economie voor vmbo leerwerkboek 3 vmbo-gt A deel

Transcriptie

1 economie voor vmbo leerwerkboek 3 vmbo-gt A deel

2 Inhoudsopgave A deel Werken met Economisch bekeken 4 Hoofdstuk 1 Wikken en wegen 1 Kopen is kiezen 8 2 Consumeren met en zonder geld 12 3 Verkopen een kunst 16 4 Kopen een kunst 20 5 Afspraak is afspraak 24 6 Rekening houden met 28 7 De markt 32 Samenvatting 36 Begrippen 38 Rekentrainer 39 Hoofdstuk 3 Geld over en te kort 1 Bronnen van inkomen 80 2 Inkomens zonder tegenprestatie 84 3 Budgetteren 88 4 Reserveren 92 5 Geld te kort 96 6 Kosten van vervoer 100 Samenvatting 104 Begrippen 106 Rekentrainer 107 Examentrainer 110 Examentrainer 42 Hoofdstuk 2 Thuis in geldzaken 1 Geld telt 46 2 Betalen en bankieren 50 3 Sparen met profijt 54 4 Risico s van beleggen 58 5 Lenen en betalen 62 6 Kopen op krediet 66 Samenvatting 70 Begrippen 72 Rekentrainer 73 Examentrainer 76 Hoofdstuk 4 Wonen en verzekeren 1 Huur en verhuur Een eigen huis De woningfinanciering Huren of kopen Verzekeren, hoe dan? Goed verzekerd 134 Samenvatting 138 Begrippen 140 Rekentrainer 141 Examentrainer 144 Alle rekenvaardigheden op een rij 147 Register 152 Colofon 157 2

3 deel B Werken met Economisch bekeken 4 Hoofdstuk 5 Milieu 1 Overheden 8 2 Particulier en collectief 12 3 Ministers en hun budgetten 16 4 Sociale zekerheid 20 5 Sociale zekerheid voor jongeren 24 6 Bruto en netto 28 Samenvatting 32 Begrippen 34 Rekentrainer 35 Examentrainer 38 Hoofdstuk 7 Werk en bedrijf 1 De snackwagen 76 2 De kaasspeciaalzaak 80 3 Jongeren aan het werk 84 4 Collectieve arbeidsovereenkomst 88 5 Studie en beroep 92 6 Betaald en onbetaald werk 96 7 Ondernemingsvormen 100 Samenvatting 104 Begrippen 106 Rekentrainer 107 Examentrainer 110 Hoofdstuk 6 Laat nog wat over 1 Economische groei 42 2 Economische groei en het milieu 46 3 Kosten en baten 50 4 Duurzaam produceren 54 5 Milieuvriendelijk consumeren 58 6 Milieumaatregelen 62 Samenvatting 66 Begrippen 68 Rekentrainer 69 Examentrainer 72 Hoofdstuk 8 Productie en technologie 1 Ieder z n taak Het stukadoorsbedrijf Nieuwe technieken Het installatiebedrijf Gevolgen van innovatie Marktvormen 134 Samenvatting 138 Begrippen 140 Rekentrainer 141 Examentrainer 144 Alle rekenvaardigheden op een rij 147 Register 152 Colofon 157 3

4 Werken met Economisch bekeken In Economisch bekeken leer je hoe economie werkt. Economie gaat over geld verdienen, rondkomen van je geld, consumeren en andere gewone dingen. Maar economie gaat ook over bedrijven die met elkaar concurreren, over belastingen en uitkeringen, over werk en werkloosheid en meer van dat soort onderwerpen. over situaties die je al kent. Door met die vragen te starten, kom je vanzelf uit bij de economische theorie en begrippen die je moet kennen. De afbeeldingen maken de leerstof nog duidelijker. Vervolgens pas je de leerstof ook toe in nieuwe vraagstukken. Op deze manier is economie een concreet en herkenbaar vak, een vak dat dicht bij je staat. Je weet er al veel van, maar je komt er nog veel meer over te weten in de leerwerkboeken van Economisch bekeken. Je begint nu aan leerjaar 3 in de gemengde of theoretische leerweg. Samen met Economisch bekeken leerjaar 4 In Economisch bekeken worden de leerteksten bereidt deze lesmethode je goed voor op het examen. voorafgegaan door introductievragen. Het gaat om vragen Aan de slag met Economisch bekeken Economisch bekeken bestaat uit leerwerkboeken en een digitale leeromgeving: het leerwerkboek voor leerjaar 3 GT bestaat uit acht hoofdstukken, verdeeld in een A- en een B-deel. De hoofdstukken zijn uit vaste, herkenbare onderdelen opgebouwd. De Hoofdstuktitel geeft aan waar het hoofdstuk over gaat. digitale leeromgeving hoofdstuk 1 Wikken en wegen Actieve opdracht Start met deze opdracht voor een eerste kennismaking met dit onderwerp. 