Zorgverbreding, buitengewoon onderwijs, basisonderwijs, samenwerking gewoon en buitengewoon onderwijs

Transcriptie

1 1. Referentie Referentie Van Heddegem, I., Douterlungne, M. & Ghesquière, P. (2001). Zorgverbreding in relatie tot het buitengewoon onderwijs. Onuitgegeven onderzoeksrapport. K.U.Leuven, HIVA. Taal Nederlands ISBN Publicatievorm Onderzoeksrapport 2. Abstract De auteurs gaan in dit onderzoek na of het zorgverbredingsproject/beleid dat sinds het schooljaar bestaat in het basisonderwijs in Vlaanderen - wel het beoogde effect heeft, namelijk meer leerlingen kansen geven om aan het gewoon onderwijs te participeren. Ze doen dit in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. 3. Trefwoorden Thema( s) Trefwoord(en) Onderwijs Zorgverbreding, buitengewoon onderwijs, basisonderwijs, samenwerking gewoon en buitengewoon onderwijs 4. Onderzoeker Opdrachtgever Onderzoeker(s) Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement Onderwijs. Ilse Van Heddegem, verbonden aan het HIVA. Mia Douterlungne (promotor), verbonden aan het HIVA. Prof. Dr. Pol Ghesquière (co-promotor), verbonden aan de Afdeling Orthopedagogiek van de Katholieke Universiteit Leuven. HIVA (Hoger Instituut voor de Arbeid) - Onderwijs en arbeidsmarkt KULeuven Van Evenstraat 2C 3000 Leuven tel: 016/ fax: 016/ hiva@kuleuven.ac.be 5. Onderzoeksvraag Departement Pedagogische Wetenschappen Katholieke Universiteit Leuven Vesaliusstraat 2 B-3000 Leuven Tel: Onderzoeksvraag Uit welke scholen zijn leerlingen die naar het buitengewoon onderwijs verwezen worden, afkomstig? 1

2 Hypothesen Welke is daarbij de relatie met het al of niet participeren aan het project zorgverbreding? Er is een toename van doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs Kinderen uit kansarme milieus en een andere etnische afkomst zijn oververtegenwoordigd in het buitengewoon onderwijs. 6. Methode Onderzoeksmethode Fase 1 &2 (breedte-onderzoek) omvat een kwantitatief onderzoek met een schriftelijke afname van vragenlijsten met gesloten antwoordmogelijkheden Fase 3 (diepteonderzoek) omvat een kwalitatief onderzoek met een mondelinge afname van een semi-gestructureerd interview met open antwoordmogelijkheden Onderzochte groep - Fase 1: 143 basisscholen voor buitengewoon onderwijs waar in het schooljaar leerlingen binnenstroomden die het vorige schooljaar ( ) nog in het gewoon lager onderwijs zaten. Het betreft 49 scholen type 1 (licht mentaal gehandicapte leerlingen), 8 scholen type 3 (karakterieel gehandicapte leerlingen), 16 scholen type 8 (leerlingen met ernstige leermoeilijkheden), 60 scholen combinatie type 1 en type 8 en 10 scholen andere combinatie van type 1, 3 en 8 aanbieden. Van de 143 scholen behoren er 26 tot het gemeenschapsonderwijs, 91 tot het vrij gesubsidieerd onderwijs, 33 tot het gemeentelijk onderwijs en 3 tot het provinciaal onderwijs. - Fase 2: 200 scholen die geruime tijd een beroep doen op zorgverbreding met een controlegroep van 100 scholen. Controle voor netten, provincies en financiering onderwijsvoorrangsbeleid. - Fase 3: 14 zorgverbredingsscholen geselecteerd uit fase twee. Ze variëren naar aantal zittenblijvers, aantal allochtonen, aantal leerlingen die achterstand hebben opgelopen, aantal leerlingen dat geadviseerd is over te stappen naar buitengewoon onderwijs en effect op doorverwijzing na de invoering van zorgverbreding. Verder wordt er gecontroleerd voor net en provincie. Bereik Regionaal (Vlaanderen) 7. Resultaten Instroom in het buitengewoon onderwijs School-, leerling- en leerkrachtkenmerken Doorverwijzingproces Voor de vraag naar het effect van het project zorgverbreding op de uitstroom van leerlingen naar het buitengewoon onderwijs, werd bij de scholen voor buitengewoon onderwijs onderzocht vanuit welke scholen voor gewoon onderwijs de leerlingen binnenstromen en werd in het gewoon