Klimaat voor Verandering. Project history keten innovatieprogramma klimaatinstallatiebranche

Transcriptie

1 Klimaat voor Verandering Project history keten innovatieprogramma klimaatinstallatiebranche

2

3 Voorwoord Let s go! Duurzame verandering en innovatie in het bedrijfsleven gaan voor mij hand in hand. De slagkracht en de durf van innovatief ondernemerschap zorgt ervoor dat je dingen bereikt. Hoewel deze innovatie veel plaatsvindt in de organisaties zelf in de fabriekshallen, aan tekentafels, in keukens zien we de laatste jaren steeds meer dat wie innovatie écht naar de markt wil brengen, dat niet zonder partners in de keten kan. Voor circulaire economie geldt dat in het bijzonder. Het is een manier van denken en ondernemen die vraagt om een systeemverandering. Want niet alleen de huidige manier van produceren is nog lineair, ook onze manier van samenwerken: een aaneenschakeling van ketenpartners die elkaar onder druk zetten. Elkaar tegenwerken in plaats van met elkaar werken. En zo uiteindelijk geen ruimte maken voor innovatie en voor het toevoegen van waarde. Mijn missie is om organisaties die willen bij elkaar te zetten om samen te doen. De circulaire economie handen en voeten geven door aan de slag te gaan met een keten waar de puls voor verandering niet te ontkennen is. De keten van de klimaatinstallaties heeft niet direct haar DNA mee wat betreft die veranderingsbereidheid. De bouwsector is vrij traditioneel van aard. Toch is er binnen dit keten innovatieprogramma vanaf het begin nagedacht over hoe de hele sector beïnvloed kan worden. Door modelcontracten, designprincipes en de ambitie om het NOS 20 uur Journaal te halen wordt groot gedacht. Gedacht in termen van het kantelen van de sector en in opschaling van de projecten, in plaats van het najagen van individuele bedrijfsbelangen. Een brede ambitie die aansluit bij mijn manier van denken en werken: grootste plannen en veel energie! Met die energie voor het realiseren van een circulaire economie ben ik met veel trots aan de slag gegaan met de coalitie Klimaat voor Verandering. Een samenwerkingstraject van twintig bedrijven die met elkaar leren en experimenteren, en de circulaire economie in hun keten in de praktijk brengen. Na een jaar intensieve samenwerking hebben zij veel geleerd over circulariteit in de klimaatinstallatiebranche. Door het opzetten van drie innovatieprojecten hebben zij geëxperimenteerd en geconcretiseerd. In deze publicatie deel ik graag met u hun verhaal en de inzichten die zij opdeden in dit verandertraject. Pieter van den Herik Transitiemanager Circulaire Economie MVO Nederland 1

4 2

5 In de startblokken 3

6 4

7 Nederland circulair! Wat eraan voorafging Nederland circulair! Dat is de ambitie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) in samenwerking met een coalitie van maatschappelijke organisaties Circle Economy, Click NL, De Groene Zaak, Het Groene Brein en MVO Nederland, met ondersteuning van RVO. Zij werken aan zeven thema s om circulair ondernemen in het Nederlands bedrijfsleven te versnellen. Nederland is een koploper op het gebied van circulaire economie. We kennen tal van prachtige praktijkvoorbeelden in verschillende sectoren, regio s en van producten. Een circulaire economie is alleen niet gerealiseerd met slechts individuele succesverhalen. Het gaat om een systeemverandering. Een verandering waar je als bedrijf niet afzonderlijk verantwoordelijk voor bent. Je doet het samen met je ketenpartners, of misschien nog beter, met het netwerk waarin je actief bent. Zo ontstond het idee voor het keten innovatieprogramma onder de vlag van Nederland circulair! Na gedegen onderzoek door TNO, Circle Economy en MVO Nederland bleek dat de klimaatinstallatie keten één van de meest kansrijke ketens is om mee aan de slag te gaan. Deze ranking heeft de klimaatinstallatie keten met name te danken aan het transitiepotentieel. Hier scoort de keten het hoogst op. Veel veranderingsgezindheid dus! Ook de ecologische impact (derde plaats) en de potentie voor waardebehoud (vijfde plaats) scoorden hoog als indicatoren voor een kansrijke circulaire transitie. Transitiemanager Pieter van den Herik van MVO Nederland kreeg de opdracht om partners te vinden die bereid waren om in het keten innovatieprogramma te stappen. Mijn collega s van MVO Nederland hadden al een uitgebreide actoranalyse gedaan en verschillende ketenpartners gesproken over de kansen en uitdagingen van circulair ondernemen, vertelt hij. Het vormen van een daadwerkelijke coalitie vereiste nog wat extra gesprekken, maar al gauw waren de eerste aanmeldingen binnen. Uitgaande van een coalition of the willing, focuste ik op de ketenpartners die positief waren over het traject. Mensen die energie hadden om aan de slag te gaan met circulaire economie in hun keten. OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN

8 En hun mede change agents en coalitiegenoten: Eduard Lebbink, ACE Re-use Technology Babette van Loon, Mitsubishi Alklima Martijn van Leerdam, Mitsibishi Alkima Remko Zuidema, BRIQS Foundation Ben Kubbinga, Circle Economy Arie Huisman, DWA Ronald Dikstaal, Eneco Jasper Feuth, Eneco Frans Beckers, FBBasic Xander van Bree, Frico BV Ralph Dito, HR Recycling Frans Tak, Linthorst Techniek Frans van den Biezenbos, OC Verhulst Ruud van der Meide, Remeha Bas Slager, Repurpose / Buro Boot Roger Ravelli, RVO Ton Hauzer, U.C. Technologies Marissa Willemse, UNETO-VNI Marc van Gerrevink, Van Gerrevink Theo Koster, VLA 6

9 Voorstelrondje Kartrekkers van de innovatieprojecten Een keten innovatieprogramma draait om een gezamenlijke aanpak. Een gedeelde ambitie en bereidheid van ketenpartners om samen aan de slag te gaan. Samenwerken aan projecten, samen leren en groeien. Maar ook elkaar leren kennen en vertrouwen. Lees meer over Marcel de Graaf eigenaar HR Recycling op pagina 6 Daarom zijn niet alleen de juiste organisaties binnen de keten van belang, maar ook de juiste mensen binnen die organisaties. Zogenaamde change agents die over energie, doorzettingsvermogen en daadkracht beschikken om een complex project of thema verder te brengen. Wij stellen hier alvast vier van die change agents in de klimaatinstallatie keten aan u voor. Lees meer over Rob Vermeij categorie manager bij ABN AMRO op pagina 17 Lees meer over Michiel Burggraaff contractmanager bij ENGIE op pagina 25 Lees meer over Xander van Hoof van Delta Development Group op pagina 36 7

10 8 We hebben het de afgelopen jaren zo luxe gehad dat het niet loonde om oude apparaten te laten repareren. Een nieuwe kopen was goedkoper. Daar moeten we weer van genezen. Ik denk dat de financiële crisis heel goed is geweest voor die denkwijze alleen al.

