Onderwijs en talentontwikkeling Op weg naar een nieuwe didactiek voor onderwijs aan getalenteerde studenten

Transcriptie

1 LDS 2006 Onderwijs en talentontwikkeling Op weg naar een nieuwe didactiek voor onderwijs aan getalenteerde studenten Pierre van Eijl (drs. P.J.) Marca Wolfensberger (drs. M.C.V.) en Albert Pilot (prof. dr. A.) Respectievelijk: senior-adviseur hoger onderwijs, Interfacultair Instituut voor Lerarenopleiding, Onderwijsontwikkeling en Studievaardigheden (IVLOS), Universiteit Utrecht; directeur van het honoursprogramma Sociale Geografie en Planologie, Universiteit Utrecht; hoogleraar/directeur van het IVLOS en hoogleraar chemiedidactiek Universiteit Utrecht. Postbus TC Utrecht Samenvatting Een nieuw onderwijsparadigma doet zijn intrede in het hoger onderwijs in Nederland. Waar tien jaar geleden studeerbaarheid het centrale perspectief was is dat nu talentontwikkeling. In dit perspectief hebben studenten vooral talent dat kan en moet worden ontwikkeld. Wat betekent dit voor de didactische benadering van studenten? In de workshop zal worden ingegaan op vragen als: hoe ontwikkel je in de context van een honoursprogramma op een goede manier aanwezig talent en wat zijn de verschillen met regulier onderwijs? Tijdens de workshop zullen deelnemers aan enkele vragen m.b.t. onderwijs in talentontwikkeling werken. Daarna is er feedback vanuit de resultaten van een onderzoek hierover bij docenten van een honoursprogramma. Referentie Eijl, P.J. van, M.C.V. Wolfensberger & A. Pilot (2006). Onderwijs en talentontwikkeling. Op weg naar een nieuwe didactiek voor onderwijs aan getalenteerde studenten. Landelijke Dag Studievaardigheden, 1 juni 2006, Groningen. Congresboek p

2 Onderwijs en talentontwikkeling Op weg naar een nieuwe didactiek voor onderwijs aan getalenteerde studenten Een nieuw onderwijsparadigma Een nieuw onderwijsparadigma doet zijn intrede in het hoger onderwijs in Nederland. Niet alleen studeerbaarheid is belangrijk maar ook talentontwikkeling. In dit perspectief hebben studenten vooral talent dat kan en moet worden ontwikkeld. In honoursprogramma s staat talentontwikkeling centraal, het zijn programma s die bestemd zijn voor studenten die meer willen en kunnen. Hier wordt een nieuwe didactische benadering zichtbaar waarbij studenten worden uitgedaagd om hun grenzen op te zoeken, en daar zelfs overheen te gaan, en om nieuwe dingen uit te proberen, ook dingen die buiten hun vakgebied liggen om daarmee zichzelf bewust te worden van nieuwe mogelijkheden die er voor hen zijn. In deze programma s vinden onderwijskundig en inhoudelijk allerlei experimenten plaats: studenten kunnen eigen projecten doen, nemen deel aan seminars die ze ook deels zelf organiseren met gastdocenten van binnen en buiten de eigen universiteit, er is aandacht voor academic leadership en voor zowel verdieping als verbreding. Wat zijn honoursprogramma s? De naam honoursprogramma is overgenomen uit de Verenigde Staten waar de term honors program al jaren gebruikt wordt. In Nederland betreft het programma s voor studenten die meer kunnen en willen dan het reguliere onderwijsprogramma biedt. Soms zijn dit programma s bovenop het reguliere programma en soms deels als vervanging daarvan. Ieder honoursprogramma heeft zijn eigen benadering en verandert ook regelmatig van vorm en inhoud. Door het innovatieve karakter zijn deze programma s vaak een proeftuin voor onderwijsvernieuwing ten behoeve van reguliere programma s (Van Eijl, et al. 2003). De honoursprogramma s bestaan uit een verzameling van projecten, gezamenlijke bijeenkomsten en soms cursorische activiteiten. Meestal wordt met kleine groepjes gewerkt, is er begeleiding door een docent en leveren studenten producten af die deels extern gericht zijn zoals een tijdschriftartikel of een congres. Wat zijn de talentvolle studenten in deze context? Een honoursprogramma wordt opgezet om talent te ontwikkelen maar wat bedoelen we daarmee? Heel pragmatisch richt dit soort programma s zich op de studenten die meer willen en kunnen en dus nog potentieel hebben en dat ze tot ontwikkeling willen brengen. Studenten worden tot dit soort programma s toegelaten op basis van een mengvorm van criteria. Cijfers spelen hier een rol in: gemiddeld wordt minimaal een 7 of een 8 aan tot dan toe behaalde cijfers gevraagd. Motivatie wordt als belangrijk gezien (motivatiebrief en selectiegesprek). Een enkele keer spelen aanbevelingen van docenten of tutoren een rol. Studievoortgang is nog een ander criterium. Een groot deel van de selectie is overigens zelfselectie. Maar een beperkt aantal van de studenten die het goed doen in het reguliere programma geven zich op voor een honoursprogramma. Een aantal studenten heeft soms maar belangstelling voor een deel van het honoursprogramma en willen pas in een later studiejaar instromen. Dat vraagt om een flexibele opzet van deze programma s. Het belang van het cijfercriterium wisselt per programma en kan de nodige discussie opleveren. Interessant is in dit verband onderzoek van Renzulli (1978) dat liet zien dat cijfers van universitair afgestudeerden geen studiesucces voorspelden. Pas een combinatie van cijfers (net) iets boven het gemiddelde, doorzettingsvermogen en creativiteit was gecorreleerd met later succes in wetenschap of beroep, de zogenaamde Three-Ring Conception of Giftedness. Door Mönks (1988) zijn aan dit model een aantal omgevingsfactoren toegevoegd zoals 2

