Macro-economische Analyse

Transcriptie

1 Macro-economische Analyse 1- Macro-economische Ontwikkelingen e kwartaal 1 Versie: 1. Auteur: NVM Data & Research Onderdeel Bron Bijlage V Economische Groei, CPB 15 januari 15 Conclusie Het herstel van de economie gaat trager dan verwacht. De positieve vooruitzichten voor economische groei in 15 zijn naar beneden bijgesteld en de stijging van het vertrouwen van consumenten in het economisch klimaat is gestopt. Ook verbetert de arbeidsmarkt trager dan verwacht. Toch wordt de persoonlijke situatie van veel Nederlanders in 15 beter. Weliswaar wordt een stabilisatie van het aantal werklozen en het aantal vacatures verwacht, maar op een gunstiger niveau dan in 1. Ook is de koopkrachtontwikkeling voor de meeste Nederlanders positief voor 15. Inmiddels zijn meer Nederlanders positief over de woningmarkt dan negatief. Toch zijn hier ook nog zorgen: het aantal huishoudens met hypotheekachterstanden is hoog en stijgend en het aantal onvrijwillige verkopen en veilingen daalt niet verder. Inflatie Producentenvertrouwen Consumentenvertrouwen Huishoudensconsumptie Koopkrachtontwikkeling Werkloosheid Vacatures Hypotheken Hypotheek- en Kapitaalmarktrente Loan-to-Value Spaartegoeden Hypotheken met betalingsachterstanden Acceptatiecriteria kredietverlening Onvrijwillige veilingen Nieuwbouwwoningen Bouwvergunningen Indices bouw en architectuur Woningmarktindicatoren Verhuisgeneigdheid, CPB, CPB CPB, CPB Kadaster Hypotheekshop, DNB HDN BKR DNB Kadaster MNW ING, VEH, Woonkennis.nl Oordeel

2 Tov. vorig kwartaal 8-Q 9-Q1 9-Q 1-Q1 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Tov vorig jaar Groei economie vlakt af maar blijft positief Economische Groei Inflatie blijft laag, deflatie in Europa dreigt Inflatie Groei t.o.v. vorig kwartaal,1% e kwartaal 1 Inflatie in laatste maanden,9% / 1,1% / 1% sep - nov 1 Groei t.o.v. zelfde periode jaar terug 1,% e kwartaal 1 Voorspelling groei economie CPB 1,75% Voorspelling inflatie CPB 15 1,5% Voorspelling groei economie CPB 15 1,5% Macro-economie, 1,5 1,,5, -,5-1, -1,5 -, -,5 Groei tov vorige periode Groei tov vorig jaar Percentage,5,5 1,5 1,5 -,5-1 Inflatie Nederland Inflatie Nederland (Eur. index) Inflatie Eurozone (Eur. index) * De raming van economische groei is voor het derde kwartaal bijgesteld van +,% naar +,1%. Het * De inflatie is in november gedaald naar 1 procent; in oktober was dit nog 1,1 procent. De daling van de verschil van,1 procentpunt is vooral toe te schrijven aan een neerwaartse bijstelling van de investeringen benzineprijs verlaagde de inflatie. Ook in de eurozone is de inflatie in november licht gedaald. in vaste activa. Voor 15 wordt een groei van 1,5 procent verwacht. * DNB verwacht een verder aantrekken van de economie tot 1,% in 15 en 1,5% in 16. Ook dat is minder dan een half jaar geleden ( maal +1,6%). * De Nederlandse inflatie volgens de HICP is in november gedaald naar, procent. Dat is gelijk aan het gemiddelde in de eurozone. Volgens de ECB is er sprake van prijsstabiliteit als de inflatie net onder procent ligt. Vanaf februari 1 ligt de inflatie in de eurozone onder de procent. * Het IMF verwacht een groei van de Nederlandse economie in 15 met 1, procent. Dit is lager dan de prognose van +1,% in oktober, maar het IMF blijft daarmee positiever gestemd dan het. Het CPB verwacht een groei van 1,5 procent voor 15. Opvallend is dat deze raming +,5% hoger is dan in september, waar, DNB en IMF dus juist hun progrnoses naar beneden hebben aangepast. * In Europa groeit de vrees voor een periode van deflatie. Deflatie is gevaarlijk omdat bij dalende prijzen consumenten mogelijk aankopen uitstellen tot het nog goedkoper wordt. Hierdoor raakt de economie verlamd. Een tweede negatief effect is dat schulden juist meer waard worden.

