John Bowlby, Charles Darwin en evolutie

Transcriptie

1 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie De gehechtheidstheorie als evolutionaire theorie Marianne S. de Wolff en Frank C.P. van der Horst De Britse kinderpsychiater John Bowlby ( ) was zijn tijd ver vooruit in de wetenschappelijke aandacht die hij had voor jonge kinderen. In de jaren veertig van de vorige eeuw ontwikkelde hij een eerste, rudimentaire vorm van de gehechtheidstheorie, die inmiddels is uitgegroeid tot toonaangevend in de moderne ontwikkelingspsychologie en pedagogiek. De gehechtheidstheorie beschrijft de sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen, die als een belangrijke determinant wordt gezien van het hele functioneren van het kind, tot in de volwassenheid toe. In dit hoofdstuk beschrijven we de evolutionaire basis van de gehechtheidstheorie. In kort bestek wordt geschetst hoe Bowlby s affiniteit met de ethologie, zijn vroege liefde voor de natuur en zijn fascinatie voor Darwin hebben bijgedragen aan zijn nieuwe theoretische inzichten. Zowel in zijn persoonlijke als professionele leven heeft Bowlby zich sterk laten inspireren door de ethologie, die we kunnen beschouwen als een exponent van de evolutionaire benadering in de biologie. We zullen hier betogen dat de gehechtheidstheorie vooral als een evolutionaire theorie moet worden beschouwd. Vormende jaren tot kritisch psychoanalyticus In het leven van de jonge Bowlby doen zich een heel aantal scheidingservaringen voor: als vierjarig jongetje moet Bowlby afscheid nemen van het vaste kindermeisje van de familie, vader Anthony is gedurende de Eerste Wereldoorlog voor lange tijd aan het front, en als elfjarige wordt Bowlby naar een kostschool buiten Londen gestuurd. Of al die vroege ervaringen een bepaalde gevoeligheid bij Bowlby voor het thema scheiding hebben teweeggebracht, is niet met zekerheid te zeggen (Van Dijken, 1998). Scheiding van de moeder is echter wel een centraal thema in Bowlby s werk geworden. Ook van belang in de vormende jaren is de grote liefde voor de natuur die Bowlby van zijn moeder krijgt bijgebracht. In Bowlby s kindertijd verblijft de familie regelmatig op het Engelse platteland en tijdens de zomervakanties worden de grootouders in Schotland bezocht. Tijdens deze vakanties leren de kinderen 39

2 Darwin, geschiedenis en opvoeding vlinders, vogels en bloemen te herkennen en worden hun de beginselen van het schieten en vissen bijgebracht. In zijn tienerjaren wordt Bowlby een enthousiast vogelaar zoals veel van de vroege ethologen waren. Het is aannemelijk dat deze voorliefde voor de natuur Bowlby in latere jaren meer ontvankelijk heeft gemaakt voor de ideeën en methodieken van de ethologen. Na het afronden van zijn studie medicijnen werkt de eenentwintigjarige Bowlby een jaar lang als vrijwilliger op twee scholen voor kinderen met onaangepast gedrag : Bedales en Priory Gate School. Het moeilijke gedrag wordt op deze scholen toegeschreven aan vroegere, minder gunstige ervaringen van de jongens. Velen waren als klein kind al door hun moeder verlaten. Voor Bowlby is deze veronderstelling aanleiding om zich verder te verdiepen in de psyche van het kind. Hij besluit vanaf 1929 zijn medische opleiding te combineren met een psychoanalytische training. Als tweeëntwintigjarige student wordt Bowlby toegelaten aan het Institute of Psycho-Analysis en krijgt hij Melanie Klein als supervisor toegewezen. Volgens Klein hebben geestelijke aandoeningen hun oorsprong in onderbewuste fantasieën uit de kindertijd. Bowlby brengt emotionele stoornissen liever in verband met feitelijke ervaringen van het kind, zoals het verlies van de moeder. In zijn toetredingsrede voor de British Psycho-Analytical Society vraagt Bowlby (1940) dan ook aandacht voor de vroege ervaringen van kinderen en de scheiding van hun moeder. De deprivatiehypothese wordt geïntroduceerd: een verbroken band met moeder leidt tot affectieloos gedrag op latere leeftijd. In de jaren na zijn toetreding krijgt Bowlby van verschillende kanten bijval voor zijn stelling dat ervaringen uit de jeugd van invloed zijn op de latere ontwikkeling. Dorothy Burlingham en Anna Freud (1942, 1944) publiceren verschillende boeken over de schrijnende ervaringen van jonge kinderen die in de Tweede Wereldoorlog in kindertehuizen werden opgenomen. Ondanks de goede lichamelijke verzorging waren deze kinderen apathisch en passief. Volgens Bowlby ligt een belangrijke oorzaak bij de scheiding tussen moeder en kind. Voor