3 ouders, school en leeftijdsgenoten die volgens hem van belang zijn bij de ontwikkeling van talent. Onderzoek naar een didactiek van honoursprogramma s Het honoursonderwijs maakt op dit moment een snelle ontwikkeling door, op tal van universiteiten en hogescholen worden initiatieven genomen om honoursprogramma s te ontwikkelen of worden deze al gegeven. Subsidies van de regeringscommissie Ruim baan voor talent zijn daarbij een belangrijke stimulans. Onderzoek naar het leren van honoursstudenten en het doceren van docenten in deze programma s staat nog in de kinderschoenen. Afgelopen jaar is er binnen de Universiteit Utrecht rondom het honoursprogramma van de opleiding Sociale Geografie & Planologie, een project gestart om ervaringen met de didactiek ervan beter in kaart te brengen. Begonnen is met het interviewen van docenten die ervaring hebben met het begeleiden van honoursstudenten. Hen wordt gevraagd naar hun didactische aanpak en hun ervaringen daarmee. Dit honoursprogramma bestaat uit een doorlopende Socratische Workshop (SW) gedurende drie jaar (met maandelijkse bijeenkomsten) voor alle honoursstudenten en een serie bouwstenen die studenten jaarlijks doen. In de SW ligt het accent op het methodische deel van het honoursprogramma. In de bouwstenen werken studenten individueel of in kleine groepjes (2-, 3- of 4-tallen) meer inhoudelijk en doen een project, schrijven een paper, organiseren een excursie enz. Ze hebben daarbij grote vrijheid om de inhoud van hun bouwsteen zelf te bepalen. Ze zoeken ook zelf een docent om hen daarbij te begeleiden. Vaak eindigt de activiteit met een product dat naar buiten komt. De eerste resultaten De eerste resultaten van acht interviews van honoursdocenten leveren een vrij consistent beeld op met hier en daar kanttekeningen: 1. Motivatie ( drive ) van docenten om onderwijs te geven aan honoursstudenten Docenten doen mee aan het honoursprogramma omdat ze met studenten een gedeelde inhoudelijke interesse hebben, ze het leuk vinden om studenten te begeleiden die meer gemotiveerd zijn en meer kunnen. 2. Belang van selectie bij de toelating Selectie wordt door docenten belangrijk gevonden: vooral op motivatie (studenten moeten motivatiebrief schrijven) maar ook op intellectuele kwaliteiten. De huidige cijfereis is een minimaal gemiddelde van een 7. Opgemerkt wordt dat hoge cijfers in het reguliere curriculum weggemiddeld worden door de vele cijfers van (groeps)opdrachten. Opgemerkt wordt dat bij een selectie op cijfers sommige studenten hierover gaan zeuren. De indruk is dat veel studenten zichzelf vooraf selecteren om al dan niet mee te (willen) doen. Selectie in het eerste studiejaar is ook relatief: sommige studenten komen pas laat op gang in de studie. Ook het motivatiecriterium is betrekkelijk: sommige studenten stralen hun motivatie minder uit dan anderen maar zijn het wel. 3. Karakterisering van de doelgroep van honoursstudenten De groep honoursstudenten wordt als zeer divers gezien. Wel zijn het allemaal studenten die gemotiveerd zijn, soms heel ambitieus zijn en een aantal heeft intellectueel het nodige te bieden. Karakteristiek is het eigen initiatief van honoursstudenten. Ze hebben een voorkeur om in kleine groepjes, duo s bijvoorbeeld, met andere gemotiveerde studenten te werken en ze zijn zelfstandiger qua onderwerpkeuze en planning. 4 De onderwijsdoelen SW: Verdiepen academische vaardigheden, leiderschap, stimuleren van persoonlijke groei, een brug slaan tussen maatschappij en wetenschap, studenten verder leren kijken dan hun grenzen, 3