3 Producenten- en consumentenvertrouwen Producenten meer vertrouwen in de economie dan consumenten Consumentenvertrouwen Onzekerheden over economisch herstel drukken koopbereidheid en vertrouwen Producentenvertrouwen in laatste maanden /, /, okt - dec 1 Consumentenvertrouwen in laatste maanden - / -8 / -7 okt - dec 1 Consumentenvertrouwen in laatste maanden - / -8 / -7 okt - dec 1 Economisch klimaat in laatste maanden 8 / - / - okt - dec 1 Koopbereidheid in laatste maanden -1 / -1 / -1 okt - dec 1 Koopbereidheid grote aankopen in ltst maanden -5 / -6 / - okt - dec 1 Marktvertrouwen Producentenvertrouwen Producentenvertrouwen (links) Consumentenvertrouwen Consumentenvertrouwen (rechts) * Het oordeel van consumenten over de economie en hun koopbereidheid veranderden nagenoeg niet. Met -7 ligt het consumentenvertrouwen in december ook iets boven het gemiddelde over de afgelopen twintig jaar (-8). Het vertrouwen bereikte in april de hoogste stand ooit (7). Het dieptepunt werd bereikt in februari 1 (-) Consumentenvertrouwen Economisch klimaat Koopbereidheid * De deelindicator Economisch klimaat komt in december uit op -, tegen - in november. De koopbereidheid is van november op december per saldo niet veranderd. Deze deelindicator van het consumentenvertrouwen blijft staan op -1. * Het vertrouwen van de ondernemers in de industrie is in december verder verbeterd. De indicator van het producentenvertrouwen ging van, naar,. De indicator komt daarmee uit op het hoogste niveau sinds maart 11. De verbetering van het producentenvertrouwen in december is vooral toe te schrijven aan een positiever oordeel over de orderportefeuille.

4 Huishoudensconsumptie Huishoudensconsumptie vergelijkbaar met jaar geleden Koopkrachtontwikkeling Koopkracht in 15 neemt toe door overheidsmaatregelen en lage brandstofprijs Huishoudensconsumptie t.o.v. vorig jaar 1,5% / -,% /,% aug - okt 1 Koopkracht CPB 1 1,5% Mutatie goederenvolume t.o.v. vorig jaar,% / -,% / -,% aug - okt 1 Voorspelling koopkracht CPB 15,75% Mutatie dienstenvolume t.o.v. vorig jaar,8%/,9%/,7% aug - okt 1 Voorspelling consumptie 15 1,% Percentage 8 6 Totaal Goederen Diensten Percentage,1 1 Consumptie Alle huishoudens Tweeverdieners met kinderen, modaal + ½ x modaal Tweeverdieners zonder kinderen, modaal + modaal Alleenstaande, x modaal Alleenverdiener met kinderen, modaal AOW alleenstaande, AOW +1 Alleenstaande ouder, minimumloon * Consumenten gaven in oktober,6 procent meer uit aan duurzame goederen dan een jaar eerder. Ze besteedden vooral meer aan huishoudelijke apparaten, woninginrichting, fietsen en motoren. Aan voedings- en genotmiddelen besteedden de consumenten evenveel als een jaar eerder. De bestedingen aan overige goederen, waaronder gas en motorbrandstoffen, waren, procent lager. * Volgens de Consumptieradar van het zijn de omstandigheden voor de consumptie in september iets verslechterd. Dat komt vooral doordat de ondernemers in de industrie negatiever zijn over de omvang van hun personeelsbestand in de komende drie maanden. Wel waren consumenten minder negatief over de toekomstige werkloosheid en de krimp van de beroepsbevolking ten opzichte van een jaar eerder. * Nederlanders gaan er gemiddeld,75 procent in koopkracht op vooruit, in de vorige raming was dit nog slechts,5%. De forse daling van olieprijzen (en daarmee de brandstofprijzen) in de afgelopen maanden is hier de oorzaak van. Er zijn echter grote verschillen in koopkracht tussen huishoudens. Waar een alleenverdiener met kinderen er fors op achteruit gaat, krijg een alleenstaande ouder met slechts een minimumloon er volgend jaar maar liefst 1 procent bij.