deze veronderstelling is op dat moment echter nog weinig empirische evidentie. In 1944 publiceert Bowlby een retrospectief onderzoek naar afwijkend gedrag van 44 jongens die behandeld werden in de Londense Tavistock Clinic. De 44 diefjes werden geïnterviewd en vergeleken met 44 kinderen in een controlegroep die in dezelfde kliniek onder behandeling waren voor emotionele problemen. Deze controlegroep vertoonde geen delinquent gedrag. Bowlby stelt vast dat meer dan de helft van de diefjes op jonge leeftijd al gescheiden was van hun moeder. Deze jongens lijden volgens Bowlby aan affectieloosheid : ze zijn niet in staat om een emotionele band met een ander aan te gaan. Bowlby s studie naar de 44 diefjes brengt hem in beeld bij de Wereldgezondheidsorganisatie WHO (Van der Horst, Van der Veer & Van IJzendoorn, 2007). In 1949 wordt Bowlby gevraagd een rapport te schrijven over de geestelijke gezondheid van kinderen die zonder moeder opgroeien. Dit onderzoek zal het verdere verloop van zijn loopbaan en onderzoeksactiviteiten sterk beïnvloeden. In 1951 verschijnt 40

3 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie het WHO-rapport Maternal Care and Mental Health, waarin Bowlby beweert dat de behoefte van een kind om gehecht te raken aan zijn moeder net zo belangrijk is als de behoefte van het kind aan voeding. Bowlby baseert zich op zijn eigen klinische observaties, maar is ook te rade gegaan bij verschillende experts in Europa en de VS, zoals William Goldfarb en René Spitz (Van der Horst & Van der Veer, 2008). Spitz (1945) was een psychoanalyticus die, net als Bowlby, aandacht vraagt voor de risico s van moederlijke deprivatie. Kinderen die voor korte of lange tijd in een ziekenhuis werden opgenomen kwijnden weg, ondanks het feit dat de verzorging goed was naar toenmalige inzichten. Volgens Spitz krijgen de kinderen in de ziekenhuizen te weinig affectieve aandacht, wat kan leiden tot een blijvende emotionele schade, door Spitz aangeduid als hospitalisatie. Bowlby s aandacht voor moederlijke deprivatie is dus zeker niet uniek. In het rapport voor de WHO werkt Bowlby zijn belangrijkste stelling uit: wanneer jonge kinderen van hun moeder worden gescheiden, heeft dit negatieve gevolgen voor de verdere ontwikkeling van het kind. Hiermee neemt Bowlby afstand van de psychoanalytische opvattingen waarbij emotionele problemen worden toegeschreven aan de innerlijke (fantasie)wereld van het kind. Waar in traditionele psychoanalyse mentale stoornissen worden verklaard vanuit interne (psychische) factoren, wijst Bowlby op externe, reële gebeurtenissen. Over het belang van interne en externe factoren merkt Bowlby veel later op: Verreweg het grootste deel van wat zich afspeelt in de innerlijke wereld is een min of meer nauwkeurige weerspiegeling van de ervaringen die iemand in de werkelijkheid heeft opgedaan... Als een jong kind zijn moeder als een liefdevol persoon ziet, dan is de kans groot dat deze moeder inderdaad een erg liefdevolle persoon is. Als hij haar ziet als een afwijzende moeder, dan is ze een zeer afwijzende moeder (Bowlby, Figlio & Young, 1986, p. 43). Kennismaking met de ethologie Voor een andere interpretatie van de band tussen moeder en kind wendt Bowlby zich tot de ethologie. Ethologie of gedragsleer is een onderdeel van de biologie, waarin het gedrag van dieren centraal staat. De ethologie zoekt naar verschillende soorten verklaring van gedrag door middel van de vier waaromvragen van de Nederlandse bioloog en Nobelprijswinnaar Niko Tinbergen. Ten eerste: hoe draagt het gedrag bij aan de overleving en het succes van het dier (de functie van het gedrag)? Welke situatie en welke stimuli roepen het gedrag op (de oorzaak van het gedrag)? Verandert het gedrag met leeftijd, zijn er eerdere leerervaringen nodig om dit gedrag te vertonen (de individuele ontwikkeling van het gedrag)? Ten slotte: hoe is het gedrag evolutionair gezien ontstaan (de evolutie van het gedrag)? Na het schrijven van de WHO-publicatie wordt Bowlby door een vriend gewezen op het werk van de Oostenrijkse zoöloog Konrad Lorenz. Het is Bowlby s eerste kennismaking met de ethologie. Een bevriende bioloog, Julian Huxley, moedigt Bowlby 41