4 kennismaken met de academische wereld, ontdekken of je meer onderzoeker of praktijkmens bent. Wat wil ik en hoe krijg ik dat in de studie voor elkaar? Bouwstenen: Onderzoeksstappen samen doorlopen. Het onderwijs is meestal verdiepend maar ook verbredend. Studenten zelfstandig een beter resultaat laten bereiken, meer de creativiteit van de student honoreren en meer ruimte geven. De student moet na afloop het gevoel hebben echt iets bijgeleerd te hebben bijvoorbeeld: een beter begrip van een abstracte constructie, een artikel dat voor een bepaald tijdstip is opgeleverd, gestructureerd samen kunnen werken.. Maatwerk bij de SW en bouwstenen: De bedoeling van de SW is dat ieder het onderwijs krijgt wat bij hem of haar past. De bouwsteen is geheel afhankelijk wat iemand komt. 5. De onderwijsactiviteiten in een honoursprogramma De opbouw van de SW is heel veel anders dan van een reguliere cursus. In de SW wordt ingegaan op allerlei meta aspecten van het werken aan de bouwsteen zoals het maken van keuzes voor een onderwerp, het nagaan wat je eigenlijk zelf wilt over enkele jaren, het verkennen van je grenzen en daar eens overheen gaan, het geaccepteerd krijgen van een artikel in een tijdschrift en het uitnodigen van een gastdocent. Maar ook time-management om naast de reguliere studie goed het honoursprogramma te kunnen doen. Eigen initiatief bij de bouwstenen essentieel Bij bouwstenen moet het initiatief van de studenten komen, dit is het startpunt: het onderwerp en wat te doen, het is minder voorgekauwd en er ligt meer nadruk op zelfwerkzaamheid. Er is ook meer ruimte voor eigen initiatief (vraaggestuurd werken) Er is meer vrijheid en dus moet je studenten meer vertrouwen geven. Maar soms overschatten studenten zichzelf. Andere sturing dan in reguliere cursus Sturing bij de bouwstenen is anders dan regulier: het kost wat meer tijd, bijvoorbeeld bij een research-essay sturen honoursstudenten je eerder een draft, want ze willen feedback. Andere docent: minder sturing, eerder coach want een half woord is genoeg voor deze studenten. Veel vrijheid maar ze moeten wel laten zien dat ze het kunnen, dus wel wekelijks een gesprek. Soms meer tussenproducten. Werken in kleine groepjes bij de bouwstenen Er wordt in twee- en drietallen gewerkt terwijl dat in hert reguliere programma vijf- en zestallen zijn. Ook is er het verschijnsel van studenten die elkaar kennen en een clubje vormen rondom een onderwerp. 6. De wijze van begeleiden van honoursstudenten De rol van docent bij de bouwsteen is vooral feedback geven op wat studenten inleveren of komen bespreken. Studenten moeten dat commentaar dan weer verwerken. Reguliere studenten komen meer met vragen uit onzekerheid, honoursstudenten om een volgende stap te maken. Studenten komen zelf met een onderwerp en daarom hoef je niet eerst het waarom van het onderwerp uit te leggen. Als docent vraag ik meer dan ik instrueer in tegenstelling tot het reguliere onderwijs. Het is een vraagpunt bij de bouwstenen of je studenten voldoende op hun tenen laat lopen. In de Socratische Workshop is er een vorm van community building op basis van een positief criterium: het leuk vinden van elkaars bijdrage. Ook wordt aandacht aan de voortgang in het honoursprogramma besteed. Bij de 2- en 3-tallen in de bouwstenen vindt waarschijnlijk ook wel community building plaats maar dat speelt zich af buiten het gezichtsveld van de docent. 7. De beoordeling in een honoursprogramma De Socratische Workshop wordt niet beoordeeld met een cijfer maar als afgerond. Bij de bouwstenen wordt wel een cijfer gegeven. Bij sommige docenten is de beoordeling honours 4

