen of fietsen, te spelen voor kinderen en te ontmoeten? Wat is de aantrekkelijkheid van de wijk/buurt? Zijn er parkjes? Is er water? Is er sprake van diversiteit in de omgeving? Antwoord en eventuele toelichting 1 van 3

11 Toelichting of opmerking bij score van: 1. LEEFBAARHEID 2. BEWEGEN 3. GROEN 2 van 3

12 4. LUCHT ROET (EC) 5. LUCHT FIJNSTOF (PM10) 6. GELUID 7. BODEM 8. INDUSTRIE EN OMGEVING 9. VEEHOUDERIJEN EN OMGEVING 10. EXTERNE VEILIGHEID 11. HITTE 3 van 3