BESLUIT. Besluit van de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet.

Transcriptie

1 Nederlandse Mededingingsautoriteit BESLUIT Besluit van de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit als bedoeld in artikel 37, eerste lid, van de Mededingingswet. Nummer 6842 / 81 Betreft zaak: 6842/ Van Dijk Groep - BGN I. MELDING 1. Op 2 december 2009 heeft de Raad van Bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit (hierna: NMa) een melding ontvangen van een voorgenomen concentratie in de zin van artikel 34 van de Mededingingswet. Hierin is medegedeeld dat de Van Dijk Groep, via haar dochteronderneming Kollum Investments B.V., voornemens is uitsluitende zeggenschap te verkrijgen, in de zin van artikel 27, eerste lid, onder b, van de Mededingingswet, over BGN Holding B.V. Van de melding is mededeling gedaan in Staatscourant nr van 9 december Naar aanleiding van de mededeling in de Staatscourant zijn geen zienswijzen van derden naar voren gebracht. Ambtshalve zijn vragen gesteld aan verschillende marktpartijen. II. PARTIJEN 2. Kollum Investments B.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht. Zij is de dochtermaatschappij van de Van Dijk Groep (hierna: Van Dijk). Daarbij geldt dat de aandeelhouders die gezamenlijke zeggenschap hebben over Kollum Investments B.V. eveneens gezamenlijke zeggenschap hebben over Van Dijk Educatie B.V. door middel van Tetu Holding B.V. 3. Van Dijk is, door middel van Van Dijk Educatie B.V., actief op het gebied van de distributie van studieboeken voor het voortgezet onderwijs (hierna: VO) en het middelbare beroepsonderwijs (hierna: MBO) en daaraan gerelateerde (online) diensten. 1 Ook maakt Studieboekhandel de Ruiter & Fanoy, die zich richt op distributie van VO- en MBO-studieboeken, onderdeel uit van Van Dijk. Daarbij geldt dat Van Dijk Educatie B.V. uitsluitende zeggenschap heeft over Studieboekhandel de Ruiter & Fanoy. Een schoolwinkel bij het ROC Westerschelde (MBO) in Terneuzen en een studieboekwinkel in Vlissingen maken onderdeel uit van Studieboekhandel de Ruiter & Fanoy BGN Holding B.V. (hierna: BGN) is een besloten vennootschap naar Nederlands recht. 1 Van Dijk is slechts beperkt actief op het gebied van de distributie van studieboeken voor het hoger beroepsonderwijs. 2 Van Dijk zal op korte termijn zeggenschap verwerven over de Hogeschool Boekhandel in Vlissingen. 1 Openbare versie

2 5. BGN is door middel van BGN Campus actief op het gebied van de distributie van educatieve boeken voor het hoger beroepsonderwijs (hierna: HBO) en het wetenschappelijke onderwijs (hierna: WO). 3 Bij de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO maakt BGN gebruik van de BGN-campuswinkels, verkoop via internet en verkoop aan studieverenigingen. Daarnaast is BGN door middel van BGN Retail actief op het gebied van de distributie van algemene boeken door middel van de BGN retailwinkels en online verkoop. Deze retailactiviteiten (winkels en online) zullen geen onderdeel worden van Van Dijk en de overname daarvan is als afzonderlijke concentratie bij de NMa gemeld. 4 Het bedrijfsonderdeel BGN B2B is actief op het gebied van de verkoop van wetenschappelijke en zakelijke werken in de vorm van (elektronische) boeken, tijdschriften, losbladige uitgaven en dergelijke. Tevens is BGN B2B door middel van Adriaan Heinen Uitgevers actief als uitgever van boeken. 5 BGN B2B maakt onderdeel uit van de overname door Van Dijk. Van Dijk heeft echter de intentie BGN B2B op termijn te vervreemden. 6 III. DE GEMELDE OPERATIE 6. De gemelde operatie betreft de verwerving door Van Dijk van alle aandelen BGN van de huidige aandeelhouders van BGN, waaronder NPM Capital N.V. De voorgenomen transactie is neergelegd in een door partijen overgelegde Share Purchase Agreement d.d. 30 november IV. TOEPASSELIJKHEID VAN HET CONCENTRATIETOEZICHT 7. De gemelde operatie is een concentratie in de zin van artikel 27, eerste lid, onder b, van de Mededingingswet. De hierboven, onder punt 6, omschreven transactie leidt er toe dat Van Dijk uitsluitende zeggenschap verkrijgt over BGN Campus en BGN B2B. 8. Betrokken ondernemingen zijn Van Dijk en BGN. 3 BGN is slechts zeer beperkt actief op het gebied van de distributie van studieboeken voor het MBO. 4 Ten aanzien van de transactie waarbij de retailactiviteiten van BGN worden verkocht, heeft de Raad van Bestuur van de NMa op 9 februari 2010 besloten geen vergunningseis te stellen (zie het besluit van 9 februari 2010 in zaak 6856/Audax Selexyz). 5 Deze partij maakt boeken in opdracht van en op verzoek van derden, waaronder de Selexyz-boekhandels, bedrijven, de overheid en particulieren. Het betreft boeken in de categorieën regionalia, kunst, cultuurgeschiedenis, taal, mens en maatschappij, reizen en literatuur. Adriaan Heinen Uitgevers is niet actief op het gebied van het uitgeven van educatieve boeken. Derhalve bestaat er ook geen verticale relatie tussen de activiteiten van Van Dijk en Adriaan Heinen Uitgevers (BGN). 6 Partijen kunnen nog niet aangeven wanneer de B2B-activiteiten zullen worden vervreemd. De beoordeling in dit besluit is gebaseerd op de overname inclusief de B2B-activiteiten van BGN. 2 Openbare versie