1 Kopen is kiezen 8 2 Consumeren met en zonder geld 12 3 Verkopen een kunst 16 4 Kopen een kunst 20 5 Afspraak is afspraak 24 6 Rekening houden met 28 7 De markt 32 Samenvatting 36 Begrippen 38 Rekentrainer 39 Examentrainer 42 Praktijkopdrachten In de digitale leeromgeving vind je alle onderdelen van het hoofdstuk en van de paragrafen terug. Je kunt hier alle vragen doorwerken. De antwoorden kunnen dan worden nagekeken door jezelf of door je docent. Je kunt volledig digitaal werken of alleen sommige onderdelen digitaal doen. Je vindt hier: Actieve opdrachten Praktijkopdrachten Test Jezelf Rekentrainer Flitskaarten Examentrainer 7 Ieder hoofdstuk start met een actieve opdracht. Een doe-opdracht die je helpt ontdekken wat jij in je dagelijks leven over het onderwerp tegenkomt. 4

5 5 1 Kopen is kiezen Consumeren is het bevredigen van behoeften. Soorten behoeften zijn: primaire behoeften (basisbehoeften); secundaire behoeften. Producten zijn te onderscheiden in: goederen (tastbaar) en diensten (niet tastbaar); gebruiksgoederen (meer dan één keer te gebruiken) en verbruiksgoederen (één keer te gebruiken); schaarse en vrije goederen. Schaarste betekent dat: producten geld kosten of tijd om ze te maken; consumenten prioriteiten moeten stellen. Basisbehoeften hebben meer prioriteit dan de andere behoeften. Naarmate het inkomen stijgt, vindt de consument meestal: dat meer goederen en diensten noodzakelijk zijn; dat minder goederen en diensten een luxe zijn. 2 Consumeren met en zonder geld Je kunt consumeren door: producten te kopen; zelfvoorziening; de natuur; het gebruik van collectieve voorzieningen. De natuur voorziet in de behoefte aan: natuurschoon; grondstoffen voor de productie. Collectieve voorzieningen: worden geleverd door de overheid; worden geheel of gedeeltelijk betaald van belastinggeld; worden soms gedeeltelijk betaald door de consumenten. De mate waarin je in je behoeften kunt voorzien, bepaalt je: welvaart (materiële behoeften); welzijn (materiële en immateriële behoeften. 3 Verkopen een kunst Bedrijven proberen hun verkoopopbrengst te verhogen. Ze hebben een marketingmix van zes marketinginstrumenten (de zes P s): prijsbeleid (bijvoorbeeld: duur of goedkoop); plaatsbeleid (bijvoorbeeld: vestigingsplaats, bereikbaarheid); productbeleid (het assortiment, de verpakking); promotiebeleid (bijvoorbeeld: reclame, verkoopdemonstraties, sponsoracties); presentatiebeleid (bijvoorbeeld: uitstraling van de winkel; de plaats van producten in de winkel); personeelsbeleid (bijvoorbeeld: vakkennis, klantvriendelijkheid). Ondernemers houden rekening met hun doelgroep bij het samenstellen van de marketingmix. Soorten reclame zijn: commerciële reclame (Bijv.: merkreclame of informatieve reclame); ideële reclame. Jongeren zijn voor veel ondernemers een belangrijke doelgroep want: jongeren hebben veel geld te besteden; jongeren hebben veel invloed op de aankopen bij hen thuis; veel jongeren blijven hun koopgewoonten trouw. Soorten merken zijn: A-merken (zeer bekend); B-merken (onbekend bij veel consumenten); huismerken (producten met het merk van de verkopende winkel). 