11 Marcel de Graaf is eigenaar van het bedrijf HR Recycling. Hij is de kartrekker van het innovatieproject Design for Disasssembly. Het doel van dit project is het ontwikkelen van een blauwdruk (ontwerpprincipes) voor een complete DfD-klimaatinstallatie. Het project wil een circulaire klimaatinstallatie realiseren die gemakkelijk te demonteren is op een dusdanige manier dat er geen restafval overblijft. 9

12 In de startblokken Een eerste kennismaking Met de contouren voor een coalitie vond Pieter het tijd om de partners aan elkaar voor te stellen. De klimaatinstallatiebranche is ontzettend divers en versnipperd. Voor elke fase in het bouw- en onderhoudsproces is er wel een andere partij in de keten. Hoewel de partijen elkaar vaak tegenkomen, weten ze meestal niet van elkaar wat ze doen en hoe ze werken. De klimaatinstallatiebranche is onderdeel van de bouwsector, een vrij conservatieve markt. Hoewel de bouwsector al een aantal jaar hevig onder druk staat, komen de partijen maar langzaam in beweging om echte veranderingen door te voeren. Dit komt waarschijnlijk ook doordat de keten enorm versnipperd is. Een integrale benadering en proactieve samenwerking ontbreekt vaak. Het is voor dit keten innovatieprogramma belangrijk om juist die personen binnen de traditionele, versnipperde markt te betrekken die de winst zien van het breed in de keten denken en werken. Pieter van den Herik Op 26 januari vond de eerste bijeenkomst plaats. Natuurlijk is een nadere kennismaking belangrijk voor coalitievorming. Zo n traject vraagt om vertrouwen en daarvoor moet je elkaar eerst leren kennen, licht Pieter toe. Maar de bijeenkomst had nog een ander doel: om gezamenlijk te bepalen wat de groep onder een succesvol verandertraject verstaat. Als voorwaarde voor succes werd vooral het belang van concrete en haalbare projecten genoemd. Waarschijnlijk kenmerkend voor deze doelgroep: een mentaliteit van aanpakken, met elkaar iets concreets neerzetten, iets wat je vast kan pakken. Ook werden elementen voor succes genoemd waarbij prestatie en waardebeleving bij de klant vooropstaan. In het geval van een installatie gaat het vooral om de functie die het heeft voor de eindgebruiker. Daarnaast werd materiaalbehoud genoemd als een belangrijk aspect. 10 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

13 Naast inhoudelijke elementen zijn procesvoorwaarden van belang om gezamenlijk een succesvol traject op te zetten. De groep noemde de relevantie van een gezamenlijke visie en het creëren van draagvlak bij de juiste mensen. Zowel in de interne organisatie als binnen de keten. Marcel de Graaf: Om een coalitie te zijn, moet je een duidelijk gemeenschappelijk doel hebben. Een doel waar je gezamenlijk aan werkt en waar je ook gezamenlijk belang bij hebt om aan te werken. En in onze club zie ik dat wel. Al vind ik de term coalitie ergens ook negatief klinken. Alsof je met elkaar een protest aangaat en tegen iets bent. Ik zou het liever benaderen vanuit de positieve kant van samenwerken. Rob Vermeij Dat ben ik niet met je eens. Het eerste waar ik aan denk is een samenwerking tussen mensen die een gezamenlijk doel nastreven. Dat hoeven dus niet per se mensen te zijn van dezelfde partij of die eenzelfde mening hebben. Het gaat om mensen die één doel hebben en zich daar samen hard voor maken. Michiel Burggraaff 11

14 In de startblokken Ambitie- en Innovatielab Tijdens een tweedaagse, intensieve bijeenkomst op 16 en 17 maart gaf de groep een aanzet voor de gemeenschappelijke visie en concrete innovatieprojecten. Beide werden eerder al genoemd als voorwaarde voor succes. In onze tweede sessie wilden we een gezamenlijke visie en concrete projecten om mee te starten rond krijgen. Ik heb veel bewondering voor de inzet en de creativiteit die deze groep in twee dagen heeft geleverd. Dat geeft houvast voor de toekomst en handelingsperspectief op de korte termijn. Pieter van den Herik Onder leiding van facilitator Han Rakels en transitiemanager Pieter van den Herik werkte de groep aan verschillende bouwstenen om tot de visie en innovatieprojecten te komen. In diversiteit ligt de potentie voor creativiteit. Benut de inzichten van een ander om je eigen denken verder te helpen, spoorde Han de groep aan. De wensen (contacten leggen, samenwerken met vertrouwen en transparantie, durven falen om te leren) werden gekoppeld aan relevante trends (verdienmodellen, veranderingsbereidheid, politieke agenda, industrieel bouwen, grondstoffen en betalen voor prestaties). De groep had in het begin wat moeite om zich los te maken van het dagelijkse hier en nu. 12 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

15 Geen idee hoe de toekomstige installatie eruitziet, maar één ding is zeker: we hebben dezelfde natuurwetten en dezelfde wensen voor warmte en koeling. Wat opviel in de trendmap is dat veel toekomstperspectieven negatief werden geframed. Maar daarop kwam direct een reactie uit de groep: We moeten de trends die geformuleerd zijn als potentiele bedreigen, omzetten in kansen. Langzaam maar zeker werden de plannen grootser en ambitieuzer. Er werden toekomstscenario s geschetst en uitgebeeld. Drie verschillende groepen kwamen tot dezelfde kern, wat de bouwstenen vormen voor de uiteindelijke visie: Bovendien formuleerde de groep gezamenlijk nog een aanvullende ambitie. De ambitie om uiteindelijk het NOS 20 uur Journaal te halen. Met als doel om een bredere beweging te creëren en de installatiemarkt maar ook gebruikers (zakelijk en consumenten) te informeren en inspireren. Het behalen van het NOS 20 uur Journaal is daarin een symbolisch doel. De subdoelen zijn het vergroten van het bewustzijn en het gevoel van urgentie en een politieke lobby te starten voor breder draagvlak. Visie 2030: Als keten van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen gaan we samen voor een circulaire economie. We delen de volgende ambities om onze collectieve impact te realiseren: Circulaire installaties door Design for Disassembly. Kringsamenwerking als sleutel voor circulair succes. Leveren van comfort en gezonde gebouwen. Gebruik van big data voor optimale prestaties en slim onderhoud. 13