3 9. Uit de bij de melding ter beschikking gestelde omzetgegevens blijkt dat de gemelde concentratie binnen de werkingssfeer van het in hoofdstuk 5 van de Mededingingswet geregelde concentratietoezicht valt. V. BEOORDELING A. INLEIDING 10. Hierna zal eerst kort worden ingegaan op de activiteiten van partijen en de totale bedrijfskolom voor studieboeken. Act ivit eit en par t ijen 11. Partijen zijn beide actief op het gebied van de distributie van studieboeken voor verschillende opleidingsniveaus. 7 Van Dijk richt zich met name op de distributie van studieboeken voor het VO en het MBO. BGN richt zich met name op de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO. 12. Naast de levering van studieboeken bieden zowel Van Dijk als BGN een aantal aanpalende diensten aan zoals bijvoorbeeld het verzorgen van de administratie, de facturering, het samenstellen van boekenlijsten en het organiseren en beheren van boekenfondsen. Hierna zal alleen daar waar relevant op deze diensten worden ingegaan omdat deze veelal samenhangen met de distributie van studieboeken voor de verschillende opleidingsniveaus. Bedr ijf skol om voor st udieboeken 13. Binnen de bedrijfskolom voor studieboeken vormt de distributeur de verbinding tussen de uitgever en de eindafnemer. De bedrijfskolom ziet er gestileerd als volgt uit. 7 Studieboeken voor het VO en het MBO worden veelal aangeduid als educatieve boeken en boeken voor het HBO en het WO als wetenschappelijke boeken. Zie ook NMa, Schoolboekenscan 2006, van november 2006 (hierna: Schoolboekenscan), pagina 8. In dit besluit zullen deze boeken voor de verschillende opleidingsniveaus zoveel mogelijk worden aangeduid als studieboeken. 3 Openbare versie

4 14. De uitgevers van studieboeken houden zich bezig met het ontwerp, de productie en de marketing van studieboeken. Zij maken daarbij veelal gebruik van docenten uit het onderwijssegment waarvoor het boek of de methode is bestemd. 15. De distributie van studieboeken wordt hoofdzakelijk verzorgd door gespecialiseerde distributeurs en (online) boekhandels. Zij kopen hiertoe rechtstreeks studieboeken in bij verschillende uitgevers en treden daarmee dus op als inkoper. Daarnaast treden zij op als verkoper 8 aangezien zij de studieboeken verkopen aan eindafnemers. 16. De eindafnemer van een studieboek is degene die het studieboek uiteindelijk aanschaft en hoeft niet per se de eindgebruiker te zijn. Afhankelijk van het opleidingsniveau kan de eindafnemer de onderwijsinstelling, de individuele leerling/student of een studievereniging zijn. 17. De onderwijsinstelling speelt een cruciale rol bij de keuze voor een studieboek. Het is namelijk de onderwijsinstelling (schoolleiding, docent of vakgroep) die bepaalt welk studieboek c.q. welke lesmethode de eindafnemer dient aan te schaffen. Distributeurs hebben een beperkte rol bij de inhoudelijke keuze van de lesmethoden Van belang is om op te merken dat de Wet van 9 november 2004 houdende regels omtrent de vaste boekenprijs (hierna: Wet op de vaste boekenprijs) niet van toepassing is op studieboeken voor het VO en het MBO. Voor Nederlandstalige HBO- en WO-studieboeken geldt de Wet op de vaste boekenprijs wel. 8 Of, zoals aangegeven in punt 31, als verhuurder. 9 Zie onder meer Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina Openbare versie

5 B. RELEVANTE MARKTEN Rel evant e pr oduct mar kt en 19. Zoals aangegeven, richt Van Dijk zich met name op de distributie van studieboeken voor het VO en het MBO en richt BGN zich met name op de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO. 20. In het navolgende zal worden onderzocht in hoeverre Van Dijk en BGN op dezelfde markt(en) actief zijn om vervolgens te kunnen bepalen wat de gevolgen zijn van een concentratie tussen deze partijen op deze (mogelijke) markt(en). Er zal bekeken worden of verschillende distributiemarkten kunnen worden onderscheiden. Met name zal worden onderzocht of de distributie van studieboeken voor het VO zich onderscheidt van de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus. Zienswijze partijen 21. Partijen verwijzen naar een eerder besluit 10 waarin de NMa op het gebied van het uitgeven van studieboeken een onderscheid heeft gemaakt tussen i) algemene boeken, ii) educatieve boeken (voor het VO, het basisonderwijs en het MBO) en iii) wetenschappelijke boeken (voor het HBO, het WO en de professionele markt). Volgens partijen geldt de daarin gehanteerde indeling ook voor de distributie van studieboeken. Partijen wijzen er daarbij op dat deze categorieën zich onderscheiden op grond van doelgroep, productkenmerken, beoogd gebruik, uiteenlopende wettelijke regimes en de verschillende distributiemiddelen die worden gehanteerd. Naar het oordeel van partijen is er geen sprake van vraag- en aanbodsubstitutie tussen deze categorieën. 22. Voorts zijn partijen van mening dat binnen de hiervoor genoemde categorie educatieve boeken een nader onderscheid moet worden gemaakt tussen de distributie van studieboeken voor a) het basisonderwijs, b) het VO en c) het beroepsonderwijs (MBO en volwasseneneducatie).partijen wijzen hierbij onder meer op verschillen tussen de opleidingsniveaus, het gebruik van andere studieboeken, de afwijkende bestelcyclus, de verschillende aankoopprocessen en het verschil in de vereiste kennis en reputatie voor een distributeur per opleidingsniveau. Volgens partijen verschillen hierdoor de rol en taak van de distributeur per opleidingsniveau. Beoordeling NMa 23. De NMa heeft nog niet eerder onderzoek gedaan naar de marktafbakening voor de distributie van studieboeken. Wel heeft de NMa, evenals de Europese Commissie (hierna: 10 Zie het besluit van 8 augustus 2008 in zaak 6421/NDC - ThiemeMeulenhoff. 5 Openbare versie