5 Q 9-Q1 9-Q 1-Q1 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Werkloosheid Vacatures Daling werkloosheid stokt Arbeidsmarkt trekt langzaam weer aan, stabilisatie voor 15 verwacht Werkloosheid (duizenden personen) 68 / 67 / 6 sep - nov 1 Aantal openstaande vacatures (in duizenden) 11 e kwartaal 1 Werkloosheidspercentage 8% / 8% / 8% sep - nov 1 Ontstane vacatures (in duizenden) 181 e kwartaal 1 Voorspelling werkloosheid CPB 1 6 Vervulde vacatures (in duizenden) 18 e kwartaal 1 Voorspelling werkloosheid CPB Arbeidsmarkt werkloze beroepsbevolking (dzd. personen) Seizoensgecor. werkloosheid Seizoensgecor. Werkloosheidsperc. werkloosheidspercentage 9 * Het aantal werklozen kwam in november uit op 6 duizend personen. Het is al een paar maanden * Het aantal vacatures is in het derde kwartaal van 1 weer toegenomen en kwam eind september uit vrijwel constant. Ook in de verschillende leeftijdsgroepen is het aantal werklozen gemiddeld over de op ongeveer 11 duizend. Dit zijn er 5 duizend meer dan een kwartaal eerder. Het aantal vacatures afgelopen drie maanden vrijwel gelijk gebleven. Het aantal lopende WW-uitkeringen komt in november uit neemt hiermee voor het vijfde kwartaal op rij toe. De groei van het aantal vacatures manifesteerde zich op 5 duizend, 1, procent meer dan in oktober. over de gehele linie, maar was het duidelijkst bij de handel en in de industrie. Dit is in lijn met de groei van beide bedrijfstakken dit jaar. * Het Planbureau is voor 15 iets positiever over de werkloosheid en voorziet nu voor 15 een werkloosheidspercentage van 6,5 procent, tegen een eerdere schatting van 6,75 procent. Volgens De Nederlandsche Bank (DNB) daalt de werkloosheid wel, maar blijft de komende twee jaar nog circa,5%- punt boven het geschatte evenwichtsniveau. In de loop van 15 komt de werkloosheidsdaling vooralsnog tot stilstand, mede omdat meer personen zich op de arbeidsmarkt gaan aanbieden. * hanteert een andere definitie van werkloosheid dan CPB en DNB, waardoor zij in de berekening standaard op een hoger werkloosheidspercentage uitkomt (nu 8%) x Ontstane vacatures Vervulde vacatures Openstaande vacatures * Voor 15 wordt een stabilisatie in vacatures verwacht. De maandelijkse vacature-indicator van het geeft een snelle indicatie over het verwachte verloop van de vacatures in het bedrijfsleven, gebaseerd op het oordeel van de ondernemers. De indicator is in november niet veranderd ten opzichte van oktober en september. Ook in juli en augustus was de stemming nauwelijks anders. Pessimisten en optimisten houden elkaar al maanden nagenoeg in evenwicht. Vóór de stabilisatie van de laatste maanden steeg de indicator anderhalf jaar lang onafgebroken (positief).