4 Darwin, geschiedenis en opvoeding vervolgens aan zich verder te verdiepen in deze relatief nieuwe discipline. In de jaren vijftig heeft Bowlby enkele ontmoetingen met Lorenz. Lorenz, die samen met Tinbergen wordt beschouwd als de grondlegger van de ethologie, heeft dan al grote faam gemaakt met zijn beschrijving van het concept inprenting (of imprinting). Lorenz ontdekte immers dat jonge ganzen een kritische periode hebben waarin zij, zodra zij uit het ei komen, direct het eerste bewegende object in hun omgeving gaan volgen en als moedergans gaan beschouwen. Met zijn experimenten toont Lorenz aan dat een bepaald hechtingsmechanisme voorgeprogrammeerd zit in het genetisch materiaal van de ganzen. De gans wordt niet geboren met een bepaald beeld van de moedergans, maar met een hechtingsmechanisme. Via Lorenz komt Bowlby in 1954 in aanraking met de Britse etholoog Robert Hinde. De vijftien jaar jongere Hinde zal Bowlby in de jaren daarna meer vertrouwd maken met de grondbeginselen van de ethologie (Van der Horst, Van der Veer & Van IJzendoorn, 2007). De ethologie verschaft Bowlby een instrument waarmee hij gehechtheidsgedrag van kinderen kan beschrijven als instinctief gedrag. Bowlby maakt in zijn theorie gebruik van concepten uit de ethologie, zoals imprinting, sensitive period, set-goal, goal-corrected system, cognitive map en working model (Van der Horst & Van der Veer, 2005). Ook de methoden van de ethologie, observatie en experimentatie, zijn voor Bowlby bruikbaar voor zijn gehechtheidstheorie. In een interview uit 1979 zegt Bowlby zelf over ethologie: De ethologie beschouw ik als immens belangrijk. Het is eigenlijk altijd mijn streven geweest om de psychoanalyse te herschrijven in het licht van ethologische principes. Hinde heeft een bijzonder sterke invloed op mij gehad. Ik ken hem al sinds Hij heeft sindsdien mijn werk bekeken en bekritiseerd (Dinnage, 1979, p. 325). In een interview met Robert Hinde zegt deze over Bowlby s keuze voor de ethologie: Bowlby s fascinatie voor de ethologie was evident, maar men zou zich kunnen afvragen waarom hij zich überhaupt tot de ethologie wendde. Een antwoord zou kunnen zijn dat hij op zoek was naar een bevestiging van ideeën die hij al veel langer had. Vanaf het allereerste begin van zijn loopbaan geloofde Bowlby dat de emotionele band tussen ouders en kinderen erg belangrijk was, en dat deze band langlopende, serieuze gevolgen kan hebben die los staan van zaken zoals voeden (Van der Horst, Van der Veer & Van IJzendoorn, 2007, p. 32). Bowlby heeft alleen nog empirisch bewijs nodig voor zijn ideeën: niet omdat hij zelf twijfelt aan de juistheid van zijn theorie, aldus Hinde, maar louter om anderen van de juistheid ervan te overtuigen. In 1958 verschijnt The Nature of the child s tie to his mother, waarin Bowlby zijn ethologische theorie in een notendop beschrijft. De cupboard theory of social development is onjuist, betoogt Bowlby, niet voeding maar de aangeboren neiging om gehecht te raken ligt ten grondslag aan de band van een kind met zijn moeder. 42

5 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie Kinderen laten verschillende gehechtheidsgedragingen zien: zuigen, zich vastklampen, volgen, huilen en lachen. Deze gedragingen zijn aangeboren en kunnen worden verklaard vanuit een evolutionair perspectief: gehechtheidsgedrag bevordert de overleving van de menselijke soort. Bowlby baseert zijn theorie op klinische gevalsbeschrijvingen, zoals de studie naar de 44 diefjes. Empirische steun voor Bowlby s veronderstellingen komt uit onverwachte hoek van de Amerikaanse dierpsycholoog Harry Harlow (1958; cf. Van der Horst, LeRoy & Van der Veer, 2008). In een van zijn experimenten werden jonge aapjes direct na de geboorte van de moeder gescheiden. De babyaapjes hadden twee kunstmoeders : één van ijzerdraad die zorgde voor de voeding, en een surrogaatmoeder van badstof, zonder voeding. Harlow ontdekte tot zijn verbazing dat de babyaapjes per etmaal zo n zeventien uur doorbrachten bij de badstofmoeder, tegenover nauwelijks één uur bij de voedende moeder. Met zijn experimenten toont Harlow aan dat, in weerwil van wat psychoanalytici en leertheoretici beweerden, voeding geen doorslaggevende rol speelt bij het tot stand komen van de band tussen moeder en kind. Niet voeding maar de aaibaarheid van de kunstmoeder Harlow gebruikt hiervoor de term contact comfort blijkt een grote rol te spelen in de totstandkoming van de band tussen aap en kunstmoeder. In mondeling commentaar dat Harlow bij filmopnames van deze experimenten gaf, valt op dat hij de band tussen babyaap en de kunstmoeder omschrijft in termen van veiligheid (security). De moeder met wie het apenjong een band heeft opgebouwd, verschaft het apenjong veiligheid wanneer het gespannen is. Precies dezelfde