6 Commissie), in het verleden onderzoek gedaan naar de marktafbakening voor het uitgeven van studieboeken. Zowel de NMa als de Commissie hebben ten aanzien van die activiteit geconcludeerd dat verschillende relevante productmarkten moeten worden onderscheiden per type boek waarbij de NMa is uitgegaan van een onderscheid naar (i) algemene boeken, (ii) wetenschappelijke boeken 11 en (iii) school- en studieboeken In het hiernavolgende zal eerst worden nagegaan in hoeverre, evenals voor het uitgeven van boeken, voor de distributie van boeken een onderscheid moet worden gemaakt naar het type boek dat wordt gedistribueerd. Daarna zal worden nagegaan of binnen de categorie studieboeken een nader onderscheid moet worden gemaakt per opleidingsniveau en met name of er een onderscheid moet worden gemaakt tussen de distributie van VO-studieboeken en de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus. Distributie van algemene boeken versus distributie van studieboeken 25. De distributie van studieboeken vergt een andere (logistieke) organisatie en voorraadbeheer dan de distributie van algemene boeken.algemene boeken worden per titel door het jaar heen door individuen afgenomen terwijl de verkoop van studieboeken zich concentreert aan het begin van een schooljaar, studieblok of -semester. Bovendien geldt dat de verkoop van algemene boeken aan de consument geschiedt via (online) boekhandels die in de regel boeken 11 In de Schoolboekenscan is dit nader omschreven als wetenschappelijke boeken voor het HBO, het WO en de professionele markt (Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina 8). De distributie van professionele boeken heeft geen materiële link met de distributie van studieboeken voor het VO, het MBO, het HBO of het WO. Afnemers van professionele boeken zijn immers de bibliotheken van zakelijke dienstverleners, onderwijsinstellingen en bijvoorbeeld ziekenhuizen en niet de studenten van de onderwijsinstellingen zoals het geval is bij de distributie van studieboeken. BGN (B2B) is actief op het gebied van de distributie van professionele boeken, Van Dijk niet. Er is derhalve ten aanzien van dit type boeken geen sprake van horizontale overlap. Wel bestaat overlap tussen de uitgeverijen waar Van Dijk en BGN (B2B) hun boeken inkopen. In het navolgende zal dan ook slechts nog worden ingegaan op de distributie van professionele boeken voor zover het deze overlap op het gebied van de inkoop van boeken betreft. 12 In de Schoolboekenscan is dit nader omschreven als educatieve boeken voor het VO, het basisonderwijs en de beroepsvoorbereidende educatie. Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina Zie het besluit in zaak 6421/NDC - ThiemeMeulenhoff, reeds aangehaald, punten en het besluit van 31 mei 2001 in zaak 2415/Veen - Bosch & Keuning, punt 18. Zie ook de beschikking van de Commissie van 7 januari 2004 in zaak COMP/M.2987 Largadere/Natexis/VUP, punt 194. In deze beschikking heeft de Commissie een nadere onderverdeling gemaakt each of the major categories of books constitutes a relevant product market (i) general literature titles, (ii) children s books, (iii) art books, (iv) guides and manuals, (v) strip cartoons, (vi) educational books, (vii) academic and professional books. Zie ook de Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina 8. 6 Openbare versie

7 inkopen via het Centraal Boekhuis. 14 De distributie van studieboeken daarentegen vindt plaats via gespecialiseerde distributeurs, via gespecialiseerde boekhandels die zijn gevestigd op of dichtbij een onderwijsinstelling (zogenoemde campuswinkels) of via algemene (lokale) boekhandels die een apart logistiek systeem hebben ontwikkeld voor de handling 15 van studieboeken. Voor de distributie van studieboeken speelt het Centraal Boekhuis een bescheiden rol Uit het voorgaande volgt dat met partijen kan worden aangenomen dat de distributie van studieboeken moet worden onderscheiden van de distributie van algemene boeken. Aangezien partijen beide niet actief zijn op het gebied van de distributie van algemene boeken zal hierna niet nader op deze activiteit worden ingegaan. Distributie van studieboeken voor het VO 27. Voorts is onderzocht of binnen de distributie van studieboeken een aparte markt bestaat voor de distributie van VO-studieboeken die zich onderscheidt van de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus. 28. Vanuit de vraagzijde bezien, geldt dat studieboeken per opleidingsniveau (basisonderwijs, VO, MBO (inclusief volwasseneneducatie), 17 HBO en WO) niet substitueerbaar zijn. Scholen en/of leerlingen/studenten zijn gebonden aan een bepaald type onderwijs, aan een gekozen onderwijsmethode en aan de specifiek daarbij behorende studieboeken. 29. Van aanbodsubstitutie is sprake wanneer een distributeur op korte termijn en zonder aanzienlijke investeringen studieboeken kan gaan aanbieden voor een ander opleidingsniveau Het Centraal Boekhuis fungeert als centraal magazijn voor met name algemene boeken en verzorgt het transport tussen uitgevers en boekhandels. De aandelen van het Centraal Boekhuis zijn in handen van het Nederlandse Uitgevers Verbond en de Nederlandse Boekverkopersbond. 15 Het leveren, factureren en/of innemen van studieboeken of het samenstellen van pakketten studieboeken. 16 Het Centraal Boekhuis heeft uitsluitend een functie voor kleinere leveringen, zoals nabestelling van distributeurs of van de algemene boekhandel die een klein aantal studieboeken verkoopt. Zie ook de Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina In onderhavige zaak wordt de categorie studieboeken voor het MBO en voor de volwasseneneducatie (beide beroepsonderwijs) gezien als één categorie. Zie ook het besluit in zaak 6421/NDC - ThiemeMeulenhoff, reeds aangehaald, voetnoot 14, en het onderscheid dat het Ministerie van OC&W hanteert voor het onderwijsstelsel 18 Zie de Bekendmaking van de Commissie inzake de bepaling van de relevante markt voor het gemeenschappelijke mededingingsrecht (97/C 372/03), punt Openbare versie

8 30. Zoals hierna zal worden toegelicht, onderscheidt de distributie van studieboeken voor het VO zich van de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus qua (i) eindafnemer, (ii) aard van de dienstverlening en (iii) het gebruik van Europese aanbestedingsprocedures. (i) Eindafnemers 31. In het VO is het opleidingsinstituut afnemer van de studieboeken. Onderwijsinstellingen kopen (of huren) de studieboeken en stellen deze boeken vervolgens gratis ter beschikking aan hun leerlingen. 19 In het VO vindt de bestelling en levering van studieboeken in de regel alleen plaats aan het begin van het schooljaar. Een distributeur moet hiervoor in staat zijn om aan de school in voor de leerling samengestelde boekenpakketten te leveren. 32. In het basisonderwijs zijn het ook de onderwijsinstellingen die de boeken kopen, 20 maar worden de boeken niet zoals in het VO per individuele leerling gedistribueerd, maar per klas. In het MBO, het HBO en het WO is het doorgaans de individuele leerling/student die de studieboeken afneemt. In het WO en het HBO kan afname van studieboeken ook geschieden via een studievereniging die de vraag naar studieboeken van haar leden bundelt. 33. In het HBO, het WO en in mindere mate ook in het MBO vinden bestelling en levering van studieboeken op meerdere momenten in het jaar plaats, zowel aan het begin van het opleidingsjaar als aan het begin van een semester of studieblok. Gezien het grote aantal studierichtingen en keuzevakken in het WO en het wisselend moment waarop studenten aan een bepaald vak beginnen, zijn de bestellingen van WO-studieboeken over het algemeen gevarieerder, kleiner van omvang en vinden ze door het jaar heen plaats. 34. VO-instellingen maken met name gebruik van studieboeken van drie grote uitgevers en distributeurs kopen de boeken veelal rechtstreeks bij deze uitgevers in. Een distributeur van studieboeken voor het VO koopt zijn boeken dan ook slechts bij een beperkt aantal partijen in. In het MBO geldt dat een distributeur van een groot aantal uitgevers boeken moet betrekken. Een groot deel van de MBO-studieboeken wordt ontwikkeld en uitgegeven door diverse branchegelieerde uitgevers. Een groot deel van deze boeken is niet verkrijgbaar via het Centraal Boekhuis. 21 Een distributeur van MBO-studieboeken dient aldus te investeren in contacten met al deze uitgevers. Ook distributeurs/boekhandels actief op het HBO en het WO hebben, gezien de grote variëteit aan studierichtingen en vakken, een breed assortiment aan boeken nodig en derhalve te maken met een groot aantal, met name in het WO vaak ook buitenlandse, uitgevers. 19 VO-onderwijsinstellingen zijn hiertoe verplicht op grond van de Wet van 29 mei 2008 tot wijziging van diverse onderwijswetten in verband met het door de scholen om niet ter beschikking stellen van lesmateriaal aan de leerlingen in het VO (hierna: Wet op de gratis schoolboeken). 20 In het basisonderwijs vindt net als in het HBO en WO geen verhuur van boeken plaats. 21 Volgens schattingen van partijen gaat het om circa 60% van de studieboeken voor het MBO. 8 Openbare versie