4 Kopen een kunst De consument vindt goede informatie: bij verschillende winkels (ook webwinkels); bij onafhankelijke deskundigen; in vergelijkende warenonderzoeken van consumentenorganisaties; op internetsites die producten vergelijken. Consumentenorganisaties: houden vergelijkende warenonderzoeken; waarschuwen voor misleidende reclames; wijzen op de risico s van e-commerce. Consumentenorganisaties zijn: Consumentenbond; ANWB; Vereniging Eigen Huis; Rover. Aankopen via webwinkels heeft extra risico, want: niet alle webwinkels zijn betrouwbaar; je koopt zonder het product echt te zien. Bij webwinkels met een keurmerk kun je veilig winkelen. Samenvatting 36 Hoofdstuk 1 Wikken en wegen 5 Afspraak is afspraak Koper en verkoper sluiten een koopovereenkomst. Hun rechten en plichten zijn vastgelegd in de algemene voorwaarden van de verkoper (het bedrijf). De koper heeft: het recht op levering van een deugdelijk product; de plicht om te betalen. Bij levering van een ondeugdelijk product heeft de koper (in deze volgorde) recht op: reparatie van het product; een ander exemplaar van het product; geld terug. De rechter kan een koopovereenkomst ongeldig verklaren als het gaat om: een minderjarige koper; een onder curatele gestelde koper; bedreiging, dwaling of bedrog. Bij een meningsverschil met de verkoper kan de koper: de kwestie voorleggen aan een geschillencommissie; juridische bijstand vragen bij een consumentenorganisatie. Consumenten worden extra beschermd bij: koop op afstand (internet, telefoon, post); colportage (kopen aan de deur, verkoopdemonstraties). Extra regels: De koper heeft 14 dagen bedenktijd na levering van een product of bestelling van een dienst; De verkoper moet voldoende informatie geven over het product. De verkoper moet het product binnen 30 dagen leveren (tenzij anders aangegeven). 6 Rekening houden met Consumenten kunnen bij hun aankopen rekening houden met: het milieu; dierenwelzijn; de armoede in ontwikkelingslanden; kinderarbeid in ontwikkelingslanden. Informatie over de aard van het product vindt de consument op keurmerken en labels, zoals: een milieukeurmerk (bij milieuvriendelijke producten); een garantielabel tegen kinderarbeid; het Max Havelaarkeurmerk (op producten waarbij een redelijke prijs voor de grondstoffen is betaald). De invloed van consumenten op wat er geproduceerd wordt: is groot als veel consumenten voor een bepaald product kiezen; is klein als weinig consumenten voor een bepaald product kiezen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) kenmerkt zich door: aandacht voor de natuur (duurzaamheid); aandacht voor het personeel; aandacht voor de maatschappij. 7 De markt Als de prijs hoger wordt: daalt de vraag; stijgt het aanbod. De vraag kan bij een gegeven prijs stijgen door: hogere inkomens; meer behoefte aan een product. Het aanbod kan bij een gegeven prijs stijgen door: lagere productiekosten bij de producent; betere productietechnieken. Als de vraaglijn naar rechts verschuift: is de vraag groter dan het aanbod; stijgt de prijs. Als de aanbodlijn naar rechts verschuift: is het aanbod groter dan de vraag; daalt de prijs. Een markt is: abstract als het gaat om alle vraag en aanbod van een product bij elkaar. concreet als het gaat om koop en verkoop van producten op een bepaalde plaats. 37 Kop ume en b mai cund ucte eder brui verb haar arst oduc nsum beh efte mate tal: t me t mi Con nt co oduc fvoo nat t geb atuu tuur onds ctiev rden rden lasti rden nsum ate w alt je lvaa lzijn Verk jven bbe etin jsbe aatsb reik amenvatting pen eren beh ire dai en z ren iksg bru rse e b cte me hoe n. e h eer ind nsu ons cte orz uu bru ur v rsc sto ve n g n g ing n s me wa e: art n (m ko n pr en e ngin ele be ba menvatting Begrippen 1 Kopen is kiezen prioriteiten Dat wat het belangrijkste voor iemand is. primaire behoeften (basisbehoeften) Alles wat noodzakelijk is om te kunnen leven. secundaire behoeften Alle luxe die niet noodzakelijk is om te kunnen leven. consumeren Het bevredigen van behoeften. schaarse goederen Goederen waaraan tijd en/of geld besteed is om ze te maken. vrije goederen Goederen die beschikbaar zijn zonder dat je er moeite voor hoeft te doen of voor hoeft te betalen. 