16 In de startblokken Van brainstorm naar projectidee Hoewel het van tevoren lastig leek om iedereen uit zijn dagelijkse drukke agenda vrij te krijgen, was de tweedaagse bijeenkomst een belangrijke voedingsbodem voor de coalitie. Ik ben enthousiast geraakt door de contacten met ondernemers die zich met passie inzetten voor circulaire oplossingen. Ze zien kansen om hun brood hiermee te verdienen. Door met elkaar te brainstormen kijkend naar de hele keten, wordt het mogelijk om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, vertelt Theo Koster. Samenwerking en vertrouwen (transparantie in verdienmodel, contacten en netwerken) is nodig om een circulair business model te maken. Veel organisaties zijn bang om hun verdienmodel ter discussie te stellen. Als er vertrouwen is, kunnen we transparant zijn. Als we transparant zijn, kunnen we vertrouwen. Maar waar begin je dan? Iedereen wil vertrouwen krijgen, maar dat krijg je door te laten zien dat je te vertrouwen bent, quote uit het verslag. Het verdienmodel is, mag of moet zelfs onduidelijk zijn bij de start van een innovatief project. Elk project gaat mis als de deelnemers er instappen met het idee: wat verdien ik eraan? Maar als deelnemers in een project stappen om inzichten te krijgen hoe het anders kan, ontwikkelen ze samen een gedeelde visie en ideeën. Het verdienmodel wordt daarna vanzelf duidelijk. We willen allemaal. Er is positieve energie en de ingrediënten voor kringsamenwerking zijn aanwezig. Van belang is om met projecten te beginnen die save to fail zijn. Zo zijn de te nemen risico s te overzien en leert een projectteam gaandeweg. Van de maar liefst 22 projectideeën werden clusters gemaakt. Hieruit werd een drietal ideeën uitgewerkt. Circulaire contracten Circulair denken is gekoppeld aan langetermijndenken. Bovendien zouden contractafspraken over circulaire installaties moeten gaan over een leefbaar binnenklimaat. Comfort- en prestatieafspraken dus. Het is belangrijk om tot een contractstelling te komen die op te schalen is, zodat beleggers en financiers kunnen aanhaken. De eerste fase van het project is een inventarisatie van wat er al is (ook buiten de branche). De tweede fase is bedoeld om binnen specifieke business cases het model te testen. Fase drie gaat over het formuleren van een modelcontract dat als template voor juristen dient. Oldtimer Dit project is gericht op het (hoogwaardig) hergebruik van installaties. Als case staan vier kantoorgebouwen van ABN AMRO centraal, die dit jaar casco opgeleverd moeten worden. Van de gebouwen wordt een scan gemaakt van componenten met de vraag: in hoeverre zijn deze her te gebruiken? Wat kan worden toegepast in nieuwe (of andere) gebouwen? En wat 14 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

17 is er in de praktijk voor nodig om dat te realiseren? Het doel van deze vragen is om te komen tot minder afval en een financiële besparingen. De betrokken partijen richten zich op het schaalbaar maken van het hergebruik van installaties. Design for Disassembly (DfD) De focus van dit project ligt bij het herontwerpen van volledige klimaatinstallaties (koelen, warmte en ventilatie) zodat deze zo ontworpen worden dat de installaties na levensduur goed te demonteren zijn. In fase één richt de projectgroep zich op de cv-ketel als case. De groep moet de ketel zo ontwerpen dat deze makkelijk (modulair) uit elkaar te halen is. Fase twee is bedoeld voor de verbreding. Dan kijkt de projectgroep ook naar andere installaties en welke ontwerpprincipes er nodig zijn voor demontage aan het einde van de levensduur. 15

18 In de startblokken Circulariteit van de innovatieprojecten Er zijn verschillende momenten om met circulaire economie aan de slag te gaan. Misschien kijk je naar ontwerp, om producten te maken die lang meegaan en die je na levensduur volledig uit elkaar kunt halen. Of naar innovaties die de levensduur van een product verlengen. Daarnaast kun je focussen op de end-of-life fase, het terugnemen van producten om ze hoogwaardig te hergebruiken. We vroegen de kartrekkers van de innovatieprojecten waarom ze juist deze insteek van circulaire economie hebben gekozen voor hun project. Als je over circulariteit praat, dan praat je eigenlijk over een horizon van misschien wel twintig jaar. En wie kan op dit moment inschatten wat er over twintig jaar is? Je kunt nu contractueel regelen hoe producten, componenten of grondstoffen terugkomen, maar degene die het terugkrijgt, moet nu al een inschatting maken wat dat over twintig jaar waard is. Daarom is het zo belangrijk om afspraken te maken hoe je dit op de lange termijn in de keten borgt. Dat de kansen en risico s op een goede manier zijn gespreid. Omgaan met een lange en onzekere horizon is waar we meer ervaring mee op moeten doen. Xander van Hoof Er wordt niet zozeer om gevraagd, maar je moet aan de markt laten zien: dit is niet tweedehands. Het heeft echt de kwaliteit van een nieuw product. Denk aan de voorkant goed na over hoe je iets gebruikt of maakt. Dan kun je hele grote stappen zetten. Het hergebruiken van apparaten en grondstoffen, dat is niet eens iets wat we vanuit financieel perceptief moeten doen, maar gewoon vanuit schaarste van grondstoffen. Het is geen keuze, maar een must. Pure noodzaak. Marcel de Graaf Een circulaire economie begint bij het verlengen van de levensduur. Dus iets niet zomaar van de hand doen, maar iets wat al is zo aanpassen dat het voldoet aan nieuwe wensen of standaarden. Hetzelfde geldt voor vastgoed. Je kan wel een nieuwbouwpand verduurzamen, maar dan richt je je op 0,5% van de markt. De bestaande bouw aanpakken levert je een potentie van 99,5% op en is bovendien meer circulair. Je kijkt naar iets wat al is en gaat het aanpassen en hergebruiken waar het kan. Dat gebeurt al steeds meer in de bouw, met name rondom bouwmaterialen. Waarom niet ook de klimaatinstallaties daarbij pakken? Michiel Burggraaff 16 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

19 Je moet de markt laten zien: dit is niet tweedehands. Het heeft echt de kwaliteit van een nieuw product 17

20 18 Michiel Burggraaff

21 Vanuit het inkoopproces proberen we de markt te prikkelen, zodat bedrijven met ons meedenken en met oplossingen komen. Alleen ik merk dat als het wat moeilijker wordt, bijvoorbeeld bij circulaire contractafspraken, dat bedrijven afhaken. Ze willen er geen tijd en moeite instoppen. Zoiets kost in het begin nou eenmaal wat meer tijd om samen uit te komen. Rob Vermeij is categorie manager bij ABN AMRO, waar hij verantwoordelijk is voor de duurzame huisvesting van het bedrijf. Samen met Michiel Burggraaff is hij de kartrekker van het innovatieproject Oldtimer. Doel van dit project is om gebruikte klimaatinstallaties, bijvoorbeeld in panden die sluiten en in casco opgeleverd moeten worden, te hergebruiken in andere gebouwen. 19