9 (ii) Dienstverlening 35. Mede gestuurd door de behoefte van de afnemers verschilt de manier van distribueren van studieboeken per opleidingsniveau. Zo kan de dienstverlening van een distributeur variëren van het eenvoudig inkopen en in bulk doorverkopen van (pakketten) studieboeken aan onderwijsinstellingen tot aan het verzorgen van een totaalpakket aan diensten waarbij de distributeur naast het leveren van de studieboeken ook aanvullende diensten verzorgt. Hierbij kan worden gedacht aan de administratie, de facturering, het samenstellen van boekenlijsten, het vervoer van boeken naar diverse locaties of zelfs naar het thuisadres van de leerling/student en het organiseren en beheren van een boekenfonds. 36. Om actief te zijn op het gebied van de distributie van studieboeken voor het VO is het van belang een uitgebreid dienstenpakket te kunnen aanbieden. VO-onderwijsinstellingen sluiten daartoe overeenkomsten af met gespecialiseerde distributeurs voor de levering van studieboeken aan hun leerlingen in de vorm van een boekenfonds. Dit kan een intern of een extern boekenfonds zijn. 22 Bij een intern boekenfonds koopt en beheert de school de studieboeken en verricht zelf alle daarbij behorende taken. De dienst van de distributeur beperkt zich hoofdzakelijk tot het leveren van de boeken in bulk. Bij externe boekenfondsen beheert en organiseert de distributeur het fonds en verricht alle daarmee verbonden uitvoerende diensten waaronder het samenstellen van boekenlijsten, het samenstellen, leveren en factureren van boekenpakketten en het innemen van huurboeken. 37. Voor boekenfondsen dient een distributeur over een omvangrijke logistieke organisatie te beschikken. Het opzetten van een boekenfonds vergt gespecialiseerde kennis van de schoolboekenmarkt, logistieke investeringen (onder meer voor de pakketsamenstellingen, de beheersing van het administratieve proces, voorraadbeheer en ontsluiting van digitale content voor klanten) en investeringen in ICT-toepassingen die hiervoor nodig zijn. 23 In het marktonderzoek hebben verschillende distributeurs en uitgevers gewezen op voornoemde investeringen die nodig zijn om VO-studieboeken in deze vorm te kunnen distribueren. 22 Zie Onderzoek ten behoeve van evaluatie van de marktwerking educatieve boekenmarkt, eindrapport, 15 september 2009 van Ecorys (hierna: Ecorys-rapport), o.a. pagina s 48 en Het Ecorys-rapport noemt ook gefaciliteerde boekenfondsen. Daarbij gaat het niet om de levering van studieboeken, maar om de levering van aanvullende diensten die nodig zijn om de boekenstroom binnen een school in goede banen te leiden. De levering van dit pakket aan diensten wordt door de onderwijsinstelling in een apart bestek aanbesteed en gegund aan een distributeur of andere onderneming die zich heeft gespecialiseerd in dergelijke dienstverlening. Het is voor een distributeur derhalve niet in alle gevallen noodzakelijk ook zelf de aanvullende dienstverlening te kunnen verrichten. 23 Zie onder meer de Schoolboekenscan, reeds aangehaald, pagina 10, en ook het Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina s en Openbare versie

10 38. Voor het aanbieden van externe boekenfondsen, waar de meeste vraag naar is, 24 dienen distributeurs naast de uitgebreidere dienstverlening bovendien te investeren in voorraden van huurboeken die op enig moment niet meer courant zijn. Over het algemeen kennen deze huurboeken een afschrijftermijn van vier jaar. 39. De distributie van studieboeken in het basisonderwijs, het MBO, het HBO en het WO vergt een ander logistiek systeem. De distributie van boeken in het basisonderwijs wijkt qua logistiek systeem vervolgens zeer af van de distributie van studieboeken in het MBO, het HBO en het WO. Dit heeft te maken met het feit dat een distributeur voor het basisonderwijs een totaaloplossing dient aan te bieden waarbij naast boeken ook stoelen, schriften, pennen en dergelijke worden geleverd waar het bij de andere opleidingsniveaus alleen de levering van studieboeken betreft. Dit zorgt voor een ander logistiek proces en daardoor ook voor een andere bedrijfsvoering. Bovendien geldt bij het basisonderwijs dat de relaties met de scholen essentieel zijn; distributeurs en uitgevers van boeken voor het basisonderwijs oefenen door hun advisering een grote invloed uit op de uiteindelijke boekenkeuze van de school. 40. Uit het voorgaande volgt dat de distributie van studieboeken voor het VO zich onderscheidt van de distributie van studieboeken voor de andere opleidingsniveaus. Om als distributeur van studieboeken voor een ander opleidingsniveau VO-boeken te gaan distribueren, is een aanpassing vereist van de interne bedrijfsvoering van een dergelijke distributeur. Er zijn sterke aanwijzingen dat deze aanpassingen gezien de specifieke kenmerken en hoge investeringen voor het distribueren van VO-studieboeken lastiger te maken zijn dan voor de andere opleidingsniveaus. (iii) Europese aanbestedingsprocedures 41. In het VO worden sinds 2008 opdrachten aan distributeurs gegund via Europese aanbestedingsprocedures. 25 Deze aanbestedingsprocedures blijken een aanzienlijke drempel te vormen om diensten te kunnen aanbieden voor het VO. In de aanbestedingsbestekken worden eisen gesteld waaraan nieuwe spelers moeilijk kunnen voldoen. Het betreft onder meer het kunnen tonen van referenties van vergelijkbare dienstverlening (zowel inhoudelijk als qua omvang van de dienstverlening) en eisen ten aanzien van financiële verplichtingen (bijvoorbeeld 24 VO-onderwijsinstellingen lijken in de praktijk met name te kiezen voor een extern boekenfonds. Schattingen van de verhouding tussen externe en interne boekenfondsen lopen uiteen. In het Ecorys-rapport wordt de verhouding geschat op 70% extern boekenfonds versus 30% intern boekenfonds. Zie het Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina 56. Het marktonderzoek bevestigt dat meer gebruik wordt gemaakt van externe dan van interne boekenfondsen. 25 Of onderwijsinstellingen in het VO de inkoop van studieboeken Europees aanbesteden, is afhankelijk van het bedrag waarvoor studieboeken worden ingekocht. In de praktijk halen de meeste onderwijsinstellingen de aanbestedingsdrempel. 10 Openbare versie