2 Consumeren met en zonder geld zelfvoorziening De onbetaalde productie voor de eigen behoeften door jezelf of door mensen uit je omgeving. collectieve voorziening Voorziening die helemaal of grotendeels betaald wordt van belastinggeld. welvaart De mate waarin je in je materiële behoeften kunt voorzien. welzijn De mate waarin je in je materiële en immateriële behoeften kunt voorzien. 3 Verkopen een kunst commerciële reclame Reclame die consumenten wil verleiden tot een aankoop. merkreclame Reclame die de naamsbekendheid van een merk wil vergroten. informatieve reclame Reclame met nuttige informatie voor de consument. ideële reclame Reclame die een idee wil verspreiden of gedrag wil veranderen zonder de bedoeling daar geld mee te verdienen. misleidende reclame Reclame die consumenten verleidt tot een aankoop met onjuiste informatie of door belangrijke informatie weg te laten. doelgroep Een groep consumenten waaraan een bedrijf wil verdienen. marketing De kunst van het verkopen. marketingmix De combinatie van prijsbeleid, plaatsbeleid, productbeleid, promotiebeleid, presentatiebeleid en personeelsbeleid. 4 Kopen een kunst e-commerce De koop en verkoop van producten via internet. vergelijkend warenonderzoek Een test van verschillende merken en typen van hetzelfde product. 5 Afspraak is afspraak koopovereenkomst De overeenstemming tussen koper en verkoper over de aankoop van een product. algemene voorwaarden De officieel vastgestelde rechten en plichten van de koper en de verkoper. deugdelijk product Product dat bij normaal gebruik voldoet aan de verwachtingen die je ervan mag hebben. 6 Rekening houden met keurmerk Een merkteken waaruit blijkt dat een product aan bepaalde eisen voldoet. maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) Een manier van ondernemen waarbij een bedrijf rekening houdt met natuur, mens en maatschappij. 7 De markt vraag De hoeveelheden die kopers willen kopen bij verschillende prijzen. aanbod De hoeveelheden die verkopers willen verkopen bij verschillende prijzen. evenwichtsprijs De prijs waarbij de vraag gelijk is aan het aanbod. evenwichtshoeveelheid De hoeveelheid producten die bij de evenwichtsprijs worden gevraagd en aangeboden. concrete markt Een plaats waar producten worden gevraagd en aangeboden. abstracte markt Het geheel van vraag en aanbod van een product bij elkaar. 38 Hoofdstuk 1 Wikken en wegen Ga naar alle rekenvaardigheden op een rij op blz. voor een uitleg in stappen en een voorbeeld van iedere soort berekening. Ga voor extra uitleg en oefenen naar de digitale Rekentrainer. Paragraaf 1 Volgorde van bewerkingen Bereken de uitkomst ,52 = 21, ,62 = 44, ,12 4 = 169, : 8 8 = 5,75 219,75 : = 54, : 4 = 63,75 Bereken de uitkomst : 9 8 = 141, : = 19, : = 64, : 14 = 225, : 8,5 7 = 151, ,12 : 2,5 = 24,65 Bereken de uitkomst. 225 : ( ) = 141, : 7 8 = 19, ( ) : 2 = 64, ( 12 9) = 225, : (3 + 9) + 25 = 151,12 ( ) : 15 = 24,65 Paragraaf 2 Afronden van uitkomsten Rond af op een heel getal ,6 = ,5 : 2 = ,2 3 = ,6 128 : 6 = 101 Rond af op één cijfer achter de komma ,52 = 21, ,62 = 44,6 19 9,12 4 = 169,3 110 : 8 8 = 5,8 Rond af op twee cijfers achter de komma : 9 8 = 141, : = 19, : = 64, : 14 = 225,79 Rekentrainer 39 Toepassen 5 In de tabel staan goederen en diensten. Zijn dit gebruiksgoederen, verbruiksgoederen of diensten? Zet steeds kruisjes in de juiste kolom(men). Gebruiksgoed Verbruiksgoed Dienst een bezoek aan een popfestival een diepvriesmaaltijd een diepvrieskist een smartphone een bezoek aan een museum een agenda een glas cola 6 In de tabel staan behoeften van Ben. Behoeften van Ben veiligheid gezondheid kleren uitgaan gezelligheid sporten eten drinken vakantie een wasmachine a Welke van deze behoeften zijn primaire behoeften? Kruis ze aan. b De bevrediging van sommige behoeften