22 20

23 De coalitie in beweging 21

24 De coalitie in beweging Het opstartproces Herkenbaar voor iedereen die weleens bij een inspirerende bijeenkomst, conferentie of brainstorm is geweest: je bent mogelijk wat vermoeid door de lange dag(en) als je naar huis rijdt, maar je hoofd zit vol energie en nieuwe ideeën. Ideeën die weliswaar nog moeten landen om ze echt bij de kladden te grijpen, maar voor je gevoel ben je er bijna. Ze zijn helder en tastbaar. De start was goed, maar het vervolg ging trager dan verwacht. Dit is niet erg. Concreet worden en zaken uitwerken vraagt om elkaar te leren begrijpen en dat kost altijd meer tijd dan verwacht. Nu gaan we doorpakken. Het grootste risico is dat alle deelnemers terugvallen in de waan van de dag. Concrete afspraken en acties zijn nodig. Jasper Feuth, Eneco De volgende dag begin je de ideeën concreet te maken, te operationaliseren. Wat en wie heb je nodig om dit verder te brengen? Maar dan gaat de telefoon, stroomt je mail vol en zit je de rest van de dag in overleg. Zo gaan er een aantal dagen voorbij, zonder dat je echt toe bent gekomen aan het uitwerken van die mooie, nieuwe ideeën. Voor deze uitdaging stonden onze coalitieleden ook na de tweedaagse sessie. De opdringerigheid van de waan van de dag. Pieter: Ik heb in die eerste periode onderschat dat transitiemanagement geen projectmanagement is. We hebben geen daadwerkelijke sturing op de voortgang van projecten. Ik kan de projecten aanjagen, maar de teams moeten zelf het werk doen. Hoe zorg je er toch voor dat je de energie hooghoudt en aan de slag blijft? Door het zo snel mogelijk te concretiseren. Door de ideeën te koppelen aan initiatieven die al lopen. Het laten aansluiten bij een bestaande ontwikkeling en visie. In ons projectteam was het in het begin heel erg zoeken naar wie we eigenlijk allemaal zijn. Waar liggen onze belangen, wat moeten we ermee, wat willen we ermee? Het was afwachten wie de lead nam en met welk doel. Gaandeweg ben ik de kar gaan trekken. Dat was misschien ook wel goed om het geheel breed te houden en alle spelers bij elkaar te kunnen houden. We hebben nu een mooi stelletje bij elkaar. Een drietal producenten en een grote installateur, recycleraar en een demonteur. We kunnen redelijk breed het hele traject draaien. Marcel de Graaf Ik denk dat we gezamenlijk een coalitie zijn, maar het zou allemaal wel wat sneller mogen. Misschien dat Nederland circulair! daar strenger in kan optreden. We moeten hogere eisen stellen aan wie er meedoen en onder welke randvoorwaarden. Mensen van het type walk the talk zogezegd. Als daardoor mensen afvallen of dingen niet lukken, dan komen we daar snel genoeg achter en dat is helemaal niet erg. Michiel Burggraaff 22 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

25 Concreet worden en zaken uitwerken vraagt om elkaar te leren begrijpen en dat kost altijd meer tijd dan verwacht 23

26 De coalitie in beweging Visie 2030 Binnen een transitietraject staat de stip op de horizon centraal. Voor het keten innovatieprogramma Klimaat voor Verandering is die stip geformuleerd als visie. Dat is één van de resultaten uit de tweedaagse sessie in maart. De visie is de bindende factor van de coalitie: het doel waar samen aan gewerkt wordt door middel van concrete innovatieprojecten. De deelnemers noemden daarnaast verschillende andere redenen waarom zo n visie bijdraagt aan het veranderproces. De ambitie ligt hoog, maar de grote uitdaging is om hieraan vast te houden en echt stappen te zetten. Om over Visie 2030 te kunnen communiceren, is een flyer gemaakt met alle logo s van de deelnemende partijen. De coalitiegenoten kunnen de flyer intern gebruiken om hun eigen achterban mee te nemen en draagvlak voor circulaire klimaatinstallaties te vergroten. Buiten de coalitie kan deze de rest van de markt informeren, inspireren en mogelijk activeren over circulaire economie in de keten. 24 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

27 In een kort tijdsbestek hebben we een concrete doelstelling neergezet, met de juiste mensen bij elkaar. Wat je ambitie is, zegt niets over het uiteindelijke resultaat. Dus ik vind het beter een hoog doel te stellen. Ondanks de complexiteit van het onderwerp is iedereen nog steeds gemotiveerd. 25

28 26 Rob Vermeij

29 Het mooie (en complexe) van circulaire economie is dat er per definitie meerdere partijen voor nodig zijn om de cirkel te sluiten. Dit interesseert mij enorm. Alle partijen moeten openstaan voor samenwerking. Als je dat doet vanuit de drive om naar een circulaire economie te groeien, geeft het veel energie. Michiel Burggraaff is contractmanager bij ENGIE. Hij is verantwoordelijk voor het uitvoeren van de contractuele verplichtingen en het ontwikkelen van klantrelaties. Vanuit die klantrelatie heeft hij ABN AMRO bij het keten innovatieprogramma betrokken. ABN AMRO heeft circulaire economie hoog op de agenda staan. Michiel wist op deze manier een connectie te maken om zijn persoonlijke en zakelijke doelstellingen te combineren in dit project. 27

