Hechting en hechtingsproblemen. Risico- en beschermende factoren

Transcriptie

1 Hechting en hechtingsproblemen Risico- en beschermende factoren September 2017

2 2017 Nederlands Jeugdinstituut Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming. Auteur(s) Hilde Kalthoff Nederlands Jeugdinstituut Catharijnesingel 47 Postbus DE Utrecht Telefoon Website

3 Risicofactoren bij de ouder Lage sensitieve responsiviteit Wanneer een ouder signalen en behoeften van een kind niet signaleert of erkent, er niet of te weinig op ingaat, ervaart een kind de ouder niet als veilige haven van waaruit het kind de wereld kan gaan ontdekken en andere mensen leert vertrouwen. Mishandeling Een belangrijke risicofactor voor het ontstaan van hechtingsproblemen is mishandeling of verwaarlozing van het kind door de ouders of het zien van huiselijk geweld (Cyr, Euser, Bakermans- Kranenburg & Van IJzendoorn, 2010). Hierdoor wordt het vertrouwen van het kind in de opvoeders geschaad. Wordt een kind mishandeld, dan raakt het verzeild in een onoplosbare paradox ( angst zonder oplossing ). De gehechtheidsfiguur is zowel een bron van troost en veiligheid als een bron van angst. Opvoedingsonzekerheid Verder blijkt dat gehechtheid samenhangt met het vertrouwen dat moeders hebben in hun eigen bekwaamheid als opvoeder. Opvoedingsonzekerheid of opvoedingsspanning hebben een negatieve invloed op de gehechtheidsrelatie (Diener, Nievar & Wright, 2003). Psychische problemen Psychische problemen bij de opvoeder kunnen bijdragen aan het ontstaan van een onveilige gehechtheid. Uit meerdere meta-analyses (Martins & Gaffan, 2000; Atkinson, Paglia & Coolbear, 2000) blijkt dat depressiviteit van de moeder samenhangt met gehechtheid. Dit geldt ook voor andere psychiatrische problemen en verslavingsproblematiek. Vermoedelijk komt dit doordat de psychische problemen het vermogen om sensitief en responsief in te gaan op de behoeften van het kind negatief beïnvloeden. Onveilig gehechte ouder De manier waarop een opvoeder zelf als kind heeft geleerd gehechtheidsrelaties aan te gaan, bepaalt sterk de manier waarop hij of zij een gehechtheidsrelatie met zijn kind aangaat. Het kan zijn dat de ouder zelf als kind problematisch gehecht was aan zijn ouders, en zodoende een basispatroon van wantrouwen en onzekerheid jegens anderen heeft ontwikkeld. Dat wantrouwen of die onzekerheid geeft de ouder onbewust door. De ouder reageert bijvoorbeeld niet of erg traag op huilen, negeert zijn kind al dan niet bewust of is hardhandig en ruw in de omgang met het kind. Ook het onvermogen om te kunnen reflecteren wordt op het jonge kind overgedragen. Risicofactoren bij het kind Een aantal factoren bij het kind, zoals vroeggeboorte (prematuriteit), verstandelijke of lichamelijke beperkingen, autisme of een moeilijk temperament, kunnen de ontwikkeling van een veilige gehechtheidsrelatie tussen kind en opvoeders bemoeilijken. Dat komt vooral doordat het voor opvoeders moeilijker is om consequent sensitief en responsief te reageren op signalen van het kind. Dit geldt vooral wanneer er sprake is van ernstige afwijkingen bij het kind. Beschermende factoren bij de opvoeders, zoals hoge sensitiviteit, kunnen de risicofactoren bij het kind vaak compenseren. Risicofactoren bij de ouders of verzorgers, zoals lage sensitiviteit, kunnen niet gecompenseerd worden door gunstige factoren bij het kind (Van IJzendoorn, 2008).