6 Hypotheken Aantal afgesloten hypotheken stabiel, aantal aanvragen hoog Hypotheek- en Kapitaalmarktrente Hypotheek- en kapitaalmarktrente blijft naar verwachting ook in 15 dalen Gemiddelde hypotheeksom 5.6 nov 1 Hypotheekrente in laatste maanden,7 /,6 /,6 okt - dec 1 Verandering hypotheeksom t.o.v. vorig jaar 1,% nov 1 Kapitaalmarktrente in laatste maanden 1 /,9 /,8 okt - dec 1 Aantal afgesloten hypotheken nov 1 Verandering aantal t.o.v. vorig jaar 7,5% nov 1 Financiering en vermogen Aantal Aantal afgesloten hypotheken Gemiddelde hypotheeksom In euro's * Het aantal geregistreerde hypotheken nam in november 1 met 7,5% toe ten opzichte van november vorig jaar, van naar Vergeleken met oktober 1 (.179) is er een daling van 15,%. * Het Hypotheken Data Netwerk (HDN) registreert een duidelijk stijgende lijn in hypotheekaanvragen. Het HDN heeft afgelopen november.56 unieke hypotheekaanvragen geregistreerd. Dat is zo n % lager dan in oktober. Na recordmaanden corrigeert de markt zichzelf enigszins. Toch spreekt HDN van een topjaar 1 voor hypotheekaanvragen Percentage Hypotheekrente Kapitaalmarktrente * Sinds 11 is de hypotheekrente (5 jaar vast) bijna continu gedaald. DNB verwacht in 15 een stijging van de lange kapitaalmarktrente in Nederland van,7 procentpunt ten opzichte van 1. De stijging van de kapitaalmarktrente zal naar verwachting door banken uiteindelijk geleidelijk worden verdisconteerd in de hypotheekrente, maar dit wordt niet in begin 15 verwacht. * Rabobank Kennis en Economisch Onderzoek verwacht dat de hypotheekrente in 15 verder zal dalen naar een (nieuw) laagterecord. * De annuïteitenhypotheek wordt het meest aangevraagd (6%). Daarna volgen de aflossingsvrije hypotheek (9%), de lineaire hypotheek (5%), de spaarhypotheek (%) en de levenhypotheek (1%). Van deze hypotheken is ongeveer 57% met Nationale Hypotheek Garantie aangevraagd (HDN). * De wettelijk vastgestelde ondergrens van de toetsrente is 5,. Voor 15 heeft de AFM dus de toetsrente wederom op 5,% gesteld.

7 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Aantal Aandeel Loan-to-Value Spaartegoeden In 1 meer dan de helft van nieuwe hypotheekoffertes met LTV lager dan 1% Spaartegoeden onveranderd hoog Aantal hypotheekoffertes naar hoogte van LTV en het aandeel offertes met een LTV < 1% Spaartegoeden (in miljarden euro's) Aandeel LTV >= 1% 8,5% e kwartaal 1 % verandering t.o.v. vorig jaar 1,6% Loan-to-value < 1%, ontw. tov vorig jaar 5,8% e kwartaal 1 Loan-to-value >= 1%, ontw. tov vorig jaar,% e kwartaal 1 Mutatie laatste maanden -,% /% /-,% okt 1 okt 1 aug - okt 1 Financiering en vermogen LTV < 1% LTV >= 1% aandeel LTV >= 1% * Het aandeel van de hypotheekaanvragen met een LTV ratio van maximaal 1% is flink groter geworden * Het totaal aan spaartegoeden is nog heel hoog maar stijgt niet meer. De stortingen en de sinds eind 1. terugbetalingen houden elkaar in evenwicht. * Elk e kwartaal wordt een piek in hypotheekoffertes waargenomen. Dit is een administratief effect in miljoenen terugbetalingen stortingen spaartegoeden in miljoenen * Elk jaar wordt in mei een piek in stortingen geregistreerd door storting van vakantiegeld. Ook in januari is een piek zichtbaar. Dit zou kunnen komen door storting van de 1e maand.

8 8-Q 9-Q1 9-Q 1-Q1 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Hypotheeknemers met betalingsproblemen Kredietnemers met herstelde lopende hypohteken 8-Q 9-Q1 9-Q 1-Q1 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Hypotheken met betalingsachterstanden Betalingsachterstanden nemen nog steeds toe Acceptatiecriteria kredietverlening Banken verwachten hun acceptatiecriteria komend kwartaal niet te veranderen Kredietnemers met betalingsproblemen hypoth Kredietnemers met herstelde betaalachterstand e kwartaal 1 e kwartaal 1 Percentage van de banken dat aanscherping / versoepeling voorziet: % e kwartaal 1 Financiering en vermogen Kredietnemers met betalingsprobleem op hypotheekcontract (linker as) Kredietnemers met herstelde lopende hypotheken (rechter as) * In één jaar tijd zijn er 16.9 consumenten met een betalingsachterstand op de hypotheek bijgekomen. In totaal zijn er nu consumenten die moeite hebben om hun hypotheeklasten te betalen. Het aantal mensen met betalingsproblemen op de hypotheek neemt al jaren toe. Vanaf voorjaar 11 is dit aantal verdubbeld. * Er wordt van een betalingsprobleem gesproken bij een betalingachterstand van meer dan 1 dagen op een lopend hypotheekcontract. * De werkelijke schuldenproblematiek in Nederland is veel groter. Huurachterstanden en betaalproblemen op bijvoorbeeld de energie- of telefoonrekening worden niet centraal geregistreerd Aanscherping Versoepeling * In de grafiek wordt weergegeven wat de mening is van de in Nederland gevestigde deelnemende banken over hun kredietverlening. * De waarden kunnen variëren van -1% (alle banken versoepelen de acceptatiecriteria) tot +1% (alle banken verscherpen de acceptatiecriteria). * Banken verwachten dat de acceptatiecriteria het komende kwartaal op hetzelfde niveau blijven als het afgelopen kwartaal.