wordt meer belemmerd door gebrek aan tijd dan door gebrek aan geld. Welke twee behoeften in de tabel zijn daar voorbeelden van? c Zijn er voor uitgaan vrije goederen of schaarse goederen nodig? Leg je antwoord uit. 10 per week 14 per maand 14 per week 63 per halfjaar Afb. 5 7 Jessica heeft veel over voor een beter figuur. Ze gaat tweemaal per week naar de sportschool, slikt speciale voedingspreparaten, is geabonneerd op een fitnessblad en koopt speciale sportkleding. Na zes maanden heeft ze genoeg van de sportschool. Ze stopt met alles. Gebruik afbeelding 5. a Hoeveel heeft Jessica gemiddeld per maand uitgegeven voor een beter figuur? b Een goed figuur bevredigt bepaalde behoeften. Noem twee van deze behoeften. c Hebben deze behoeften voor jou een hoge prioriteit? Ja Nee, want: d Zoek een klasgenoot die over vraag c anders denkt dan jij. Wat is zijn of haar uitleg? 10 Hoofdstuk 1 Wikken en wegen 8 Ook de overheid moet prioriteiten stellen. Stel, de overheid wil 100 miljoen extra uitgeven aan vier verschillende doelen. In het cirkeldiagram (afb. 6) staat hoe de overheid dit bedrag heeft verdeeld. In de legenda staan per sector steeds twee doelen naast elkaar. a Aan welke doelen geef jij de voorkeur? Streep per sector het andere doel door. b Kleur de legenda en de sectoren. Let op de hoogte van de bedragen en de grootte van de sectoren. voor 30 miljoen: beter openbaar vervoer / meer snelwegen voor 40 miljoen: lagere belastingen / beter onderwijs voor 10 miljoen: subsidies voor startende bedrijven / subsidies voor verliesgevende bedrijven voor 20 miljoen: steun aan ontwikkelingslanden / subsidies voor Nederlandse sportverenigingen Afb. 6 Mijn prioriteiten bij enkele overheidsuitgaven (in miljoenen euro s). In Nederland leeft meer dan een miljoen mensen onder de armoedegrens. De voedselbanken helpen de armste mensen door hen tijdelijk voedselpakketten te geven. Voedselbanken werken samen met bedrijven en instellingen, de overheid en particulieren. Samen zorgen zij ervoor dat armoede wordt bestreden, dat voedseloverschotten verdwijnen en dat het milieu minder wordt belast. Afb. 7 9 Lees de tekst van afbeelding 7. Dit is een artikel uit een krant. De schrijver is vergeten een kop boven het artikel te plaatsen. a Bedenk een passende krantenkop en zet deze boven het artikel. b In welke soort behoeften voorziet de voedselbank? c Katy heeft het bericht gelezen. Ze zegt: Voedselhulp aan gezinnen moet altijd tijdelijk zijn. Bedenk een argument voor de mening van Katy. Gewicht per portie patat Prijs per portie patat ( ) t Hoekje 200 gram 2,35 Het Patatpaleis 150 gram 1,55 Big Snack 300 gram 2,50 De Halte 100 gram 1,25 Sabine 200 gram 1,75 Afb. 8 De prijs van een patatje zónder. 10 In afbeelding 8 zie je de prijzen van een patatje zónder bij vijf verschillende snackbars. a Behoort patat tot de primaire of de secundaire behoeften? Leg je antwoord uit. b Is patat een voorbeeld van een gebruiksgoed of een verbruiksgoed? Leg je antwoord uit. c Bij welke snackbar is de prijs van de patat het hoogst, in verhouding tot het gewicht? d De goedkoopste snackbar is lang niet altijd de snackbar met de meeste klanten. Sommige mensen kopen hun patat toch bij een duurdere snackbar. Geef daar twee redenen voor. Maak de Test jezelf en de Praktijkopdracht bij deze paragraaf _ _H1.indd 11 23/09/15 15:21 Begrippen Kopen is kiezen prioriteiten Dat wat het belangrijkste voor iemand is. primaire behoeften (basisbehoeften) Alles wat noodzakelijk is om te kunnen leven. secundaire behoeften Alle luxe die niet noodzakelijk is om te kunnen leven. consumeren Het bevredigen van behoeften. schaarse goederen Goederen waaraan tijd en/of geld besteed is om ze te maken. vrije goederen Goederen die