30 Innovatieprojecten Aanscherpen Op 14 juni bij de Circular EXPO kwam de coalitie weer bijeen. De vier werkgroepen hadden tijd gehad om hun plannen verder uit te werken. Tijdens deze bijeenkomst presenteerden ze hun ideeën en gaven elkaar feedback. Wat zou het project niet succesvol maken? Wat zou het project wel succesvol maken? Wat is er nog nodig en waarbij kan je helpen? Modelcontract In de huidige situatie geldt: wie betaalt, bepaalt. Maar geldt dat ook voor het circulaire contract?, was de vraag van de projectgroep. Delta Development, U.C. Technologies, Eneco, Briqs en DWA bogen zich de afgelopen tijd over de vraag hoe een circulair contract tussen de serviceprovider, eigenaar en gebruiker vorm moet krijgen. De uitdaging bij het circulaire contract gaat over de financieringsconstructie, het eigendom en de restwaarde van componenten. Oldtimer Het project Oldtimer heeft een quickscan uitgevoerd van de klimaatinstallaties in kantoorpanden van ABN AMRO die gesloten gaan worden en (vermoedelijk) casco opgeleverd moeten worden. De vraag is of deze installaties opnieuw ingezet kunnen worden bij kantoren van ABN AMRO. De groep deelde tijdens de bijeenkomst op 14 juni de geleerde lessen. De installaties lijken geschikt voor hergebruik (op basis van leeftijd), maar ze zijn vooral interessant voor bestaande panden die een nieuwe installatie nodig hebben. Een goed bestand van de gebruikte onderdelen (bij pandeigenaar) is daarbij essentieel. Financiering van een circulair systeem lijkt bij de investeerder en gebouweigenaar te liggen. Alleen wat als zij geen eigenaar worden van de installatie? Is een statiegeldsysteem een oplossing? Hoe ga je om met garanties? Rijg je garanties van onderliggende leveranciers aan elkaar als er een serviceprovider is? Dat zijn vragen waar de projectgroep zich de komende tijd over zal buigen. 28 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

31 Ook kon de projectgroep een tip delen met het innovatieproject Modelcontract, namelijk om casco oplevering en hergebruik op te nemen in de contracten. De groep bleef kritisch en vroeg zich ook af of het voor maximale circulariteit slimmer is om te streven naar levensduurverlenging in een bestaand pand. Design for Disassembly Dit innovatieproject richt zich op het ontwikkelen van ontwerpprincipes voor een circulaire klimaatinstallatie. De deelnemers kozen voor twee hoofdgroepen: opwekking en ventilatie. De groep concludeert dat een DfD-ketel moet bestaan uit building blocks die makkelijk uitwisselbaar zijn. Daarnaast moet de levering van een ketel gekoppeld worden aan onderhoud voor een sluitend businessmodel. Als definitie van een DfD-klimaatinstallatie noemen zij: Een DfD-klimaatinstallatie is een klimaatinstallatie die na gebruik energieneutraal en economisch rendabel uit elkaar te halen is volgens stap B (hergebruik) in de ladder van Lansink. Met klimaatinstallatie wordt hier bedoeld: alle componenten in een gebouw ten behoeve van het creëren en instant houden van het binnenklimaat, de distributie en verdeling van verse lucht in binnenruimtes, geconditioneerd op temperatuur en vocht. DfD QUICKSCAN Verwarming 90 95% is te recyclen, maar hergebruik is economisch (maar vooral op gebied van veiligheid) veel lastiger. Ventilatie 75% eenvoudig, 15% niet zo gemakkelijk en 10% niet te recyclen. Koeling Nog geen resultaten, Alklima sluit aan bij de projectgroep. Demontage distributieen afgiftesystemen uit gebouw Eerste inschattingen variëren van % meer werk om materialen heel te demonteren. Voor hergebruik op de hoogste schaal van de ladder van Lansink, zijn er voor alle materialen specifieke (soms onoverkomelijke) issues. Er zijn nog veel praktische vragen die een mogelijke uitdaging vormen, zoals de economische haalbaarheid van hergebruik. Ook is meer materiaalkennis nodig over hoe bepaalde stromen te verwerken zijn, waaronder met het oog op veiligheidsvoorschriften. Bovendien is het organiseren van demontage van afgifte en distributiesystemen nog onduidelijk. 29

32 30

33 Op naar realisatie 31

34 Op naar realisatie Hogedrukvat De einddatum van het keten innovatieprogramma, december 2016, komt snel dichtbij. De projectgroepen voelen meer druk om resultaat te boeken. En dat kan soms spanning opleveren, want een daadwerkelijke transitie is niet altijd gebaat bij een (te) hoge tijdsdruk. Hoe houd je de ambitie hoog als je weet dat je binnen een paar maanden iets moet opleveren? Eigenlijk is een jaar veel te kort in deze kwestie. Het is alleen al zo essentieel om elkaar onderling beter te leren kennen. Elkaar soms even op een andere manier te spreken dan wanneer je alleen functioneel met elkaar rond de tafel zit. De tweedaagse sessie is daar een mooi voorbeeld van, maar ook een vergadering op de golfbaan, gecombineerd met een golfclinic en een rondleiding bij een van de projectleden. Dat zijn net even de extra dingen die je nodig hebt om met elkaar vertrouwen op te bouwen en van elkaar te snappen waarom je doet wat je doet. Marcel de Graaf Toch bracht deze periode, zo na de zomer, voor veel projectgroepen ook nieuwe energie en inspiratie. Er werden concrete stappen gezet om naar het einddoel toe te werken. Hierbij een update van de projecten in die periode. 32 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

35 33

36 Innovatieprojecten Design for Disassembly Op 1 september deed de groep mee aan een workshop van CIRCO, een organisatie met veel ervaring op het gebied van circular design: circulaire ontwerpvraagstukken. De verwachtingen waren hooggespannen. Ik hoop dat we door de design workshop een mooie stap kunnen maken en een aantal principes duidelijk worden die als basis dienen voor de plannen die we naar buiten willen brengen. Marcel de Graaf Om tot DfD-principes voor klimaatsystemen te komen, zijn vier uitgangspunten gecombineerd. Ten eerste is uitgegaan van vijf algemene principes van Design for Disassembly zoals die volgen uit de bestaande kennis en literatuur op dit gebied. Dit zijn: 1. Minimaliseren van de hoeveelheid materiaalsoorten. 2. Minimaliseren van de hoeveelheid soorten componenten. 3. Modulair ontwerp. 4. Het gebruik van constructie-technologieën die geschikt zijn voor gestandaardiseerde, eenvoudige en low-tech montage en het gebruik van algemene gereedschappen. 5. Het gebruik van zo min mogelijk vaste verbindingen. Ten tweede is gekeken naar de drie soorten modules waaruit een klimaatsysteem bestaat. De opwekking: verwarming, koeling en luchtbehandeling, de distributie: distributiekanalen en de afgifte: roosters en radiatoren. Ten derde is rekening gehouden met de toepassing van DfD-principes op drie niveaus. Het systeem (geheel klimaatsysteem), de module (opwekking, distributie en afgifte) en het component (compressor, filter). In kleinere groepen heeft de projectgroep de verschillende onderdelen en niveaus uitgewerkt, waarbij ze steeds het scenario hoe het nu is afzetten tegen het scenario hoe het kan zijn. Uiteindelijk brachten de groepen al deze uitkomsten samen en kwamen ze uit op de vijf DfD-principes. Deze zijn niet alleen op component- en productniveau toepasbaar, maar ook op systeemniveau: 1. Standaardisatie 2. Demontage 3. Mono-materialen 4. Multifunctionaliteit 5. Ketensamenwerking Daarnaast zijn er nog een aantal aspecten geformuleerd die een DFD-klimaatinstallatie mogelijk moeten maken: Wetgeving: het aanpassen van het waardesysteem en impuls voor marktwerking, wet- en regelgeving op onderhoud; verschuiving belasting van arbeid naar grondstoffen (Ex Tax). Inkoop: afspraken over onderhoud voor hergebruik, long life componenten, Total Cost of Ownership (TCO) denken in het inkoopproces; bouwkolom wordt bouwcirkel. Certificering: vrijwillige standaard; opnemen binnen BREEAM, NEN. 34 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