9 8-Q 8-Q 9-Q 9-Q 1-Q 1-Q 11-Q 11-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q Q 8-Q 9-Q 9-Q 1-Q 1-Q 11-Q 11-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q Onvrijwillige veilingen Aantal onvrijwillige veilingen en gedwongen onderhandse verkopen stabiliseert Lichtpuntjes nieuwbouwmarkt houden aan Nieuwbouwwoningen Woningmarkt Aantal onvrijwillige veilingen (per maand) 9 / 16 / 199 nov 1 Aantal nieuw in aanbod e kwartaal 1 Aantal laatste 1 maanden 1.98 dec 1 - nov 1 Aantal verkocht 5.1 e kwartaal 1 Verandering t.o.v. vorig jaar (1 maanden) 5% nov 1 Aantal opgeleverd.975 e kwartaal onvrijwillige veilingen per maand Onvrijwillige veilingen, maandvoortschrijdend jaarcijfer (rechteras) * In november 1 vonden 199 executieveilingen plaats. Dit is een stijging van 1,% ten opzichte van november 1 (197). Daar komen nog de gedwongen onderhandse verkopen (zonder veiling) bij. Zowel voor de bank als voor de huiseigenaar blijft zo het verlies beperkt Prijs verkochte woningen 55. e kwartaal 1 Prijsontwikkeling t.o.v. vorig jaar,% e kwartaal x 1 euro Nieuw in aanbod Verkocht Opgeleverd Prijs verkocht Cijfers NHG: * In het derde kwartaal van 1 hebben. huishoudens de aankoop of verbetering van hun woning met NHG gefinancierd. Dat betekent dat tot en met het derde kwartaal van 1 er 1% meer garanties zijn verstrekt dan in dezelfde periode een jaar geleden. Het aantal huishoudens dat een beroep deed op NHG vanwege een noodzakelijke verkoop met verlies was in de eerste helft van 1 5% hoger vergeleken met dezelfde periode een jaar eerder. Er wordt rekening gehouden met een verdere stijging van het aantal verliezen door het na-ijleffect van de crisis. De verwachting blijft dat het aantal verliezen verder zal toenemen en het fondsvermogen zal worden aangesproken om het toenemende aantal verliezen op te vangen. * Projectontwikkelaars signaleren het aantrekken van de nieuwbouwmarkt. Vanaf begin 1 is sprake van een gestage stijging van het aantal verkopen. Naar verwachting worden in 1 circa. nieuwbouwwoningen verkocht, dat is een toename van ruim 5 ten opzichte van 1. * De prijs van nieuwbouwwoningen stabiliseert op 55..