beschikbaar zijn zonder dat je er moeite voor hoeft te doen of voor hoeft te betalen. Consumeren met en zonder geld zelfvoorziening De onbetaalde productie voor de eigen behoeften door jezelf of door mensen uit je omgeving. collectieve voorziening Voorziening die helemaal of grotendeels betaald wordt van belastinggeld. welvaart De mate waarin je in je materiële behoeften kunt voorzien. welzijn De mate waarin je in je materiële en immateriële behoeften kunt voorzien. Verkopen een kunst commerciële reclame Reclame die consumenten wil verleiden tot een aankoop. merkreclame Reclame die de naamsbekendheid van een merk wil vergroten. informatieve reclame Reclame met nuttige informatie voor de consument. ideële reclame Reclame die een idee wil verspreiden of gedrag wil veranderen zonder de bedoeling daar geld mee te verdienen. misleidende reclame Reclame die consumenten verleidt tot een aankoop met onjuiste informatie of door belangrijke informatie weg te laten. doelgroep Een groep consumenten waaraan een bedrijf wil verdienen. marketing De kunst van het verkopen. marketingmix De combinatie van prijsbeleid, plaatsbeleid, productbeleid, promotiebeleid, presentatiebeleid en personeelsbeleid. Rekentrainer In de trainer maak je extra rekenopdrachten. Ga naar Alle rekenvaardigheden op een rij op blz voor een uitleg in stappen en een voorbeeld van iedere soort berekening. Ga voor extra uitleg en oefenen naar de digitale Rekentrainer. Paragraaf 1 Volgorde van bewerkingen Bereken de uitkomst ,52 = 21, ,62 = 44, ,12 4 = 169, : 8 8 = 5,75 219,75 : = 54, : 4 = 63, : 9 8 = 141, : = 19, : = 64, : 14 = 225, : 8,5 7 = 151, ,12 : 2,5 = 24, : ( ) = 1, : 7 8 = ( ) : 2 = ( 12 9) = : (3 + 9) + 25 = 65 ( ) : 15 = Paragraaf 2 Afronden van uitkomsten Rond af op een heel getal ,6 = ,5 : 2 = ,2 3 = ,6 128 : 6 = 101 Rond af op één cijfer achter de komma ,52 = 21, ,62 = 44,6 19 9,12 4 = 169,3 110 : 8 8 = 5,8 Rond af op twee cijfers achter de komma : 9 8 = 141, : = 19, : = 64, : 14 = 225,79 Rekentrainer 39 02_ _H1.indd 39 23/09/15 15:21 31 Rond af op twee cijfers achter de komma : 9 8 = 141, : = 19, : = 64, : 14 = 225,79 Paragraaf 3 Een stijging of daling in procenten Je wilt weten met hoeveel procent een bedrag in euro s is gestegen of gedaald. Bereken de stijging of daling in euro s. Deel de stijging of daling in euro s door het oude bedrag. Vermenigvuldig de uitkomst met 100. Of: (nieuw oud) : oud 100% = daling of stijging in procenten. Voorbeeld Een artikel is afgeprijsd van 15 naar 11,25. Dit is in euro s: 11,25 15 = 3,75. Dit is in procenten: 3,75 : % = 25%. Maak de oefeningen. Bereken de stijging of daling in procenten. Schrijf de berekening op. De prijs van kaas stijgt van 9 naar 11,70 per kilo. 11,70 9 = 2,70; 2,70 : = 30% (stijging). De prijs van een paar sneakers daalt van 129,95 naar 99,95. 99,95 129,95 = 30; 30 : 99, = 23% (daling). Bereken de prijsdaling in euro s en in procenten. oude prijs in nieuwe prijs in daling in daling in % ,20 46,80 18% ,76 6,24 2% 16,50 9,90 6,60 40% 24,80 19,84 4,96 20% ,76 12,24 12% Bereken de prijsstijging in euro s en in procenten. oude prijs in nieuwe prijs in stijging in stijging in % 2,50 2,60 0,10 4% 5 5,15 0,15 3% 24 25,20 1,20 5% 3,50 3,57 0,07 2% 8,25 8,91 0,66 8% Paragraaf 4 Een percentage uitrekenen Een procent is één honderdste deel. Een procent schrijf je als 1%. Voorbeeld Stel, in jouw klas zitten 28 leerlingen. 25% van hen zit op voetbal. Eén procent is: 28 : 100 = 0,28. 25% is: 25 0,28 = 7. Dus 7 klasgenoten zitten op voetbal. Maak de oefeningen. Schrijf de berekening op. Je krijgt 25 zakgeld per maand. Je moet van je ouders 10% van je zakgeld sparen. Welk bedrag moet je elke maand sparen? Rond je antwoord af op twee cijfers achter de komma. 