redenering gebruikt Bowlby als hij de band tussen moeders en (mensen)kinderen beschrijft. Bowlby s fascinatie voor Darwin Bowlby s kennismaking met de ethologie in 1951 zorgt voor een levenslange fascinatie voor evolutie en de persoon van Charles Darwin. Al heel vroeg in de ontwikkeling van zijn evolutionaire ideeën over gehechtheid schrijft Bowlby aan zijn vrouw Ursula over zijn belangstelling voor Darwin als wetenschapper: Het doet me deugd dat ik enkele eigenschappen met Darwin deel, hoewel lang niet alle! Hij was een onnoemelijk goede waarnemer en hij besteedde al zijn tijd aan onderzoek. Ik ben bij lange na niet zo n goed waarnemer en verre van een voltijds onderzoeker. Desondanks geloof ik dat ik dezelfde capaciteit heb om jaren te worstelen met een probleem, peinzend over de beschikbare data totdat de onderliggende theorie vorm begint te krijgen; en daarnaast dat ik de theorie dicht bij de data probeer te houden. Geen ondeugdelijke speculatie! Maar diepgaande theorievorming wanneer die zich voordoet. Twee andere eigenschappen die ik blij ben met hem te delen het maken van systematische aantekeningen en het ineens schrijven van stukken tekst met vele revisies later. Dus hoe goed of slecht ik als wetenschapper ook moge zijn, ik denk dat ik dezelfde soort wetenschapper ben als Darwin en niet het minste zoals Freud. (Bowlby in een brief aan Ursula, 19 mei 1958; onderstreping in het origineel.) 43

6 Darwin, geschiedenis en opvoeding Niet alleen wordt Bowlby s grote bewondering voor Darwin duidelijk uit dit citaat, Bowlby plaatst zichzelf nadrukkelijk in de wetenschappelijke traditie van Darwin. De grote fascinatie van Bowlby voor Darwin blijkt ten slotte ook uit zijn biografie over Darwin, die in 1990 verscheen. In deze biografie (Bowlby, 1990) beschrijft Bowlby het leven van Darwin alsof die bij hem op de sofa heeft gelegen: Bowlby probeert de emotionele problemen die Darwin gedurende bijna zijn gehele leven kende, te verklaren door scheidingservaringen in zijn jeugd. Bowlby betoogt dat het verlies van zijn moeder Darwin op achtjarige leeftijd voorgoed heeft getekend. Soms wordt wel aangenomen dat Bowlby veel van Darwins leven in dat van zichzelf terugvond. Zijn biografie van Darwin zou daarom ook veel autobiografische elementen bevatten. In bovengenoemd citaat neemt Bowlby heel duidelijk afstand van Sigmund Freud, en dan met name van de onderzoeksmethoden van psychoanalytici: een intuïtieve, hypothetische benadering van gedrags- en persoonlijkheidsproblemen en psychoanalytische interpretatie in de klinische praktijk. Bowlby was er juist van overtuigd dat kinderen het meest gebaat waren bij een zorgvuldige observatie en verklaring van hun gedrag geplaatst in de context van hun omgeving, geheel in de geest van de ethologische traditie. Eerste ontwerp van de gehechtheidstheorie: Attachment and Loss In 1969 verschijnt Bowlby s compleet uitgewerkte theorie in het eerste deel van de trilogie Attachment and Loss (Bowlby, 1982/1969), waarvan het laatste deel verschijnt in In zijn gehechtheidstheorie integreert Bowlby onder meer concepten uit de psychoanalyse, uit de ethologie en uit de regelsysteemtheorie. Bowlby probeert, zoals hij het zelf ooit verwoordde, de psychoanalyse te herschrijven in het licht van ethologische concepten (Dinnage, 1979, p. 325). Volgens Bowlby heeft menselijk gedrag biologische wortels die slechts vanuit een evolutionair perspectief begrepen kunnen worden. Verondersteld wordt dat jonge kinderen en ook ouders bepaalde gedragingen laten zien die overlevingswaarde hebben (gehad) in de primitieve omgeving, waarin de soort zich gedurende miljoenen jaren heeft ontwikkeld. Deze primitieve omgeving duidt Bowlby aan als de Environment of Evolutionary Adaptedness. Kleine kinderen hadden in deze omgeving meer kans om te overleven als ze in de nabijheid van hun ouders bleven en afstand bewaarden tot vreemden of onbekenden. Bowlby veronderstelt dat deze gunstige gedragingen in de loop van miljoenen jaren genetisch verankerd zijn geraakt bij de mens (cf. Van der Horst & Van der Veer, 2005). Ieder kind is volgens Bowlby van nature uitgerust met een repertoire van gedragingen waarmee het de nabijheid van de opvoeder kan bewerkstelligen of handhaven: huilen, glimlachen, volgen, vastklampen, of protesteren tegen contact verbreken. Al die gedragingen vormen volgens Bowlby een zichzelf regulerend regelsysteem 44