10 8-Q 9-Q1 9-Q 1-Q1 1-Q 11-Q1 11-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q 1-Q1 1-Q Bouwvergunningen Aantal verleende bouwvergunningen nog steeds zeer laag, maar stijgend Indices bouw en architectuur Herstel bouwnijverheid zet nog niet structureel door Aantal verleende bouwvergunningen totaal 1.5 e kwartaal 1 Index bouwnijverheid 6,7 / 1,9 / 19,9 Verandering t.o.v. periode vorig jaar 75% e kwartaal 1 Index projectontwikkeling 5, / 7,7 / Bouwvergunningen huurwoningen.1 e kwartaal 1 Index bouwinstallatiebedrijven 7,1 / 11,8 / 11,1 Bouwvergunningen koopwoningen 7.69 e kwartaal 1 aug - okt 1 aug - okt 1 aug - okt Totaal verleende bouwvergunningen Verleende bouwvergunningen huur Verleende bouwvergunningen koop Index (1 = 1) 5 Bouwnijverheid Projectontwikkeling Bouwinstallatiebedrijven Woningmarkt * Na de aantrekkende huizenverkopen en de groeiende opdrachtenportefeuille van architecten neemt nu * De grafiek geeft de ontwikkeling van de binnenlandse omzet van de bouwnijverheid weer. ook het aantal vergunde nieuwbouwwoningen toe, al is de groei nog pril. Voor het eerst lijkt een significant * Onder bouwinstallatiebedrijven vallen onder andere elektrotechnische installatie, loodgieters- en herstel zichtbaar, echter dit herstel is vooral toe te schrijven aan koopwoningen. De bouwvergunningen fitterswerk en installatie van sanitair en verwarmings- en luchtbehandelingsapparatuur. voor huurwoningen vertonen nog nauwelijks opleving. * Het is nog te vroeg om een positief effect op de nieuwbouwproductie te signaleren. Nadat de bouwvergunning is verleend, duurt het gemiddeld twee jaar voordat de bouwwerkzaamheden gereed zijn.

11 8-Q 9-Q 9-Q 1-Q 1-Q 11-Q 11-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 8-Q 9-Q 9-Q 1-Q 1-Q 11-Q 11-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q 1-Q Woningmarktindicatoren Stijging van woningmarktindicatoren zet onverminderd door Verhuisgeneigdheid nog opvallend laag Verhuisgeneigdheid ING WoonIndex 116 Vereniging Eigen Huis Marktindicator 1 e kwartaal 1 e kwartaal 1 Percentage huishoudens dat komende jaar zeker een woning wil kopen of bouwen % e kwartaal 1 NVM Makelaarstemmingsindicator 1 e kwartaal 1 Percentage huishoudens dat komende jaar misschien een woning wil kopen of bouwen % e kwartaal ING VEH NVM 1% 1% Percentage dat zeker of misschien een woning wil kopen of bouwen Woningmarkt * Het vertrouwen op de Nederlandse woningmarkt blijft maar stijgen. De meest actuele is de VEH Marktindicator die inmiddels al twee jaar stijgt. Voor het eerst zijn we zelfs de neutrale waarde van 1 gepasseerd, wat betekent dat meer consumenten positief zijn over de woningmarkt dan negatief. 8% 6% % % % * Hoewel veel indicatoren voor de woningmarkt op groen staan, registreert het opvallend genoeg nog steeds geen structurele en significante toename van de verhuisgeneigdheid. * De NVM-index wordt gebaseerd op het rapportcijfer dat de makelaars elk kwartaal geven aan de woningmarkt. Bij een waarde 1 geven de makelaars de woningmarkt het rapportcijfer 5,5. Het blijkt dat NVM-makelaars zelfs nog iets positiever over de woningmarkt zijn dan consumenten. De ING WoonIndex is gedaald van 118 naar 116, maar ook hier geldt dat het omslagpunt van 1 ruimschoots is gepasseerd. * Zowel koopwoningbezitters als starters vinden het nog steeds een zeer gunstige periode om nu een huis te kopen. Onder starters is het vertrouwen door de gedaalde huizenprijzen en de lage hypotheekrente gestegen tot historische hoogte. Wel maakt een toenemend aantal respondenten zich zorgen over mogelijke werkloosheid (Bron ING). De Nederlandse Vereniging van Makelaars o.g. en vastgoeddeskundigen NVM (hierna de NVM ) behoudt zich uitdrukkelijk alle rechten op dit document voor. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de NVM. Gebruik of openbaarmaking van deze informatie door derden zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de NVM is niet toegestaan. Het is uitdrukkelijk niet toegestaan een wijziging aan te brengen in de uiterlijke verschijningsvorm van dit document. Ondanks de voortdurende zorg en aandacht die de NVM aan de samenstelling van dit document en de daarin opgenomen gegevens besteedt, geeft de NVM geen garanties op de volledigheid, juistheid of voortdurende actualiteit van de gegevens. De NVM zal bij naar haar oordeel gebleken misbruik een beroep op haar rechten kunnen doen bij de daartoe wettelijk bevoegde Nederlandse rechter.