4 Risicofactoren in de gezins- en leefomstandigheden Veel wisselende opvoeders Kinderen hebben een stabiele en voorspelbare relatie met hun ouders (of andere primaire opvoeders) nodig om zich te kunnen ontwikkelen. Wanneer jonge kinderen veel wisselende opvoeders hebben, is de kans groter dat zij moeite hebben om een veilige gehechtheidsrelatie aan te gaan (Van IJzendoorn, 2008). Te denken valt aan uit huis geplaatste kinderen die herhaaldelijk worden overgeplaatst (Juffer, 2010), maar ook een langdurige ziekenhuisopname van de opvoeder of het kind. Naarmate een kind vaker is overgeplaatst en dus belangrijke gehechtheidsfiguren heeft moeten achterlaten, is de kans op een onveilige gehechtheid groter (Juffer, 2010). Armoede Verder hebben relatieproblemen, armoede, een gebrek aan regelmaat en structuur in het gezin en middelengebruik een negatieve invloed op het ontstaan van hechting. Deze factoren komen vaak voor in gezinnen uit de lagere sociaaleconomische klasse (Van IJzendoorn, 2008). Armoede kan leiden tot chronische stress. Hierdoor kunnen ouders minder gevoelig zijn in de interactie met het kind zodat er geen goede hechting ontstaat (Cyr e.a., 2010). Geenen (2007) stelt in haar proefschrift dat in arme gezinnen heel weinig kinderen veilig gehecht zijn. Als er sprake is van alleenstaand ouderschap, tienermoeder zijn of migrantenafkomst is er een grotere kans op armoede en stress. Opeenstapeling risicofactoren Wanneer de risicofactoren zich opstapelen kan de ouder op bepaalde momenten zozeer opgeslokt zijn door zijn eigen leed dat hij niet reageert als zijn kind nabijheid of steun zoekt. In plaats van zijn kind te troosten, reageert de ouder bijvoorbeeld extreem passief. Dat roept angst op bij het kind, wat uiteindelijk kan leiden tot een gedesorganiseerde gehechtheidsrelatie. Kinderen bij wie sprake is van een opeenstapeling van sociaaleconomische risicofactoren maar die niet mishandeld worden, ontwikkelen ongeveer even vaak een gedesorganiseerde gehechtheidsrelatie als kinderen die mishandeld worden (Cyr e.a., 2010). Beschermende factoren Sensitieve responsiviteit Voor het ontstaan van hechting is essentieel dat ouders, of andere primaire opvoeders, in staat zijn om hun volle aandacht aan een kind te geven en in bevredigende mate de voorwaarden vervullen die voor de cognitieve en sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind noodzakelijk zijn. Kinderen hebben een veilige basis, een thuis nodig waar ze zich kunnen ontspannen en zichzelf kunnen zijn. Ouders moeten hun kind een gevoel van geborgenheid geven, zodat het zich veilig en op zijn gemak voelt. De opvoeder laat op een positieve manier zijn of haar betrokkenheid blijken bij wat het kind doet en ervaart (troosten, complimentjes geven, aanmoedigen, interesse tonen). Kernbegrip hierbij is sensitieve responsiviteit. Het gaat hierbij om het vaak (spontaan) aangaan van interactie met het kind en het herkennen, erkennen van signalen en behoeften van het kind en daar prompt en adequaat op ingaan. Deze sensitieve responsiviteit van de opvoeder bepaalt in belangrijke mate de kwaliteit van de hechtingsrelatie (Meij, 2011).

5 Bronnen Atkinson, L., A. Paglia en J. Coolbear (2000), Attachment security: A meta-analysis of maternal mental health correlates, in: 'Clinical Psychology Review ', nummer 20, p Cyr, C., E.M. Euser, M.J. Bakermans-Kranenburg en M.H. Van IJzendoorn (2010), Attachment security and disorganization in maltreating and high-risk families: A series of meta-analyses, in: 'Development and Psychopathology', nummer 22, p Dienar, M.L., M.A. Nievar en C. Wright (2003), Attachment security among mothers and their young children living in poverty: Associations with maternal, child and contextual characteristics, in: 'Merrill- Palmer Quarterly','nummer 49, p Geenen, G. (2007), 'Intergenerationele overdracht van gehechtheid bij Belgische moeders en kinderen die in extreme armoede leven: een meervoudige gevalsstudie'. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Juffer, F. (2010), 'Beslissingen over kinderen in problematische opvoedingssituaties'. Den Haag, Raad voor de Rechtspraak. Martins, C. en E.A. Gaffan (2000), Effects of early maternal depression on patterns of infant-mother attachment: A meta-analytic investigation, in: 'Journal of Child Psychology and Psychiatry', nummer 41, Meij, H. (2011), 'De basis van opvoeding en ontwikkeling'. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. IJzendoorn, M.H. van (2008), 'Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht'. Amsterdam, Boom Academic.