7 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie dat doelgericht kan functioneren. Bowlby vergeleek het gehechtheidssysteem ook wel met een thermostaat die zorgt dat een bepaalde temperatuur gehandhaafd blijft. Doel van het gehechtheidssysteem is het handhaven van contact met en nabijheid tot de opvoeder. Een enkele gebeurtenis kan het gedragssysteem van het kind in werking zetten. Bijvoorbeeld: het jonge kind ziet dat zijn moeder weggaat, en gaat vervolgens huilen. Totdat het doel van het systeem (nabijheid van de moeder) bereikt is, kan het kind verschillende gedragingen laten zien, met verschillende intensiteit. Wanneer een kind de leeftijd van één jaar bereikt, wordt duidelijker een vast patroon van de gedragingen waarneembaar: het ene kind kan in de regel zeer heftig reageren als zijn gehechtheidssysteem geactiveerd wordt, terwijl een ander kind nauwelijks stress laat merken. Volgens Bowlby waren het met name de ervaringen met de vaste verzorgers die bepaalden wat voor patroon een kind zou ontwikkelen. Op grond van tal van kleine interacties met de vaste verzorger ontwikkelt het jonge kind een bepaald verwachtingspatroon ten aanzien van de verzorger. Bowlby duidde het geheel van verwachtingen (ten aanzien van een gehechtheidspersoon, bijvoorbeeld de ouder) ook wel aan als een intern werkmodel van gehechtheid. Het intern werkmodel ligt ten grondslag aan het gedrag dat een kind laat zien wanneer zijn gehechtheidssysteem geactiveerd wordt. Op de leeftijd van ongeveer één jaar is een ruwe versie van het intern werkmodel gereed. In de levensjaren daarna ontwikkelt het model zich verder. Op basis van nieuwe ervaringen kunnen verwachtingen worden bijgesteld, maar met de leeftijd neemt de veranderbaarheid af. Het intern werkmodel, de mentale kant van de gehechtheidsrelatie, vormt als het ware de blauwdruk voor alle latere sociale relaties die een kind aangaat. Die blauwdruk is bepalend voor het verdere leven, maar niet in een deterministische zin. Het intern werkmodel kan altijd bijgesteld worden door nieuwe, positieve ervaringen. Mary Ainsworth en de Vreemde Situatie Procedure Het is vooral de verdienste van Mary Ainsworth geweest dat de theorie van Bowlby een brede ingang heeft gevonden in de hedendaagse pedagogiek en ontwikkelingspsychologie. Bowlby was in de eerste plaats theoreticus en het is Ainsworth die de link heeft gelegd tussen gedragsobservaties en de theoretische concepten, aldus Hinde in een interview (Van der Horst, Van der Veer & Van IJzendoorn, 2007, p. 331). Mary Ainsworth ( ), een Canadese psychologe, werkt van 1950 tot 1954 bij de Tavistock Clinic in Londen. In die periode verschijnt Bowlby s WHO-rapport en verdiept Bowlby zich in de ethologie. In 1954 het jaar dat Bowlby Robert Hinde ontmoet vertrekt Ainsworth alweer met haar echtgenoot naar Afrika. Met Bowlby blijft ze echter tot het einde van haar leven intensief samenwerken. Het onderzoek 45

8 Darwin, geschiedenis en opvoeding dat Ainsworth (1967) in Afrika uitvoert, sluit overigens goed aan bij ethologische principes. Ze observeert het gedrag van moeders in de alledaagse interacties met de baby in de thuissituatie. Deze observaties worden uitvoerig beschreven, met als doel om achteraf te kunnen vaststellen waarom sommige baby s wel, en andere (nog) niet aan hun moeder gehecht zijn. Volgens Ainsworth zijn er systematische verschillen tussen beide typen moeders: moeders van de kinderen die aan hen gehecht zijn, zijn sensitiever in de omgang. Wanneer Ainsworth terugkeert naar Noord-Amerika, worden deze eerste observaties in Oeganda min of meer gerepliceerd in een kleine Amerikaanse steekproef. Dit onderzoek resulteerde onder andere in de Vreemde Situatie Procedure om verschillen in kwaliteit van de moeder-kindrelatie te kunnen vaststellen (Ainsworth, Blehar, Waters & Wall, 1978; Ainsworth & Wittig, 1969). De Vreemde Situatie Procedure (VSP) verschaft de gehechtheidsonderzoekers een methode om individuele verschillen in de gehechtheidsrelatie betrouwbaar vast te stellen. Hiermee wordt een nieuwe weg ingeslagen: decennialang staat het onderzoek naar determinanten en gevolgen van individuele verschillen van gehechtheid centraal. In de VSP verblijft het jonge kind een korte periode in een voor het kind onbekende ruimte, waarbij de vaste verzorger ook nog eens twee keer achter elkaar uit beeld verdwijnt. Deze stressvolle gebeurtenissen activeren het gehechtheidssysteem van het kind. De verzorger keert vrijwel onmiddellijk terug in de ruimte waar het kind verblijft. Het gedrag van het kind bij de terugkeer van