37 PRINCIPES VOOR DESIGN FOR DISASSEMBLY voor klimaatsystemen 10 Design For Disassembly principes voor klimaatsystemen 35

38 Innovatieprojecten Oldtimer Met 99,5% van de bouwsector aan bestaande bouw en daarbij de grote getallen van vastgoed dat leeg komt te staan, heeft het project Oldtimer in theorie veel potentie. Dat de praktijk weerbarstiger is, laat dit innovatieproject zien. Eind september en eind december zouden twee gebouwen van ABN AMRO vrijkomen, met als doelstelling uit deze panden de klimaatinstallaties te hergebruiken. Helaas werd de planning steeds uitgesteld wanneer de panden leeg moesten. Bovendien bleven de klimaatinstallaties, ondanks de in casco opleveringseisen, in de gebouwen aanwezig. Op zich niet erg, want dat verlengd juist de levensduur van een installatie, maar daarmee verloren we wel de mogelijkheid om ons innovatieproject in te zetten, licht Pieter van den Herik toe. Vandaar dat de projectgroep breder is gaan kijken. Er is een uitgebreide scan gedaan door Buro Boot en ENGIE om te kijken naar de circulaire mogelijkheden van bestaande installaties voor een pand van het Rijksvastgoedbedrijf (RVB). Alleen verschillende regels lijken voor belemmeringen te zorgen. Het geeft een goed beeld van de beperkingen mede dankzij regelgeving. Er zou beter nagedacht kunnen worden over wanneer installaties wel herbruikbaar zijn en welke componenten in de installaties geschikt zijn voor hergebruik. Bas Slager, Buro Boot. Verbreding van dit project is in deze periode gezocht door met meerdere partijen te schakelen. Zo heeft de projectgroep gesproken met New Horizon, een snel opkomende partij die sloopprojecten demonteert en afspraken heeft met groothandelaren voor onder andere opslag en logistiek. Installaties spelen daar op dit moment nog een beperkte rol in. Ook sprak de groep met groothandel Rexel, die in de toekomst op hergebruik van installaties in wil zetten, maar nog bezig is met propositie ontwikkeling. Daarnaast doet de gemeente Utrecht een project op het gebied van installaties. Een upgrade (reviseren, aanpassen en levensduurverlenging van vijftien jaar) van de luchtbehandeling en de regeltechniek is daar aan de orde. Vraag een aanbod blijft een hekel punt in dit project. Zo zijn er gesprekken met partijen geweest die enkel behoefte hebben aan het hergebruik van bouwkundige onderdelen, zonder de toevoeging van een innovatief installatieconcept. Ik hoop dat we binnen dit project echt nog een praktijkproject gaan doen. Dat is ondanks alle inspanningen nog niet gelukt. We weten inmiddels veel over hoe ver de markt is (met name het hergebruik van bouwkundige producten en materialen), welke partijen actief zijn en welke regelgevende belemmeringen er zijn. Pieter van den Herik 36 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

39 37

40 Innovatieprojecten Modelcontract Een circulair modelcontract is makkelijker gezegd dan gedaan. Zoals dat gaat bij innovatie zullen cases erg van elkaar verschillen. Standaardisatie is nog niet aanwezig. Ook zijn aannames over opbrengsten en risico s onzekerder dan bij bestaande contractafspraken. Als het contract zo verschilt per project en per leverancier, in hoeverre kun je dan spreken van een modelcontract? Wat je met het contract wil doen, is de verantwoordelijkheid binnen de keten dáár leggen waar er gestuurd en gemonitord wordt op de output. In de huidige situatie zijn 80% van de cv-installaties niet goed ingeregeld. Er is geen prikkel bij het bedrijf die het product plaats om dat te doen. Alleen het heeft wel gevolgen voor de gebruiker (kosten) en het milieu (energieverbruik). Je kunt dit veranderen door de installateur of onderhoudsmonteur verantwoordelijk te maken voor zijn product met een bijbehorende economische incentive. Xander van Hoof Er zijn nog meer aandachtspunten om tot een circulair contract te komen. Basis KPI s voor een aangenaam en gezond binnenklimaat zijn bijvoorbeeld: comfort, energie, onderhoud en circulariteitsgarantie. Maar dit zijn lastig te meten indicatoren, terwijl een modelcontract baat heeft bij een simpele opstellingen. Ook de contractduur kan vragen oproepen. Ideaal gezien zou de contractduur gelijk zijn aan de technische levensduur van een installatie. Dit is vaak niet het geval. Afstemming van de huurperiode en de duur van het servicecontract is van belang. Hoe ga je bovendien om met garanties? En met leegstandsrisico, gewijzigd gebruik of aanvullende wensen? Wat is de uitweg als het gewenste serviceniveau niet wordt geleverd? De systeemkeuze van een installatie zou in dat geval bij de serviceprovider moeten liggen. Deze partij is dan verantwoordelijk voor het functioneren tijdens het gebruik en de mate van hergebruik na levensduur. Input vanuit het innovatieproject rondom Design for Disassembly is gewenst om bijvoorbeeld het hergebruik van materialen in te schatten en te waarderen. Wie precies de restwaarde, of next live value, terugkrijgt bij hergebruik, hangt af van de situatie. Het blijft relevant dat alle partijen (gebouweigenaar, serviceprovider of leverancier) een vorm van stimulans hebben. Vanuit financieringsmogelijkheden (onderpand) is eigendom van installatie bij de serviceprovider gewenst. 38 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

41 Het enige wat echt anders is, is de retourstroom van installaties of componenten. Dat is vaak iets wat niet contractueel is vastgelegd en bij veel leveranciers zorgen oplevert. Zorgen over wat zij daarna met die materialen kunnen en wat deze waard zijn. Bij de huidige installaties is daar niet over nagedacht, daarom krijg je een soort overgangsfase waarin de installaties niet modulair en gestandaardiseerd zijn opgebouwd. Dat zijn dingen die namelijk nog niet in die branche zitten. Het wordt anders als je met elkaar afspraken gaat maken over prestaties en hergebruik. Xander van Hoof 39