5 en regulier niet verschillend. Wel zijn de eisen verschillend omdat studenten eigen criteria en ijkpunten, afgeleid van de eigen doelstellingen hebben. Ook gelden voor een honoursproject andere criteria: onderzoek creatiever aangepakt, statistische meer verantwoord, een nieuwe methode hebben gebruikt e.d. Het is moeilijk te zeggen of talentontwikkeling met een cijfer correleert omdat die ontwikkeling over de jaren heen verloopt. Dat valt beter na te gaan met een portfolio en tutorgesprekken. Contouren van een nieuwe didactiek Uit de interviews worden de contouren van een nieuwe didactiek voor honoursprogramma s zichtbaar. Deze studenten zijn in staat om in hoge mate zelf hun studie-activiteiten te kiezen en te plannen en willen docenten die daarop inspelen. Juist honoursstudenten waarderen het als een docent inspirerend is (Wolfensberger et al., 2004)). Het enthousiasme van honoursstudenten en de gedeelde interesse over hun gekozen onderwerp met de docent mondt uit in wat een inspiratiespiraal genoemd kan worden. Een eerste concept staat in de tabel. Regulier met nadruk op: versus Honours met nadruk op: Vooral interne producten Vooral externe producten Standaardeisen beoordeling Instructie en uitleg Externe gerichtheid beperkt Relatief anoniem contact Grote groepen Interactie om verduidelijking te krijgen Planning voorgestructureerd Vaste docenten voor cursussen Onderwerpen voorgestructureerd Geen toelatingsselectie Extra eisen bij beoordeling Begeleiden en feedback geven Meer nadruk op externe gerichtheid Veel persoonlijk contact Kleine groepen Interactie vooral voor nieuwe ideeën en plannen Zelf planning maken Zelf docenten zoeken voor gedeelde interesse Zelf onderwerpen bepalen Selectiecriteria voor toelating De inspiratiespiraal komt niet alleen voor in honoursprogramma s, gelukkig maar, ook in regulier onderwijs zijn er regelmatig momenten waarop het klikt. Docenten gaven aan dat ze ook regulier onderwijs vaak met plezier geven. Literatuur Eijl, P.J. van, M.V.C. Wolfensberger, M. Cadée, S.Siesling, E.J. Schreve-Brinkman, W.M. Beer, G. Faber & A. Pilot (2003). Plusprogramma's als proeftuin. Mededeling 69. IVLOS, Universiteit Utrecht. 5

6 Mönks, F.J. (1988). De rol van de sociale omgeving in de ontwikkeling van het hoogbegaafde kind. In G. Kanselaar, J. van der Linden & A. Pennings (red.), Begaafdheid: Onderkenning en beïnvloeding ( ). Renzulli, J. S. (1978). What makes giftedness? Reexamining a definition. Phi Delta Kappan, 60, , 261. Wolfensberger M.V.C., A. Pilot, R.J.van der Vaart, P.J. van Eijl & S. Tromp (2004). Studenten in Honours Programmes: hun kenmerken en concepties van universitair onderwijs. ORD, Utrecht. 6