11 bankgaranties). 26 Voorts dienen distributeurs kennis van Europese aanbestedingsprocedures te hebben, dan wel deze in te huren. 42. Bovendien blijkt dat distributeurs pas effectief kunnen concurreren bij een aanbesteding indien zij beschikken over een bepaalde omzet. Volgens het Ecorys-rapport is een aanzienlijke omzet nodig om in aanmerking te komen voor kortingen van uitgevers om bij een aanbesteding een concurrerend aanbod te kunnen doen aan VO-instellingen Het voorgaande wordt bevestigd door het marktonderzoek. Eén distributeur wijst op de vereiste gedegen kennis van Europese aanbestedingsprocedures, een ander op de kosten om aan een aanbesteding te kunnen deelnemen. Voorts wijzen zowel distributeurs als uitgevers erop dat nieuwe, in de regel kleinere, spelers niet of zeer moeilijk kunnen meedingen met bestaande grotere distributeurs. Om actief te zijn op het gebied van distributie van studieboeken voor het VO lijkt schaalomvang dan ook van wezenlijk belang, meer dan voor andere opleidingsniveaus. Conclusie 44. Gelet op het voorgaande en het feit dat de meeste distributeurs zich specialiseren in de distributie voor een bepaald opleidingsniveau 28 zijn er aanwijzingen dat de distributie van studieboeken per opleidingsniveau van elkaar verschilt. 45. Het onderscheidend karakter is het duidelijkst wat betreft de distributie van studieboeken voor het VO. Met name de verplichting voor VO-instellingen om in voorkomende gevallen Europees aan te besteden, de uitgebreide dienstverlening die VO-instellingen doorgaans verlangen van distributeurs en de bijbehorende investeringen maken dat distributeurs die zich nu richten op studieboeken ten behoeve van andere opleidingsniveaus niet binnen een jaar en zonder significante investeringen kunnen omschakelen op het distribueren van studieboeken voor het VO. In onderhavige zaak zal dan ook worden uitgegaan van een aparte relevante markt voor de distributie van studieboeken voor het VO die te onderscheiden is van (een) mogelijke markt(en) voor de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus Zie onder meer ook het Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina s 13, 51, 61 en Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina Voor zover uit het marktonderzoek is gebleken, is Van Dijk momenteel de enige distributeur die diensten aanbiedt voor zowel het VO als het MBO. Daarnaast zijn enkele distributeurs actief in de distributie van studieboeken voor zowel het HBO als het WO. Voorbeelden zijn Athenaeum Boekhandel in Amsterdam en BGN. 29 De extra investeringen die nodig zijn voor het aanbieden van externe boekenfondsen (zie de punten 36 tot en met 38) ten opzichte van de investeringen voor interne boekenfondsen kunnen er op wijzen dat er binnen de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO een nader onderscheid moet worden gemaakt naar type boekenfonds. Aangezien BGN niet actief is op het gebied van de distributie van VO-studieboeken wordt hier niet verder op ingegaan. 11 Openbare versie

12 46. Alhoewel uit het marktonderzoek aanwijzingen naar voren komen dat de distributie van boeken voor het basisonderwijs onderscheiden kan worden van de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus (zie punten 32 en met name 39) zal hier in onderhavige zaak niet verder op worden ingegaan aangezien Van Dijk en BGN beide niet actief zijn op het gebied van de distributie van studieboeken voor het basisonderwijs. 47. Voor zover het de distributie van studieboeken voor andere opleidingsniveaus dan het VO betreft, wordt in deze zaak in het midden gelaten of de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en het WO als drie afzonderlijke relevante productmarkten dienen te worden beschouwd, of dat de distributie van studieboeken voor het MBO en HBO respectievelijk het HBO en WO gezamenlijk als een afzonderlijke relevante productmarkt dient te worden beschouwd, of dat de distributie van studieboeken voor deze drie opleidingsniveaus tot één en dezelfde relevante productmarkt behoren, omdat de materiële beoordeling hierdoor niet wordt beïnvloed (zie de punten 54 tot en met 100). Rel evant e geogr af ische mar kt en Distributie van studieboeken voor het VO 48. Het is aannemelijk dat de geografische omvang van de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO niet ruimer is dan nationaal. De diensten worden afgenomen door Nederlandse scholen die nagenoeg uitsluitend Nederlandstalige boeken kopen of huren. Voorts wordt de wijze waarop onderwijsinstellingen in het VO studieboeken aanschaffen sterk bepaald door de Wet op de gratis schoolboeken. Om studieboeken te kunnen leveren of de diensten te kunnen verzorgen die voor boekenfondsen nodig zijn, dient een distributeur binnen Nederland een logistiek systeem op te zetten. Er zijn geen buitenlandse ondernemingen actief op de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO in Nederland. 49. Het is niet aannemelijk dat in onderhavige zaak moet worden uitgegaan van een kleiner dan nationale markt voor de distributie van studieboeken voor het VO. Ten eerste zijn de twee belangrijkste spelers, Van Dijk en Iddink, op landelijk niveau actief en wordt de levering van boeken door scholen Europees aanbesteed. Een zeer beperkt en afnemend aandeel van de totale distributie van studieboeken voor het VO wordt nog verzorgd door lokale spelers. Hoewel de onderlinge concurrentieverhoudingen in een gebied waar een lokale speler actief is anders kunnen zijn, worden zij ook nog altijd gedisciplineerd door landelijke spelers. 50. In het navolgende zal worden uitgegaan van een Nederlandse markt voor de distributie van studieboeken voor het VO. 12 Openbare versie