25 : 100 = 0,25; 0,25 10 = 2,50. Je ziet een jas in de etalage. De normale prijs is 150. Vandaag krijg je 20% korting. Hoeveel kost de jas? Rond af op twee cijfers achter de komma. 150 : 100 = 1,50; 1,50 20 = 30%. Kolommen door laten lopen i.v.m. teveel tekst per kolom, + overlopende tekst naar pag In de trainer maak je extra rekenopdrachten. Ga naar Alle rekenvaardigheden op een rij op blz voor een uitleg in stappen en een voorbeeld van iedere soort berekening. Ga voor extra uitleg en oefenen naar de digitale Rekentrainer. Paragraaf 1 Volgorde van bewerkingen Bereken de uitkomst ,52 = 21,52 21,52 21, ,62 = 44,62 44,62 44, ,12 4 = 169,28 169,28 169, : 8 8 = 5,75 5,75 5,75 219,75 : = 54,93 54,93 54, : 4 = 63,75 63,75 63, : 9 8 = 141,33 141,33 141, : = 19,63 19,63 19, : = 64,67 64,67 64, : 14 = 225,79 225,79 225, : 8,5 7 = 151,12 151,12 151, ,12 : 2,5 = 24,65 24,65 24, : ( ) = 1,80 1,80 1, : 7 8 = ( ) : 2 = ( 12 9) = : (3 + 9) + 25 = 65 ( ) : 15 = Paragraaf 2 Afronden van uitkomsten Rond af op een heel getal ,6 = ,5 : 2 = ,2 3 = ,6 128 : 6 = 101 Rond af op één cijfer achter de komma ,52 = 21,5 21, ,62 = 44,6 44,6 44,6 19 9,12 4 = 169,3 169,3 110 : 8 8 = 5,8 5,8 Rond af op twee cijfers achter de komma : 9 8 = 141,33 141,33 141, : = 19,63 19,63 19, : = 64,67 64,67 64, : 14 = 225,79 225,79 225,79 Rekentrainer 39 Rond af op twee cijfers achter de komma : 9 8 = : = : = : 14 = Paragraaf 3 Een stijging of daling in procenten Je wilt weten met hoeveel procent een bedrag in euro s is gestegen of gedaald. Bereken de stijging of daling in euro s. Deel de stijging of daling in euro s door het oude bedrag. Vermenigvuldig de uitkomst met 100. Of: (nieuw oud) : oud 100% = daling of stijging in procenten. Voorbeeld Een artikel is afgeprijsd van 15 naar 11,25. Dit is in euro s: 11,25 15 = 3,75. Dit is in procenten: 3,75 : % = 25%. Maak de oefeningen. Bereken de stijging of daling in procenten. Schrijf de berekening op. De prijs van kaas stijgt van 9 naar 11,70 per kilo. 11,70 11, = 30% (stijging) = 30% (stijging). De prijs van een paar sneakers daalt van 129,95 naar 99,95. 99,95 99,95 : 99, = 23% (daling). 99, = 23% (daling). Bereken de prijsdaling in euro s en in procenten. oude prijs in ,50 Examentrainer Je kunt ook werken met de uitgebreide digitale Examentrainer. Opgave 1 Snoepen op het Christiaan Hagen College Het Christiaan Hagen College (CHC) in Klarendam is een school voor vmbo. Zoals op veel scholen staan ook op het CHC snoep- en frisdrankautomaten. Deze automaten zijn eigendom van Engelstein BV. Bron 1 1 Op de snoepautomaten is een afbeelding (bron 1) te zien van de candybar Snickers. De afbeelding is een voorbeeld van: commerciële reclame ideële reclame informatieve reclame stiekeme reclame 2 Fabrikanten richten hun reclame vaak op de doelgroep jongeren. Noem twee eigenschappen van deze doelgroep, waardoor duidelijk wordt waarom fabrikanten dat doen. Engelstein BV maakt gebruik van de marketingmix om de verkoop op het CHC zo veel mogelijk te stimuleren. Het samenstellen van een assortiment dat aansluit op de wensen van de leerlingen, is daarvan een voorbeeld. Engelstein BV overlegt met de conciërge over het assortiment en zorgt ervoor dat de automaten gevuld blijven. 3 Onder welke P van de marketingmix valt het samenstellen van het assortiment? plaatsbeleid prijsbeleid productbeleid promotiebeleid De conciërge van het CHC, Piet van Gerwen, vindt dat de leerlingen te veel snoepen. Het komt veel voor dat leerlingen om 9 uur s morgens al met een blikje cola en een zak chips door de gang lopen. Hij wil wat gaan doen aan dat snoepen. 