de verzorger maakt duidelijk hoe het gehechtheidsgedrag is georganiseerd. Als het kind vertrouwen heeft in de beschikbaarheid van de verzorger, zoekt het onmiddellijk contact met de verzorger en is de stress gauw verdwenen. De verzorger functioneert als bron van steun, een veilige haven van waaruit het kind zich kan ontwikkelen. Kinderen met een onveilige band daarentegen blijven ook als de vaste verzorger weer is teruggekeerd in de ruimte veel stress ervaren. Hier ontbreekt het vertrouwen in de beschikbaarheid van de vaste verzorger. Een onveilige gehechtheidsrelatie kan beschouwd worden als een risicofactor in de ontwikkeling van het jonge kind. Een kind met een veilige relatie heeft vertrouwen in zijn sociale omgeving en in zichzelf. Empirisch onderzoek heeft inmiddels laten zien dat een veilig gehechte peuter op basisschoolleeftijd niet alleen sociaal, maar ook cognitief beter af is dan zijn onveilig gehechte leeftijdgenoot. Hoe evolutionair is de gehechtheidstheorie? De gehechtheidstheorie heeft een duidelijke evolutionaire basis: gehechtheidsgedrag wordt gezien als een instinctief gedragpatroon, dat is vastgelegd in de genen. In deze paragraaf bespreken we eerst de kritiek die geuit is op de evolutionaire basis. Vervolgens betogen we dat ondanks deels terechte kritiek het evolutionair-theoretische fundament toch gehandhaafd moet blijven vanwege grote heuristische waarde. 46

9 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie De term Environment of Evolutionary Adaptedness (EEA) staat centraal in Bowlby s theorie: de term geeft aan waarom een kind gehechtheidsgedrag laat zien. In de primitieve leefomgeving is een kind beschermd tegen roofdieren, invloeden van het klimaat en andere gevaren wanneer het in de nabijheid van zijn dagelijkse verzorger blijft. In de jaren zestig en zeventig kwam kritiek op het gebruik het gebruik van de EEA (zie ook Van der Horst & Van der Veer, 2005). Eén van de kritiekpunten heeft betrekking op Bowlby s focus op de moederfiguur. In de EEA zouden kinderen namelijk opgroeien in een grote groep zonder exclusieve band met één enkele opvoeder (Morgan, 1975). Later heeft Bowlby de strikte exclusiviteit van de moeder als primaire verzorger losgelaten. In de gehechtheidstheorie is de verbredingshypothese inmiddels overgenomen waarbij verondersteld wordt dat het kind een gehechtheidsrelatie opbouwt met een aantal vaste verzorgers zoals ouders, oppas, en grootouders (Van IJzendoorn, Tavecchio, Goossens & Vergeer, 1982). Een tweede punt van kritiek heeft betrekking op het concept EEA. Met dit concept zou Bowlby een te statische, te uniforme en te optimistische voorstelling geven van het oorspronkelijke leefmilieu van de primitieve mens (Foley, 1996; Irons, 1998). Critici zijn van mening dat er nooit één uniforme leefomgeving heeft bestaan. Inmiddels is het idee van een uniforme leefomgeving losgelaten in het gehechtheidsonderzoek. Er zijn altijd al verschillende ecologische omgevingen geweest die een rol hebben gespeeld in het ontstaan van gehechtheid. Zo worden de verschillende patronen van gehechtheid de veilige, ambivalente of vermijdende vorm nu gezien als aanpassingen aan het ouderlijk gedrag in verschillende omgevingen (Chisholm, 1996). Een derde punt van kritiek betreft de verwarring die ontstaat over het descriptief en verklarend gebruik van concepten zoals EEA en gehechtheid (Clinton, 1986). Met de term EEA beschrijft Bowlby geobserveerde gedragingen van het kind op een descriptieve wijze. Volgens Clinton worden dezelfde descriptieve termen ook gebruikt om het gedrag causaal te verklaren, en dat geeft juist de verwarring. Samenvattend: veel van de geuite kritiekpunten op de EEA waren terechte kritiek. De gehechtheidstheorie is inmiddels op verschillende punten aangepast: de focus op de moederfiguur is losgelaten en vervangen door de verbredingshypothese. Ook de uniforme interpretatie van de EEA heeft men opgegeven. Het concept EEA achten we daarom niet langer volledig houdbaar in het gehechtheidsonderzoek. In navolging van Hinde stellen we vast dat het concept wel een duidelijke historische waarde heeft: voor de ontwikkeling van de gehechtheidstheorie is het begrip van groot belang geweest (zie ook Van der Horst & Van der Veer, 2005). Naast de historische waarde van het concept EEA, is de evolutionaire basis in bredere zin onmisbaar voor de gehechtheidstheorie. De centrale veronderstelling dat menselijk gedrag zich voortdurend aanpast aan de belangrijkste bedreigingen van de inclusive fitness van de mens blijft namelijk gehandhaafd. De verschillende gehechtheidspatronen, zoals de veilige, ambivalente en vermijdende vorm, wor- 47