13 Distributie van studieboeken voor overige opleidingsniveaus 51. Indien de distributie van studieboeken voor het MBO als een aparte relevante productmarkt zou moeten worden beschouwd, is het aannemelijk dat de geografische dimensie daarvan nationaal is. De boeken die MBO-leerlingen afnemen zijn nagenoeg uitsluitend afkomstig van Nederlandse uitgevers. Daarnaast zijn er geen buitenlandse ondernemingen als distributeur actief voor dit opleidingsniveau. 52. Het is aannemelijk dat ook voor de mogelijke markt(en) voor de distributie van studieboeken voor het HBO en/ of het WO, die al dan niet ook de distributie van MBOstudieboeken omvat(ten), de geografische dimensie tenminste nationaal is. Voor zover er ook lokale boekhandels actief zijn op deze mogelijke markten geldt, evenals bij het VO, dat zij concurrentiedruk zullen ondervinden van de nationale spelers. In het HBO en het WO wordt meer gebruik gemaakt van Engelstalige boeken afkomstig van buitenlandse uitgeverijen. Dit neemt echter niet weg dat de belangrijkste distributeurs van studieboeken voor het HBO en/of het WO nog steeds doorgaans binnen Nederland een logistiek systeem hebben en op landelijk niveau actief zijn. Concl usie r el evant e mar kt en 53. Op basis van het voorgaande kan worden geconcludeerd dat de distributie van studieboeken moet worden onderscheiden van de distributie van algemene boeken. Voorts dient (mogelijk) een nader onderscheid te worden gemaakt binnen distributie van studieboeken naar opleidingsniveau. Het betreft de volgende (mogelijke) markt(en) waarvoor geldt dat de geografische omvang (tenminste) nationaal is: - de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het HBO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het WO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO en het HBO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO; - de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en het WO. 13 Openbare versie

14 C. GEVOLGEN VAN DE CONCENTRATIE 54. In het navolgende wordt eerst ingegaan op de mogelijke gevolgen van de concentratie op de mogelijke markten waarop beide partijen actief zijn. Daarna wordt onderzocht of als gevolg van deze concentratie potentiële concurrentiedruk wegvalt op de (mogelijke) markten waarop één van beide partijen actief is. Voorts zal worden onderzocht of de overname van BGN kan leiden tot een grotere inkooppositie van Van Dijk richting uitgevers en of deze grotere inkooppositie van Van Dijk ertoe kan leiden dat de mededinging op één van de (mogelijke) markten voor de distributie van studieboeken significant zou kunnen worden belemmerd. 55. Ten aanzien van dit laatste onderzoekspunt kan worden opgemerkt dat het behalen van extra inkoopvoordelen als gevolg van een concentratie in beginsel kan leiden tot een scherpere (prijs)concurrentie tussen distributeurs en daarmee tot mogelijk lagere prijzen voor eindafnemers. Een ander mogelijk gevolg van het behalen van extra inkoopvoordelen kan echter zijn dat deze inkoopvoordelen ingezet worden door een distributeur om concurrenten te marginaliseren of van de markt te laten verdwijnen. In een dergelijke situatie zou er voor een distributeur uiteindelijk geen prikkel meer bestaan om het inkoopvoordeel door te geven aan eindafnemers, indien toetreding door mogelijk hoge drempels wordt verhinderd. Hierdoor zou de prijs op termijn kunnen stijgen of zou de kwaliteit van zijn diensten kunnen afnemen. Hor izont al e over l ap 56. In punt 53 is geconcludeerd dat er mogelijk meerdere relevante markten kunnen worden onderscheiden voor de distributie van studieboeken. Zoals aangegeven in punt 11 en zoals onderstaande tabel 1 laat zien, richt Van Dijk zich met name op de distributie van studieboeken voor het VO en het MBO en BGN met name op de distributie van studieboeken voor het HBO en WO. 14 Openbare versie

15 30 (mogelijke) markt Totale omzet in mln EUR Marktaandeel Van Dijk Marktaandeel BGN Gezamenlijk marktaandeel (2009) MBO* (i) 73 mln. [40-50] ** % [0-10]% [40-50]% HBO (ii) 92 mln. [0-10]% [30-40]% [40-50]% HBO + WO (iii) 144 mln. [0-10]% [40-50]% [40-50]% MBO* + HBO 165 mln. [10-20]% [20-30]% [40-50]% (iv) MBO* + HBO mln. [10-20]% [30-40]% [40-50]% WO (v) VO (vi) 285 mln. [60-70]% 0% [60-70]% WO (vii) 52 mln. 0% [60-70]% [60-70]% * inclusief volwassenenonderwijs 57. Er is sprake van horizontale overlap tussen de activiteiten van partijen op de volgende mogelijke relevante markten: (i) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO; (ii) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het HBO; (iii) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO; (iv) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO en het HBO; (v) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en het WO. Beperkte overlap op markten (i), (ii) en (iii) 58. Uit tabel 1 blijkt dat op de mogelijke markt voor (i) de distributie van studieboeken voor het MBO, (ii) de distributie van studieboeken voor het HBO en (iii) de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO de toevoeging van het marktaandeel van BGN aan Van Dijk respectievelijk van Van Dijk aan BGN als gevolg van de concentratie zeer beperkt is. Uit 30 De in deze tabel genoemde markttotalen en marktaandelen zijn gebaseerd op onderbouwde schattingen van partijen. ** In deze openbare versie van het besluit zijn delen van de tekst vervangen of weggelaten om redenen van vertrouwelijkheid. Vervangen of weggelaten delen zijn met vierkante haken aangegeven. In het geval van getallen of percentages kan de vervanging hebben plaatsgevonden in de vorm van vermelding van bandbreedtes. 15 Openbare versie