42 Xander van Hoof is development manager bij Delta Development Group. Hij is de kartrekker van het innovatieproject Circulair Modelcontract. Doel van dit project is te komen tot een modelcontract voor exploitatie, beheer en onderhoud van een klimaatinstallatie waarbinnen afspraken zijn vastgelegd over de prestatie en circulariteit van de installatie. 40

43 Ik was eigenlijk helemaal niet zo met duurzaamheid bezig, totdat we met Cradle to Cradle aan de gang gingen. Juist omdat bij deze vorm van duurzaam ondernemen ook de zakelijke kant duurzaam is, namelijk een gezonde business case, had ik hier meer vertrouwen in dan de meer gesubsidieerde vormen van duurzaamheid. Als je door Cradle to Cradle de juiste connecties kan maken en voorbij je eigen blikveld kijkt, kan het een hele goede sustainable business zijn. 41

44 42

45 De opbrengst 43

46 De opbrengst Leren door te doen Een klein jaar is deze coalitie met elkaar onderweg. Een diverse groep van positieve, energieke en gemotiveerde mensen om met circulaire economie aan de slag te gaan in hun keten. Naast het formuleren van een gezamenlijke ambitie, was er vooral een grote bereidheid om aan de slag te gaan. Gewoon beginnen. Leren door te doen. Het is heel mooi om te zien dat de ervaringen van deelnemers dienen als een versnelling van de circulaire economie in de klimaatinstallatiebranche. De innovatieve springplank die we wilden vormen, heeft gewerkt. Dat betekent overigens niet dat het zomaar zal gaan gebeuren, er dienen nog veel drempels genomen te worden. Pieter van den Herik. Circulaire economie, we doen het al! Mij is het meest opgevallen dat circulaire economie in de installatiesector betekent dat er duurzaam onderhoud en levensduur verlengende werkzaamheden toegepast worden. De les die ik leerde, is dat we niet alleen aandacht moeten geven aan de te ontwikkelen nieuwe businessmodellen, maar ons ook moeten richten op wat we al doen. Marissa Willemse, UNETO-VNI Zoals het gaat met leren en met innoveren, het is niet alleen het eindresultaat dat telt. Het draait om alle stappen ertussenin, het hele proces en niet alleen de finish. Als laatste fase in dit traject, maken we een rondje langs de velden; wat heeft het afgelopen jaar de coalitieleden gebracht? Welke lessen zijn er geleerd in de projecten? Welk effect heeft het gehad op de individuele organisaties en op de keten als geheel? En hoe hebben de projecten de personen zelf beïnvloed? 44 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

47 Innovatieprojecten Projectniveau Tijdens het tweedaagse ambitie- en innovatielab kwam al ter sprake dat het relevant is om in een complex verandertraject te starten met projecten waar energie op zit, maar die ook safe to fail zijn. Door gedurende zo n proces steeds te reflecteren en bij te sturen, ga je om met de ingewikkelde factoren die van invloed zijn op het slagen van een innovatie. Het zijn allemaal voorzichtige stapjes die je nodig hebt. Gezamenlijk bijdragen aan meer inzicht en hoe je het op grotere schaal kan toepassen. Daar heb je heel wat oefening voor nodig. Wat droogzwemmen en natzwemmen om de wereld van circulaire klimaatinstallaties straks gewoon te laten worden. Marcel de Graaf Vandaar dat we even stilstaan bij de drie innovatieprojecten om te kijken hoe dat proces is verlopen en wat het heeft gebracht. Want juist deze projecten zorgden voor veel nieuwe inzichten. 45

48 Design for Disassembly Op dit moment ligt er een eerste versie van het rapport Design for Disassembly: principes voor klimaatsystemen. Een helder en overzichtelijk raamwerk voor de ontwerpprincipes voor een generiek klimaatsysteem, die goed te ontmantelen is ten behoeve van reparatie, revisie of hoogwaardig hergebruik. Oldtimer Misschien is de naam van dit project wat ongelukkig gekozen, of juist wel passend. Als een oldtimer eenmaal op de weg is, is het een prachtig ding. Maar daarvoor heeft het wel lang in de garage moeten staan. Ook dit project heeft veel aandacht en bewerking nodig gehad om in beweging te komen. Ontwikkelaars van klimaatsystemen krijgen door gebruik van het raamwerk veel meer inzicht in de aspecten waarop ze moet letten. Dit geldt zowel op component-, module- als systeemniveau. Het kan daarnaast ook aanbestedende diensten of bedrijven handvatten geven om te controleren of een aan te schaffen systeem voldoet aan de DfD (Design for Disassembly) eisen. Marcel de Graaf Het opgeleverde rapport wordt getoetst en eventueel aangescherpt in de praktijk. Daarna zal deze verder in de installatiewereld worden geïntroduceerd, waarschijnlijk via de VLA en UNETO-VNI. Ook wordt gedacht aan de koppeling met bestaande en geaccepteerde bouwstandaarden als BREEAM. Daarnaast streeft de projectgroep ernaar dit raamwerk onder de aandacht te brengen in het onderwijs, zodat de designers van morgen hiermee gaan werken. We hebben niet het resultaat behaald dat we voor ogen hadden. We hebben namelijk geen installaties hergebruikt, uit het ene gebouw in het andere. Wel hebben we een netwerk opgebouwd om in de toekomst dit soort projecten uit te kunnen voeren. Michiel Burggraaff Oldtimer was een project met vraag en aanbod beide aan de tafel. Dat maakte het lastig, omdat je direct een match moest hebben betreffende tijd en behoefte. Toch zorgt het ook voor veel kansen voor de toekomst. Want als vraag en aanbod dan wel zou matchen, dan is er door dit innovatieproject al de nodige inzichten opgedaan en contacten gelegd. Al met al sta ik positief tegenover onze deelname. Heel inspirerend om in een vroeg stadium bij dit soort projecten betrokken te zijn. Alle begin is moeilijk en het is een project waarbij je een lange adem moet hebben, maar ik ben nieuwsgierig naar hoeveel potentie er echt in zit. Dat moeten we gewoon gaan uitvinden. Als dan blijkt dat het (financieel) interessant is, gaat het vanzelf versnellen. Michiel Burggraaff 46 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