10 Darwin, geschiedenis en opvoeding den gezien als het resultaat van optimale aanpassing aan een specifieke context waarin ouders en kinderen met elkaar omgaan. Vanuit die optiek kan onveilige gehechtheid evolutionair voordeel hebben in een omstandigheid waarbij ouders en kinderen zich moeten aanpassen aan (economisch) slechte levensomstandigheden (Simpson & Belsky, 2008). In de tweede plaats wordt de evolutionaire basis bevestigd door uitkomsten van crosscultureel onderzoek. Als gehechtheid evolutionair is, mag immers aangenomen worden dat gehechtheid universeel is over landen en culturen heen. Crossculturele studies in Afrika, Indonesië, Israël en Japan hebben inderdaad laten zien dat in verschillende landen en culturen dezelfde patronen van gehechtheid worden teruggevonden, en dat veilige gehechtheid de meest voorkomende vorm is (zie voor een overzicht Van IJzendoorn, 2008). De evolutionaire basis van de gehechtheidstheorie ten slotte, heeft veel heuristische waarde voor toekomstig onderzoek. Door gedrag vanuit een evolutionair perspectief te interpreteren, komt de functie van het gedrag duidelijker naar voren. Vanuit evolutionair perspectief kan bijvoorbeeld begrepen worden waarom kinderen van mishandelende ouders zich toch hechten aan deze ouders en waarom deze kinderen als volwassenen meer risico lopen om zelf ook te gaan mishandelen wanneer ze vader of moeder worden. Er kunnen nog wel vragen gesteld worden bij de evolutietheoretische basis van de gehechtheidstheorie. In hoeverre is gehechtheid iets universeels en in hoeverre is sprake van cultuurspecifieke invloeden op gehechtheid? Waar Bowlby vanouds de universaliteit van de gehechtheidsrelatie verdedigde, hebben anderen meer aandacht gevraagd voor de rol van de omgeving (bijvoorbeeld Crockenberg 1981; Gunnar, Larson, Hertsgaard, Harris & Brodersen, 1992). Met de formulering van het evolutionaire model van gehechtheid probeert Van IJzendoorn (2008) recht te doen aan zowel het universele als het cultuurspecifieke aspect van een gehechtheidsrelatie. Ieder kind wordt geboren met een universele neiging om gehecht te raken aan zijn of haar belangrijkste verzorgers. Inclusive fitness heeft ervoor gezorgd dat alle mensenkinderen geneigd zijn zich vast te klampen aan de beschermende gehechtheidsfiguur. De wijze waarop de verzorgers reageren op deze neiging van het kind is daarentegen veel meer afhankelijk van de specifieke omgeving en cultuur. Er bestaan immers tal van normen en waarden voor het grootbrengen van kinderen die van invloed zijn op het gedrag waarmee ouders hun jonge kind tegemoet treden en reageren op de kinderlijke behoefte aan nabijheid. Met andere woorden: de neiging om gehecht te raken is universeel, de inbreng van ouders en verzorgers zou meer cultuurspecifiek en afhankelijk van de omgeving zijn. Een opvallende parallel is er met de taalontwikkeling: ieder kind leert taal (universele neiging), maar welke taal het kind uiteindelijk zal leren spreken is afhankelijk van de specifieke omgeving. Hoe de verhouding tussen beide invloeden precies uitpakt bij gehechtheid is nog niet scherp afgebakend. 48

11 Hoofdstuk 4 John Bowlby, Charles Darwin en evolutie De tweede vraag die zich voordoet, heeft te maken met de eerder geconstateerde verwarring tussen het descriptief en normatief gebruik van de term veilige gehechtheid. Veilige gehechtheid komt het meeste voor over verschillende culturen, omdat een veilig patroon de inclusive fitness bevordert. Daarnaast wordt veilige gehechtheid ook als de norm gezien. Een veilige gehechtheidsrelatie is het meest optimaal voor een kind omdat het kind met een veilige gehechtheidsrelatie de beste ondergrond heeft voor zijn verdere sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling. Waar gedrag vanuit evolutionair perspectief louter functioneel geïnterpreteerd wordt los van culturele normen en waarden lijkt op dit punt een prescriptieve, normatieve trek in de gehechtheidstheorie geïntroduceerd te worden. In het voorgaande hebben we betoogd dat John Bowlby een kritisch psychoanalyticus was die, mede door zijn vroege fascinatie voor de natuur, de ethologie gebruikte om de psychoanalyse ter herschrijven. Zijn nadruk op observaties in de natuurlijke omgeving en de evolutionaire oorsprong van (gehechtheids)gedrag sloten haarfijn aan op de