16 antwoorden van partijen op door de NMa gestelde vragen blijkt dat Van Dijk zich op dit moment niet actief richt op het HBO en het WO en dat ook BGN zich niet actief richt op het MBO. 31 Significante overlap op markten (iv) en (v) 59. Uit tabel 1 blijkt tevens dat de activiteiten van partijen significant overlappen op de mogelijke markt voor (iv) de distributie van studieboeken voor het MBO en het HBO waarop het gezamenlijk marktaandeel van partijen [40-50]% bedraagt en de mogelijke markt voor (v) de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en het WO waarop het gezamenlijk marktaandeel van partijen [40-50]% bedraagt. 60. Voor beide mogelijke markten geldt dat naast Van Dijk en BGN andere spelers actief zijn op het gebied van de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en ook voor het WO. 61. Op het gebied van de distributie van studieboeken voor het MBO is Van Dijk de grootste speler. Daarnaast vindt de distributie van MBO-studieboeken plaats via onder meer Studieboekencentrale Noord-Nederland NV, de Lisette Werter Groep 32, Boekhandel Mulder en verschillende lokale boekhandels. Ook vindt de distributie van MBO-studieboeken plaats via online boekhandels. 62. Op het gebied van de distributie van studieboeken voor het HBO is BGN de grootste speler. Daarnaast zijn er verschillende boekhandels actief door middel van campuswinkels zoals Westerhof (Zwolle), Athenaeum Boekhandel (Amsterdam), Broekhuis (Deventer), Ruward (Den Haag) en Planeta (Enschede). Voorts zijn er nog diverse online aanbieders actief waaronder bol.com, studieboeken.nl en studieboekenkorting.nl. 63. Ook op het gebied van de distributie van studieboeken voor het WO is BGN de grootste speler. Verder zijn er verschillende (universitaire) boekhandels, zoals Jongbloed Juridische Boekhandel (Leiden), VU-boekhandel, Athenaeum (beide Amsterdam), Broekhuis (Enschede), Boomker Savenije (Groningen), online aanbieders en overige (kleine) boekhandels. 64. Gelet op de verschillende spelers die per opleidingsniveau actief zijn, geldt dat Van Dijk en BGN niet elkaars meest nabije concurrent zijn op de mogelijke markt voor (iv) de distributie van studieboeken voor het MBO en HBO en (v) de distributie van studieboeken voor het MBO, 31 Wat betreft de activiteiten van BGN op het gebied van MBO-boeken geven partijen aan dat het enerzijds gaat om losse bestellingen via o.a. de website studentenboek.nl van BGN. Partijen schatten in dat de hiermee behaalde omzet minder is dan [ ]. Wat betreft de activiteiten van Van Dijk op het gebied van HBO-boeken geven partijen aan dat Van Dijk bij wijze van uitzondering boeken levert ten behoeve van [ ]. Daarmee wordt een zeer beperkte omzet van ongeveer [ ] gegenereerd. 32 Voornamelijk actief in Noord-Nederland en Eindhoven. 16 Openbare versie

17 HBO en het WO. Van Dijk richt zich binnen deze mogelijke markten hoofdzakelijk op het MBO en BGN op het HBO en het WO. De concurrentiedruk die partijen ondervinden, gaat dan ook vooral uit van de spelers die reeds op dat specifieke opleidingsniveau actief zijn en niet van elkaar. 65. Bovendien geldt dat toetreding tot deze mogelijke markten aannemelijk moet worden geacht. De drempels zijn relatief laag omdat de dienstverlening zich op hoofdlijnen beperkt tot de inkoop en verkoop van studieboeken. Dat de toetredingsdrempels relatief beperkt zijn, blijkt ook uit het feit dat de afgelopen jaren online boekhandels zich op deze opleidingsniveaus zijn gaan richten. Conclusie horizontale overlap 66. Op basis van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat de activiteiten van partijen slechts beperkt overlappen op de mogelijke markten voor (i) de distributie van studieboeken voor het MBO, (ii) de distributie van studieboeken voor het HBO en (iii) de distributie van studieboeken voor het HBO en het WO. Wat betreft de mogelijke markten waarop de activiteiten van partijen elkaar significant overlappen, zoals de mogelijke markt voor (iv) de distributie van studieboeken voor het MBO en het HBO en (v) de distributie van studieboeken voor het MBO, het HBO en het WO, geldt dat hoewel het gezamenlijk marktaandeel van partijen uitkomt op [40-50]% respectievelijk [40-50]%, partijen op deze mogelijke markten niet elkaars meest nabije concurrent zijn en dat zij voldoende concurrentiedruk ondervinden van diverse bestaande concurrenten die aanwezig zijn op de genoemde mogelijke markten. Daarnaast zijn de drempels om toe te treden als distributeur tot de opleidingsniveaus MBO, HBO en WO relatief beperkt. Pot ent iël e concur r ent ie 67. Aangezien één van beide partijen actief is op de markt voor de distributie voor studieboeken voor het VO (vi) en de mogelijke markt voor de distributie voor studieboeken voor het WO (vii) rijst de vraag of als gevolg van deze concentratie mogelijk significante potentiële concurrentiedruk tussen partijen zou kunnen wegvallen Voor zover partijen elkaars potentiële concurrent zouden zijn op deze (mogelijke) markten, zou dit zowel kunnen gelden voor de potentiële concurrentiedruk die zou kunnen uitgaan van Van Dijk op BGN als vice versa. 33 Zie ook de Richtsnoeren voor de beoordeling van horizontale fusies op grond van de Verordening van de Raad inzake de controle op concentraties van ondernemingen, van de Europese Commissie (hierna: Richtsnoeren Horizontale fusies), punten Openbare versie

18 BGN als potentiële concurrent van Van Dijk 69. BGN is niet actief op de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO. Deze markt is sterk geconcentreerd; Van Dijk is veruit de grootste distributeur, gevolgd door Iddink met een marktaandeel van tussen de 25% en 30%. 34 Daarnaast is nog een zeer beperkt aantal lokale boekhandels actief. Door de manier waarop scholen studieboeken inkopen, in de regel via Europese aanbestedingen (zie punt 41), schrijven op grote bestekken alleen nog maar Van Dijk en Iddink in Er zijn sterke aanwijzingen dat de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO zich kenmerkt door aanzienlijke toetredingsdrempels. Het is niet alleen aannemelijk dat de bij de marktafbakening genoemde factoren en omstandigheden substitutie aan de aanbodzijde verhinderen, maar ook dat deze factoren er toe leiden dat andere ondernemingen niet zonder aanzienlijke investeringen de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO zouden kunnen betreden. Volgens het Ecorys-rapport waren de toetredingsdrempels voor het distribueren van studieboeken voor het VO in 2009 zo hoog dat toetreding niet te verwachten was Deze drempels voorkomen dat BGN zonder aanzienlijke kosten zou kunnen toetreden tot de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO. Hierdoor is het niet aannemelijk dat Van Dijk nu reeds wordt gedisciplineerd door mogelijke toetreding van BGN, welke druk als gevolg van deze concentratie zou wegvallen. 72. Bovendien zijn er geen aanwijzingen dat BGN concrete plannen heeft, of recent heeft gehad, om VO-studieboeken te gaan distribueren. De reden hiervoor is volgens partijen dat BGN 34 Het percentage van 25% is afkomstig uit het Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina s 50 en 51. De overige twee spelers die in dat rapport worden genoemd, SBC (de VO-activiteiten) en H. de Vries zijn in 2009 overgenomen door Van Dijk. Het percentage van 30% is gebaseerd op schattingen van partijen. 35 Het marktaandeel van Van Dijk en Iddink lijkt toe te nemen op basis van de eerste aanbestedingen sinds Ecorysrapport, reeds aangehaald, pagina 51. Ook Osinga de Jong is actief op deze markt, maar richt zich met name op aanvullende dienstverlening bij gefaciliteerde boekenfondsen en niet zozeer op de levering van studieboeken. Zo is niet ongebruikelijk dat Osinga De Jong de dienstverlening verzorgt voor studieboeken die door één van de twee grote distributeurs zijn geleverd. 36 Zie het Ecorys-rapport, reeds aangehaald, pagina s 60 en Openbare versie