onderwijs nagegaan of er een verschil is in het aantal doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs tussen scholen die resp. wel en geen extra middelen voor zorgverbreding ontvangen. Deze analyses werden verricht op basis van gegevens die de scholen in het buitengewoon onderwijs zelf hebben over de school van herkomst van hun leerlingen. Ook het databestand waarover het departement onderwijs beschikt met stamnummers van de in het schooljaar nieuw binnengestroomde leerlingen in het buitengewoon lager onderwijs, werd geconsulteerd. De werkwijze leverde geen betrouwbare resultaten op. Er bleken ernstige problemen met beide databronnen. De onderzoekers waarschuwen ervoor dat op basis van dergelijke analyse geen rechtstreekse conclusies kunnen worden getrokken over de invloed van de zorgverbreding op de doorstroom naar het gewoon onderwijs. Een tweede werkwijze, een schriftelijke bevraging van 191 zorgverbredings-scholen en 51 controlescholen, aangevuld met de gegevens van het kwalitatieve luik, leidde tot betere resultaten. De zvb-scholen verschillen van de controlescholen alleen mbt typische zvbkenmerken: ze tellen meer klassen, leerlingen en leerkrachten; ze hebben verhoudingsgewijs meer vestigingen; ze hebben meer leerlingen uit de lagere socioeconomische klassen; ze hebben leerkrachten met gemiddeld een lagere onderwijservaring; het aandeel scholen dat aangeeft de laatste 10 jaar een dalend percentage zittenblijvers te hebben gekend en het aandeel scholen dat zegt de laatste 10 jaar een dalend percentage adviezen te hebben gegeven om over te stappen naar het buitengewoon onderwijs zijn groter in de zvb-scholen Het aantal scholen dat leerlingen adviseert over te stappen naar het buitengewoon onderwijs en het aantal scholen dat leerlingen heeft die de overstap effectief doen, is de afgelopen 10 jaar gestegen. In zvb-scholen is deze stijging vroeger vastgesteld, maar de controlescholen hebben een inhaalbeweging gemaakt waardoor ze zich nu op hetzelfde 2

3 Samenwerking met het buitengewoon onderwijs Omgang met leerlingen met leer- en/of ontwikkelingsproblemen controlescholen hebben een inhaalbeweging gemaakt waardoor ze zich nu op hetzelfde niveau bevinden. De criteria om door te verwijzen zijn de laatste tien jaar weinig veranderd. Het tijdstip van doorverwijzing zou wel verbeterd zijn. Er zijn steeds meer leerlingen die na doorverwijzing teruggekeerd zijn naar hun oorspronkelijke school. Op de vraag welke invloed zorgverbreding heeft gehad op het aantal doorverwijzingen antwoorden de zvb-scholen verdeeld. Dit geldt echter in gelijke mate voor de controlescholen. De zvb-scholen die een stijging van doorverwijzing kennen naar aanleiding van de aanvullende lestijden, stellen dat zij onderwijsproblemen sneller opsporen. De zvb-scholen die een daling vaststellen koppelen dit aan een betere opsporing én remediëring. Alle respondenten geven aan dat de aanvullende lestijden een gunstige invloed hebben op de kwaliteit van het doorverwijzingsproces. Mogelijks hebben zvb-scholen een imago opgebouwd waar leerlingen met leermoeilijkheden toch kansen krijgen. Daardoor zouden leerlingen met ernstige en minder ernstige leerproblemen frequenter naar zvb-scholen trekken, wat de stijging van het aantal doorverwijzingen zou verklaren. Zvb-scholen werken meer samen met het buitengewoon onderwijs als gevolg van de mogelijkheid van het afsluiten van een samenwerkingscontract. Meestal is het echter een papieren overeenkomst. Wanneer deze samenwerking een preventief en een curatief luik inhoudt, kunnen de doorverwijzingen worden teruggedrongen. Zvb-scholen houden vaker multidisciplinair overleg (MDO) of klassenraden. De aanvullende lestijden hebben het gebruik van bepaalde materialen ter detectie van onderwijsproblemen gestimuleerd waardoor ook het tijdstip van de detectie zelf zou verbeterd