ideeën van de vroege ethologen. Deze ethologische invloed op Bowlby s denken heeft zijn weg gevonden naar de gehechtheidstheorie die we zonder meer als een evolutionaire theorie moeten beschouwen. Literatuur Ainsworth, M. D. S. (1967). Infancy in Uganda: Infant care and the growth of love. Baltimore, MD: The Johns Hopkins University Press. Ainsworth, M. D. S., Blehar, M. C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment: A psychological study of the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Ainsworth, M. D. S. & Wittig, B. A. (1969). Attachment and exploratory behavior of 1-year-olds in a strange situation. In B. M. Foss (Ed.), Determinants of infant behavior, IV (pp ). London: Methuen. Bowlby, J. (1940). The influence of early environment in the development of neurosis and neurotic character. International Journal of Psychoanalysis, 21, Bowlby, J. (1951). Maternal care and mental health. Bulletin of the World Health Organization, 3, Bowlby, J. (1958). The nature of the child s tie to his mother. International Journal of Psycho- Analysis, 39, Bowlby, J. (1982). Attachment and loss. Vol. 1: Attachment (2nd ed.) (oorspr. 1969). New York: Basic Books. Bowlby, J. (1990). Charles Darwin: a new biography. London: Hutchinson. Bowlby, J., Figlio, K., & Young, R. M. (1986). An interview with John Bowlby on the origins and reception of his work. Free Associations, 6, Burlingham, D. T. & Freud, A. (1942). Young Children in War-Time: A Year s Work in a Residential War Nursery. London: Allen & Unwin. Burlingham, D. T. & Freud, A. (1944). Infants Without Families: The Case For and Against Residential Nurseries. London: Allen & Unwin. Chisholm, J. S. (1996). The evolutionary ecology of attachment organization. Human Nature, 7, Clinton, D. N. (1986). A critical analysis of Bowlby s theory of attachment. In D. Magnusson, T. Künnapas, S. Dornic, & B. Ekehammar, Reports from the department of Psychology, 650,

12 Darwin, geschiedenis en opvoeding Crockenberg, S. (1981). Infant Irritability, Mother Responsiveness, and Social Support Influences on the Security of Infant-Mother Attachment. Child Development, 52, Dijken, S. van (1998). John Bowlby: His early life. London: Free Association Books. Dinnage, R. (1979, May 10). John Bowlby. New Society, Foley, R. A. (1996). The adaptive legacy of human evolution: a search for the environment of evolutionary adaptedness. Evolutionary Anthropology, 4, Gunnar, M. R., Larson, M. C., Hertsgaard, L., Harris M. L., & Brodersen, L. (1992). The Stressfulness of Separation among Nine-Month-Old Infants: Effects of Social Context Variables and Infant Temperament. Child Development, 63, Harlow, H. F. (1958). The nature of love. American Psychologist, 13, Horst, F. C. P. van der, LeRoy, H. A., & Veer, R. van der (2008). When strangers meet : John Bowlby and Harry Harlow on attachment behavior. Integrative Psychological and Behavioral Science, 42 (4), Horst, F. C. P. van der & Veer, R. van der (2005). John Bowlby als icoon: ethologische noties in de gehechtheidstheorie. In: D. J. de Ruyter, G. D. Bertram-Troost, & S. M. A. Sieckelinck (red.), Idealen, idolen en iconen van de pedagogiek. Bijdragen aan de Twaalfde Landelijke Pedagogendag (pp ). Amsterdam: SWP. Horst, F. C. P. van der & Veer, R. van der (2008). Loneliness in infancy: Harry Harlow, John Bowlby and issues of separation. Integrative Psychological & Behavioral Science, 42 (4), Horst, F. C. P. van der, Veer, R. van der, & IJzendoorn, M. H. van (2007). John Bowlby and ethology: An annotated interview with Robert Hinde. Attachment & Human Development, 9 (4), IJzendoorn, M. H. van (2008). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht. Amsterdam: Boom. IJzendoorn, M. H. van, Tavecchio, L. W. C., Goossens, F. A., & Vergeer, M. M. (1982). Opvoeden in geborgenheid. Een kritische analyse van Bowlby s attachmenttheorie. Deventer: Van Loghum Slaterus. Irons, W. (1998). Adaptively relevant environments versus the environment of evolutionary adaptedness. Evolutionary Anthropology, 6, Morgan, P. (1975). Child care: sense and fable. London: Temple Smith. Simpson, J. A. & Belsky, J. (2008). Attachment theory within a modern evolutionary framework. In J. Cassidy & P. R. Shaver (Eds.), Handbook of attachment. Theory, research, and clinical applications (pp ). New York: Guilford. Spitz, R. A. (1945). Hospitalism: An inquiry into the genesis of psychiatric conditions in early childhood. The Psychoanalytic Study of the Child, 1,