19 niet zonder aanzienlijke investeringen zou kunnen toetreden en dat deze activiteit(en) ook niet zou(den) passen in de strategie van BGN na de afstoting van BGN Educatief. 37 Van Dijk als potentiële concurrent van BGN 73. Van Dijk is op dit moment niet actief op het gebied van de distributie van WOstudieboeken. Er zijn ook geen aanwijzingen dat Van Dijk concrete plannen heeft, of recent heeft gehad, om studieboeken te gaan distribueren voor het WO. 74. Van Dijk beschikt ook niet over specifieke kennis van het WO-onderwijs, heeft nauwelijks contacten met wetenschappelijke uitgevers en beschikt niet over campuswinkels of een website die zich richt op WO-studenten. 75. Gezien het voorgaande is het niet aannemelijk dat Van Dijk reeds een sterke beperkende invloed uitoefent op BGN. Bovendien zijn er, zoals aangegeven in punt 63, diverse andere concurrenten actief op het gebied van de distributie van WO-studieboeken die zorgen voor voldoende concurrentiedruk op BGN, wat maakt dat Van Dijk ook niet de meest gerede (potentiële) concurrent is die BGN disciplineert. Conclusie potentiële concurrentie 76. Op basis van het bovenstaande kan worden geconcludeerd dat het niet aannemelijk is dat als gevolg van de onderhavige concentratie een meest nabije potentiële concurrent wegvalt op (vi) de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO en (vii) de mogelijke markt voor de distributie van studieboeken voor het WO. Dit volgt met name uit het ontbreken van concrete plannen om actief te worden op elkaars (mogelijke) markten, de toetredingsdrempels voor het VO en de bestaande concurrentiedruk van andere partijen in het WO. Ver st er king posit ie via inkoopvoor deel 77. Naast horizontale overlap is in het kader van deze zaak onderzocht of de mededinging op de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO significant zou kunnen worden beperkt doordat Van Dijk als gevolg van de overname van BGN een gunstigere inkooppositie zou kunnen verkrijgen bij uitgevers. 37 BGN heeft in 2002 het bedrijfsonderdeel dat actief was in de distributie van studieboeken ten behoeve van het VO en het MBO (BGN Educatief) afgestoten. 19 Openbare versie

20 78. Hiervoor is eerst nagegaan of de voorgenomen overname van BGN kan leiden tot een grotere inkooppositie van Van Dijk bij uitgevers die zowel studieboeken leveren aan Van Dijk als aan BGN. Voorts is onderzocht of het aannemelijk is dat Van Dijk met deze mogelijke grotere inkooppositie richting uitgevers hogere kortingen zou kunnen behalen dan de kortingen die Van Dijk nu reeds ontvangt, hetzij door efficiënties dan wel door een betere onderhandelingspositie. In dat geval zou Van Dijk de eventuele extra behaalde inkoopvoordelen kunnen inzetten om concurrerende distributeurs te marginaliseren of van de markt te verdrijven. In een dergelijke situatie zou Van Dijk mogelijk geen prikkel meer hebben om inkoopvoordeel door te geven aan eindafnemers. Hierdoor zou de prijs voor de distributie van studieboeken op termijn kunnen stijgen of zou de kwaliteit van de dienstverlening kunnen afnemen. 79. Dit mogelijke mededingingsprobleem spitst zich toe op de markt voor de distributie van studieboeken voor het VO. Voor zover er een mededingingsprobleem zou kunnen ontstaan is het aannemelijk dat zich dit met name zou kunnen voordoen op deze markt, die al sterk geconcentreerd is en wordt gekenmerkt door hoge toetredingsdrempels. 80. Hierna zal eerst worden nagegaan of de overname van BGN kan leiden tot een grotere inkooppositie van Van Dijk bij uitgevers die zowel studieboeken aan Van Dijk als aan BGN leveren (punt A). Daarna wordt onderzocht of het aannemelijk is dat Van Dijk door deze grotere inkooppositie hogere kortingen bij uitgevers zou kunnen verkrijgen (punt B). Aangezien, zoals hierna zal blijken, dit niet het geval blijkt te zijn zal niet verder worden ingegaan op mogelijke effecten van de concentratie op de markt voor de distributie van studieboeken op het VO. A. Leidt de overname van BGN door Van Dijk tot een grotere inkooppositie van Van Dijk bij uitgevers die zowel studieboeken leveren aan Van Dijk als aan BGN? 81. Door de concentratie zal de nieuwe entiteit actief zijn op het gebied van distributie van studieboeken voor het VO, het MBO, het HBO en het WO. In de praktijk zal dit betekenen dat Van Dijk na de overname van BGN naast VO- en MBO-studieboeken ook een significant aantal studieboeken zal inkopen voor het HBO en het WO. 82. Alleen de uitgevers Noordhoff en ThiemeMeulenhoff geven studieboeken uit voor het VO, het MBO en het HBO. Noordhoff biedt daarnaast ook studieboeken aan voor het WO. 83. Voor partijen zijn Noordhoff en ThiemeMeulenhoff belangrijke leveranciers. Beide behoren momenteel tot de vijf grootste leveranciers van studieboeken voor Van Dijk. Voor BGN geldt dat voor de inkoop van studieboeken voor het HBO Noordhoff en ThiemeMeulenhoff ook in de top vijf staan. Voor studieboeken voor het WO geldt dat Noordhoff in de top vijf van BGN voorkomt, zoals reeds aangegeven geeft ThiemeMeulenhoff geen WO-studieboeken uit. 20 Openbare versie