zijn. Zvb-scholen beschikken vaker over een taakleerkracht en/of een ambulante leerkracht. Het zvb-project heeft gezorgd voor een ruimere invulling van de taken van de taakleerkracht. Zvb-scholen waar vanaf 1990 taakleerkrachten bezig zijn met het afnemen van genormeerde toetsen, het opstellen en uitvoeren van een handelingsplan en het overleg daarover met de gewone leerkracht, kennen de laatste 10 jaar vaker een toename van het aantal doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs dan de zvb-scholen waar deze methodes reeds voor 1990 werden gebruikt of dan zvb-scholen waar deze methodes niet worden toegepast. In de groep van scholen waar de taakleerkracht de afgelopen jaren het beheer van een leerlingvolgsysteem op zich heeft genomen, is er vaker een relatieve afname van het aantal doorverwijzingen dan in de groep van scholen waar dit niet geldt. Inzake preventie van leer- en/of ontwikkelingsproblemen blijken vormen van klasexterne differentiatie (klasoverschrijdend en leerjaaroverschrijdend werken) meer voor te komen in zvb-scholen dan andere scholen. Klasinterne differentiatie (opsplitsing van klassen, niveaugroepen, hoekenwerk, contractwerk) komt in beide groepen scholen even vaak voor. De extra lestijden blijken dus een positief effect te hebben op het klasoverschrijdend en in mindere mate ook het leerjaaroverschrijdend werken. Er werden geen verschillen gevonden tussen zvb- en controlescholen wat de samenwerking met het PMS (nu: CLB) betreft. De aard van de samenwerking met het CLB heeft geen invloed op het aantal doorverwijzingen. Wat de nascholing betreft blijken leerkrachten uit zvb-scholen meer te worden aangespoord om zich bij te scholen m.b.t. de aanpak van onderwijsleerproblemen dan in scholen zonder aanvullende lestijden. Bij de navormingsactiviteiten van zvb-scholen blijkt de zorg voor leerlingen met onderwijsproblemen meer aan bod te komen dan bij navormingsactiviteiten in de controlescholen. 8. Publicaties op basis van hetzelfde onderzoek / 9. Beleidsaanbevelingen Ja 3

4 10. Samenvatting Sinds het schooljaar bestaat in het basisonderwijs in Vlaanderen het zorgverbredings-project dat tot doel heeft via allerlei maatregelen in scholen een meer efficiënte onderwijsaanpak uit te bouwen die beter rekening houdt met de specifieke achtergronden en ontwikkelingsbehoeften van kinderen, in het bijzonder leerbedreigde kinderen. De laatste jaren blijken ook steeds meer kinderen vanuit het gewoon onderwijs naar het buitengewoon onderwijs door te stromen. Dit roept de vraag op of het zorgverbredingsbeleid wel het beoogde effect heeft, namelijk meer leerlingen kansen geven om aan het gewoon onderwijs te participeren. Om dit te onderzoeken werd de instroom van leerlingen in het buitengewoon onderwijs en de uitstroom van leerlingen uit het gewoon onderwijs onderzocht. Verder werd aan de hand van schriftelijke vragenlijsten en interviews nagegaan in hoeverre scholen voor buitengewoon onderwijs in het kader van zorgverbreding, en in welke mate de aanhoudende doorverwijzingspraktijk naar het buitengewoon onderwijs kan verklaard worden door het feit dat scholen grenzen ervaren aan hun zorgverbredende capaciteit. (1) Doorverwijzing naar het buitengewoon onderwijs De eerste werkwijze waarbij het effect van de zorgverbreding voorafgaand aan het schooljaar werd gemeten, leverde geen rechtstreeks antwoord op. De tweede werkwijze toonde aan dat er in , met de start van het zorgverbredingsbeleid, in het lager onderwijs een opvallende stijging was van zowel het aantal zorgverbredingsscholen dat leerlingen doorverwees naar het buitengewoon onderwijs als van het aantal zorgverbredingsscholen met leerlingen die effectief overstapten naar het buitengewoon onderwijs. Na enkele jaren maakten de scholen die geen traditie hadden van een beroep doen op aanvullende lestijden een inhaalbeweging