Paper ARCHITECTUURTHEORIE deel 2: Tendenzen en vertogen

Transcriptie

1 Paper ARCHITECTUURTHEORIE deel 2: Tendenzen en vertogen De utopische samenleving. Hoe transparantie en spel een einde maken aan de banaliteit. Prof. Hilde Heynen Helena Van Looveren 2BIRA r

2 21. Leg het verband tussen utopie, transparantie en spel aan de hand van de teksten van Gilles Ivain (1953) en Raoul Vaneighem (1967). Who wants to live in a world in which the guarantee that we shall not die in starvation entails the risk of dying of boredom? 1 zo vraagt Raoul Vaneighem zich af in zijn tekst Traité de savoir-vivre à l usage des jeunes générations uit Ook Gilles Ivain beschreef in zijn essay, over een nieuwe stedenbouw uit 1953, de huidige situatie in het stadsleven met het woord verveling. 2 La dérive continue In de utopsiche stad maakt men komaf met dit begrip. Er is geen plaats meer voor eentonigheid, de bewoners zullen niet in gewoonte hervallen. Hun voornaamste activiteit bestaat er dan ook in voortdurend in deze stad rond te dwalen, continu nieuwe situaties creërend. De volgende generatie zal er een zijn die een fundamenteel verlangen heeft om voortdurend nieuwe situaties te scheppen. Zo ontstaat een gevoel van totale vervreemding en ontsnapt men aan de banaliteit van de huidige samenleving. De behoefte aan vernieuwing komt voort uit het gegeven dat de mens nood heeft om met architectuur, tijd en ruimte te spelen. 3 Transparantie en spel staan centraal in deze ideale stad, twee begrippen die we beide in de ruimste zin van het woord kunnen interpreteren. Glasarchitektur Transparantie kunnen we in de eerste plaats letterlijk opvatten, verwijzend naar de glasarchitectuur van Bruno Taut en Paul Scheerbart. Volgens Gilles Ivain creëert deze nieuwe vorm van architectuur mogelijkheden tot direct contact tussen het individu en de kosmische realiteit, wat in de huidige situatie niet meer het geval is. Door het gebruik van elektrisch licht en centrale verwarming heeft de mens zich op een zekere afstand geplaatst van de kosmische werkelijkheid; de duisternis en jaargetijden verdwijnen. 4 Door het gebruik van glas zal de scheiding tussen mens en natuur echter 1 Raoul Vaneigem, The Revolution of everyday Life. Rebel Press, Londen, 1983, p Wij vervelen ons in de stad, er is geen zonnetempel meer. Gilles Ivain, Een model voor een nieuwe stedenbouw. (1953) in: H. Heynen et al. (red.), Dàt is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p De duisternis wijkt voor het elektrisch licht en de jaargetijden voor de centrale verwarming: de nacht en de zomer verliezen hun charmes en de dageraad verdwijnt. Gilles Ivain, Een model voor een nieuwe stedenbouw. (1953) in: H. Heynen et al. (red.), Dàt is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p. 299

3 vervagen, binnen- en buitenruimtes zullen in elkaar overvloeien en er zal geen duidelijke afbakening meer zijn tussen het menselijke en het kosmische maar deze zullen net in aanraking komen met elkaar. Deze nieuwe vorm van architectuur zou zelfs kunnen leiden tot een betere samenleving, zo meent Scheerbart, de auteur van het boek Glasarchitektur uit De bebouwde omgeving heeft immers zo n grote impact op de cultuur, dat hij vindt dat bij het creëren van een betere leefwereld de architectuur als eerste onder handen genomen moet worden. 5 Door het gebruik van gekleurd glas zouden zowel in de binnen- als buitenruimtes speciale sferen ontstaan, die van de aarde een paradijselijke plek maken. Binnen zou men de lichtinval op een heel andere manier ervaren, terwijl buiten de omgeving in een rijk kleurenpalet zou worden opgelicht. 6 De mens zal zich anders gaan gedragen wanneer hij in zo n betere omgeving leeft. Klassenloze maatschappij Geborgenheid en bescherming maken niet langer deel uit van het wonen, maar openheid en transparantie nemen hun plaats in. Wonen in een huis uit glas getuigt van een morele openbaarheid. Glas is omwille van zijn transparante eigenschap immers de vijand van het geheim, de vijand van het bezit zo meent de cultuurfilosoof Walter Benjamin 7 - waardoor de mens wordt bevrijd van zijn materiële zorgen. 8 Op die manier wordt de grens tussen de verschillende klassen in het maatschappelijk systeem doordringbaar. Men streeft naar een losser wordende hiërarchie, een klassenloze maatschappij. Zo zijn we tot de tweede betekenis van het woord transparantie gekomen, in metaforische zin. Er heerst een zekere doorzichtigheid tussen grenzen; alle scheidingslijnen zijn doordringbaar, er zijn geen duidelijke onderscheiden meer te bespeuren op eender welk vlak. Daardoor is de mens vrij in zijn doen en laten. In de utopische leefwereld waarnaar met glasarchitectuur gestreefd wordt, leeft de mens in ultieme vrijheid. Ook dit wordt gevisualiseerd in de architectuur van de 20 e eeuw. Gebouwen bestaan uit in elkaar voortvloeiende, geen duidelijk afgebakende volumes met transparante gevelvlakken. In zijn boek Bauen in Frankreich. Eisen, eisenbeton. benoemt Siegfried Giedion deze nieuwe manier 5 utopie. Walburg, 2002, p. 3 6 utopie. Walburg, 2002, p. 2 7 utopie. Walburg, 2002, p. 7 8 Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p. 300