49 47

50 Modelcontract Een mogelijke route naar een circulair modelcontract is een DB(F)MO-contract (Design, Build, Finance, Maintain, Operate) aangevuld met terugname. Dat maakt acceptatie makkelijker. Het is een laagdrempelige eerste stap, omdat de markt al gewend is aan het DB(F)MO-contract. Op termijn kunnen de opties voor financiering en eigendom ingepast worden. Het organisatiemodel en de terugname met restwaarde zijn nieuwe onderdelen van de circulaire variant van het DB(F) MO-contract. Binnen de organisaties die aan onze pilot meededen, is circulaire contractering in elk geval meer naar de voorgrond getild. Toch blijft de onzekerheid over waardering van aspecten als restwaarde en terugname een drempel. Daadwerkelijk starten en ervaring opdoen, is naar mijn inzien misschien belangrijker dan eventuele kostenbesparingen in restwaarde naar voren te halen. Xander van Hoof Waar we initieel dachten dat het koppelen van het opstellen van een modelcontract aan een lopend project voordeel zou geven, bleek dat het juist voor vertraging zorgde. Het opstellen van werkelijke contracten vraagt soms om een grote mate van openheid, wat in dit project nog te voorbarig was. Xander van Hoof Anderzijds was de ondersteuning vanuit een jurist nuttig geweest, die ook andere vragen binnen het Valley project zou kunnen oppakken. Dat is financieel helaas nog niet rondgekomen, maar staat open voor begin Een andere route is om samen met UNETO-VNI en VLA een Uniform Aanbestedingsreglement op te stellen dat gericht is op circulariteit van klimaatinstallaties. De juridische uitwerking van een echt contract is er nog niet van gekomen. Dat heeft er enerzijds mee te maken dat het project waar dit in de praktijk getoetst zou worden, Circular Valley, vertraging heeft opgelopen. 48 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

51 49

52 De opbrengst Organisatieniveau Van de deelnemende organisaties zitten vaak maar enkele medewerkers in de coalitie. Dit zijn de mensen die zelf de lichten al op groen hebben rondom circulaire economie. Ze geloven in het thema en de potentie ervan voor hun organisatie en de maatschappij. Naast hun eigen stappen in de innovatieprojecten, moeten zij ook die eigen organisaties mee kunnen krijgen. In eerste instantie om de uren die zij in deze coalitie stoppen te verantwoorden, maar ook om daadwerkelijk stappen te kunnen zetten binnen de pilots. Dat zijn veranderingen die zij niet in hun eentje kunnen neerzetten. Dit verandertraject heeft dan ook zeker effect op de individuele organisaties. Bij de een heel wezenlijk, bijvoorbeeld door uitbreiding van het productportfolio. Bij de ander in mindere mate, maar het thema wordt ook daar zichtbaarder. Hieronder een reflectie van een aantal deelnemers over het effect van het keten innovatieprogramma Klimaat voor Verandering op hun organisaties. Het programma heeft mij geïnspireerd om U.C. Technologies zich te laten committeren de circulaire economie te omarmen. Elke systeemoplossing die wij in het bedrijf kunnen stellen met het predicaat circulair, geeft mij een overwinningsgevoel. De extra spelregels maken de wedstrijd een stuk moeilijker, maar het meedoen is absoluut de moeite waard. Ton Hauzer, U.C. Technologies 50 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017

53 Door dit programma is circulaire economie bespreekbaar geworden bij meerdere collega s. Het heeft bovendien geleid tot een onderzoeksopdracht voor Buro Boot die voor het RVB een onderzoek naar hergebruik uitvoerde. Zo zijn weer nieuwe collega s actief betrokken geraakt en dat brengt draagvlak met zich mee. Dat zie ik als een resultaat op zich. Michiel Burggraaff Om onze hele organisatie anders te laten denken, is meer nodig: een visie/strategie, concrete successen en veel communicatie. Quote uit enquête Ik heb veel leuke contacten opgedaan buiten ons bestaande netwerk om aan de slag te gaan met circulaire economie. Voor OC Verhulst ziet het er goed uit! Frans van den Biezenbos, OC Verhulst 51

54 De opbrengst Ketenniveau Niet voor niets heet dit traject een keten innovatieprogramma. Alle stappen die de coalitie afgelopen jaar zette, moeten uiteindelijk bijdragen aan een verandering in de keten. In deze project history heeft u kunnen lezen op welke manier de coalitie zich ketenbreed afspeelt en zich gedurende het traject heeft verbreed. Al was een jaar wat te kort om de hele keten in beweging te krijgen, de eerste stappen zijn gezet. Maar hoe hebben de deelnemers dit zelf ervaren? En welk effect denken zij dat dit heeft op de keten als geheel? Spreken met de partijen in de keten die ik normaal niet direct zou spreken, zoals producenten van installatie-onderdelen en een afvalverwerker, vind ik het meest inspirerend geweest aan dit traject. En vervolgens in het gesprek horen waar ze mee bezig zijn en waar ze mee worstelen. Dit is absoluut onmisbaar als eerste stap om echt met elkaar te ontdekken of we samen circulaire innovaties kunnen bewerkstelligen. Jasper Feuth, Eneco Het is leuk om met mensen uit verschillende vakgebieden en invalshoeken aan de circulaire economie te werken. Belangrijk om de circulaire economie van de grond te krijgen, is dat bedrijven gaan samenwerken en over hun eigen schaduw heen stappen. Wij zijn zelf al sinds 2012 bezig met CE-programma s en veel nieuws kwam ik niet tegen, behalve de input van andere sectoren en dat is leuk. Marc van Gerrevink, Van Gerrevink Maar dezelfde twee deelnemers maken ook een kritische noot als het gaat om de mogelijkheden en bereidheid van de hele keten. Niet alle ketenpartners blijken bereid te zijn om te veranderen. In de projectgroep van DfD kwamen we tot de conclusie dat alles wat wij doen aan circulaire economie slechts marginaal effect heeft. Reden hiervoor is dat ons huidige belastingstelsel het tegenovergestelde stimuleert (minder arbeid, meer energie en grondstofverbruik). Als de overheid echt wat wil bereiken op het gebied van circulaire economie, dan is een onderzoek naar belastingtransitie op zijn plaats. Marc van Gerrevink, Van Gerrevink Het meest gedesillusioneerd ben ik in dit project geraakt door het aantal opdrachtgevers in de bouwwereld en installatiebranche die om circulaire oplossingen en producten vragen. Ze zijn op één hand te tellen! Als er geen vraag is, komt het aanbod logischerwijs ook niet op gang. Jasper Feuth, Eneco De ketenbrede aanpak heeft ervoor gezorgd dat de onderlinge partijen elkaar beter zijn gaan begrijpen. Inmiddels spreken zij een gemeenschappelijke taal over de invulling van een circulaire economie binnen hun eigen keten. 52 OKT NOV DEC 2015 / JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL Aug Sep Okt Nov Dec 2016 / JAN 2017