waardoor ze momenteel evenveel doorverwijzen als zorgverbredingsscholen. Op leerling-niveau is de situatie onduidelijker. Zorgverbredingsscholen blijken sinds de start van het zorgverbredingsbeleid gemiddeld meer leerlingen te adviseren om over te stappen naar het buitengewoon onderwijs dan andere scholen, maar dit geld veel minder voor het gemiddeld aantal leerlingen dat effectief de overstap naar het buitengewoon onderwijs heeft gemaakt. Een verhoogde signalisering en diagnosticering van leerproblemen die niet gepaard gaan met een gerichte aanpak leidt duidelijk tot een toename van het aantal doorverwijzingen. Het kwalitatief onderzoek maakt duidelijk dat de zorgverbredingsscholen ook een andere oorzaak zien voor de toename van het aantal doorverwijzingen (en zeker voor de toename van het aantal zittenblijvers), namelijk het gewijzigde publiek van scholen. Door de zorgverbreding krijgen scholen het imago scholen te zijn waar leerlingen die moeilijk mee kunnen in het gewoon onderwijs toch kansen krijgen. (2) Samenwerking met het buitengewoon onderwijs Op basis van de resultaten van de schriftelijke vragenlijst werd geconcludeerd dat scholen die een beroep doen op aanvullende lestijden zorgverbreding significant meer samenwerken met een school uit het buitengewoon onderwijs dan scholen die geen beroep doen op die extra middelen. De kwalitatieve analyses toonden echter aan dat deze contracten slechts samenwerkingsvormen op papier zijn en in de praktijk zelden iets voorstellen. Enkel wanneer er echt sprake is van een overdracht van lestijden zorgverbreding naar het buitengewoon onderwijs wordt er effectief samengewerkt. (3) Omgaan met leerlingen met leer- en ontwikkelingsproblemen Scholen die beschikken over aanvullende lestijden zorgverbreding geven aan frequenter te overleggen over leerlingen met leer- of ontwikkelingsproblemen dan scholen zonder die middelen, maar tussen beide groepen van scholen is er geen verschil in de wijze waarop het overleg is opgevat. Tussen de kwantiteit en kwaliteit van het overleg en het aantal doorverwijzingen naar het buitengewoon onderwijs werd er geen verband gevonden. De aanvullende lestijden zorgverbreding blijken het gebruik van bepaalde materialen ter detectie van onderwijsproblemen te hebben gestimuleerd. Ook het tijdstip van detectie zelf is volgens meer zorgverbredingsscholen dan scholen zonder die extra middelen verbeterd. Zorgverbredingsscholen blijken vaker over een taakleerkracht en/of ambulante leerkracht te beschikken. Het project zorgverbreding heeft geleid tot een verschuiving in de functies van taakleerkracht en leerkracht zorgverbreding in de zorgverbredingsscholen waardoor de afbakening van het takenpakket van beide functies minder scherp is geworden. Het takenpakket van de taakleerkracht bevat steeds meer taken die zich in het domein van de preventie en de fazen voorafgaand aan de eigenlijke remediëring situeren. Volgens de kwantitatieve analyses blijkt de klasexterne differentiatie meer voor te komen in de zorgverbredingsscholen dan scholen zonder die extra middelen. Klasinterne differentiatie daarentegen komt, met uitzondering van het splitsen van klassen, in bijna alle scholen voor. Uit het kwalitatief onderzoek blijkt wel dat 4

5 de klasexterne differentiatie zich hoofdzakelijk beperkt tot de parallelklassen, leerjaaroverschrijdend werken gebeurt zeer weinig. De CLB s blijken zich in de samenwerking met scholen inzake leerlingen met leer- of ontwikkelingsproblemen hoofdzakelijk te concentreren op de diagnosticering van deze problemen, op vlak van aanpak ondervinden de scholen weinig ondersteuning. Tot slot formuleren de auteurs nog een aantal beleidsadviezen, waarin zij vooral pleiten voor het bevorderen van de samenwerking tussen gewoon en buitengewoon onderwijs en voor het voorzien van meer (financiële) middelen. 5