4 van bouwen met de term Durchdringung. Deze architectuur zonder grenzen is dus een weerspiegeling van de maatschappelijke werkelijkheid. 9 Op de ideale gedachte dat een nieuwe vorm van architectuur zou leiden tot een betere samenleving kwam echter al gauw kritiek. Velen vonden dat de utopische ontwerpen het wonen volledig teniet deden en dat de wens naar een klassenloze maatschappij niet vervuld werd. De nieuwe manier van bouwen werd eerder toegeschreven aan de rijke middenklasse met gevoel voor stijl. 10 Homo Ludens In het idee van de ideale stad gaat transparantie, zowel in letterlijke als metaforische zin, samen met flexibiliteit en beweeglijkheid. Dynamiek zal de mens helpen ontsnappen aan de verveling, zoals Gilles Ivain schrijft in zijn Model voor een nieuwe stedenbouw uit 1953: Wij zullen niet verdergaan met de mechanische beschaving en de kille architectuur die uiteindelijk toch maar leiden tot een vrije tijd vol verveling. Wij zijn van plan nieuwe, bewegende decors uit te vinden. 11 De stad kan gezien worden als een dynamisch labyrinth dat door zijn bewoners spontaan in verandering wordt gebracht. Zo ontstaat er een voortdurend spel tussen tijd en ruimte. Geen enkele situatie zal tweemaal voorkomen, alles is continu in beweging en verandering. Het transitorische staat boven het permanente. 12 Een perfecte afbeelding van dit idee vinden we terug in New Babylon, een werk van de Nederlandse kunstenaar en situationist Constant uit de jaren vijftig. De bewoner van de utopische stad bestempelt hij met de term homo ludens, de spelende mens. Hij dwaalt al spelend door de stad waarin hij vrij is in het aanpassen van ruimtes. Permanente structuren maken plaats voor tijdelijke constructies. Met dit werk werd het utopisch gedachtegoed waar eerder zoveel kritiek op kwam namelijk dat een betere architectuur zou leiden tot een betere samenleving nieuw leven ingeblazen. Naarmate een 9 utopie. Walburg, utopie. Walburg, 2002, p Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p utopie. Walburg, 2002

5 plek meer gereserveerd is voor de vrijheid van het spel, zal die des te meer invloed uitoefenen op het menselijk gedrag en zal haar aantrekkingskracht des te groter worden, zo besluit Gilles Ivain. 13 Creativiteit en spel Ook in het beeld dat Raoul Vaneighem, een ander belangrijk situationist in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw, heeft van de ideale samenleving, komt het begrip spel sterk naar voren. In zijn Traité de savoir vivre à l usage des jeunes générations uit 1967 schrijft hij: In its chaotic, underground development, the new society tends to find practical expression as a transparency in human relationships which promotes the participation of everyone in the selfrealisation of everyone else. Creativity, love and play are to life what the needs for nourishment and shelter are to survival. The project of self-realisation is grounded in the passion to create; the project of communication is grounded in the passion of love; the project of participation is grounded in the passion for play. 14 Creativiteit en spel zijn dus noodzakelijk in een mensenleven en zorgen ervoor dat de mens op een betere manier gaat samenleven. Door de nadruk op flexibiliteit vervaagt het onderscheid tussen individu en gemeenschap; het algemeen belang valt samen met ieders individueel belang. 15 Zo is de cirkel rond en komen we terug bij het begrip transparantie : behoeften en verlangens worden doordringbaar. Conclusie Transparantie en spel maken dus beide een groot deel uit van de utopie zoals men zich die voorstelde in de twintigste eeuw. Een samenleving zonder machtsverhoudingen, waar men bezit niet kan en hoeft te verbergen. Een samenleving waar de vrijheid van de mens boven alles staat. In deze utopische leefwereld verveelt de mens zich niet, doordat hij zich al spelend door de stad verplaatst. 13 Wij weten dat naarmate een plek meer gereserveerd is voor de vrijheid van het spel, zij des te meer invloed uitoefent op het menselijke gedrag en dat haar aantrekkingskracht des te groter wordt. Gilles Ivain, Een model voor een nieuwe stedenbouw. (1953) in: H. Heynen et al. (red.), Dàt is architectuur. Sleutelteksten uit de twintigste eeuw. NAI010, Rotterdam, 2014, p Raoul Vaneighem, The Revolution of everyday Life. Rebel Press, Londen, 1983, p utopie. Walburg, 2002, p. 7