4 Piet van Gerwen wil op alle producten die slecht zijn voor de gezondheid een rode sticker plakken. Op die manier wil hij proberen de leerlingen bewust te maken van hun ongezonde consumptiegedrag. Er zitten 17 verschillende producten in de snoepautomaat. Piet van Gerwen plakt op 13 producten een rode sticker. Op hoeveel procent van het assortiment plakt Piet van Gerwen een rode sticker? Geef je berekening. A B C D PRIJS AANTAL VERKOCHT PRIJS AANTAL VERKOCHT PRIJS AANTAL VERKOCHT PRIJS AANTAL VERKOCHT Bron 2 5 Het plakken van de rode stickers heeft niet geholpen. Piet van Gerwen gaat het daarom drastischer aanpakken. Hij besluit de prijs met 25% te verhogen. Hierna ziet hij dat de verkoop maar een klein beetje is gedaald. Welke grafiek (bron 2) geeft het verband tussen de prijs en het verkochte aantal juist weer? grafiek A grafiek B grafiek C grafiek D 42 Hoofdstuk 1 Wikken en wegen 02_ _H1.indd 42 23/09/15 15:21 Opgave 2 Lekker eerlijk! Max Havelaarkeurmerk voor Fairtrade Sinds de oprichting van Stichting Max Havelaar in 1988 is Max Havelaar hét keurmerk voor Fairtrade (eerlijke handel). Het Fairtrade-systeem richt zich op kleine boeren in ontwikkelingslanden. Het keurmerk van de stichting Max Havelaar geeft aan dat de boeren voor hun producten een eerlijke prijs hebben ontvangen. Zo n eerlijke prijs is volgens Max Havelaar een kostendekkende minimumprijs. Dat werkt als volgt: De Fairtrade-prijs volgt gewoon de prijsontwikkeling op de wereldmarkt. Maar als deze marktprijs zo ver daalt dat de redelijke kosten van een duurzame productiewijze niet meer worden gedekt, hanteert het Fairtrade-systeem een vaste minimumprijs. Fairtrade-chocola was er natuurlijk al, maar je moest er vaak wel naar zoeken. Daar komt nu verandering in. Sinds enkele jaren is Verkade helemaal overgestapt op eerlijke cacaobonen met het Max Havelaarkeurmerk voor Fairtrade. We zijn het eerste A-merk bedrijf in de wereld dat deze stap zet, zegt directeur Bart Merkus trots. 6 In het artikel gaat het over Fairtrade. Fairtrade betekent letterlijk: eerlijke handel. Van eerlijke handel is volgens Max Havelaar pas sprake als er een vaste minimumprijs wordt vastgesteld. Wie hebben er voordeel van een minimumprijs: de cacaoboeren of de consumenten? Geef een argument voor je keuze. 7 De handel in Fairtrade-cacao is met ton gestegen. Dat is een stijging van 20% ten opzichte van het jaar daarvoor. Hoe groot was de totale handel in Fairtrade-cacao het jaar daarvoor? ton ton ton ton 8 Eerlijke cacao is duurder dan gewone cacao. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? 9 Een Verkade-reep kostte vroeger 80 eurocent in de winkel, tegenwoordig 95 eurocent. Hoeveel procent is een Verkade-reep duurder geworden? Geef je berekening. 10 Verkade hoopt dat ondanks de hogere prijs de consumenten voor haar chocoladerepen zullen kiezen. Verkade gaat ervan uit dat niet alleen de prijs doorslaggevend is bij de keuze van een chocoladereep. Ook de smaak is van belang. Verder zal voor veel consumenten meespelen dat het om eerlijke chocolade gaat. Noem naast de genoemde motieven nog een motief dat een consument kan hebben om juist voor de repen van Verkade te kiezen. Verkade wil meer duurzaam ondernemen. Dit uit zich onder andere in verschillende milieubesparende maatregelen én de inkoop van eerlijke cacao en suiker voor alle chocoladeproducten van Verkade. 11 Sommige mensen zijn kritisch over de nieuwe koers van Verkade. Het gaat Verkade niet om eerlijke handel, maar om een stijging van de omzet, aldus deze mensen. Andere mensen zeggen: Ja, Verkade zal best meer omzet willen bereiken. Dat lukt echter niet zomaar met die eerlijke cacao. Als je meer omzet wilt behalen, is het niet genoeg de prijzen te verhogen. De afzet zal namelijk dalen. Verkade wil met de eerlijke cacao meer omzet behalen. Wat moet er dan met de afzet in verhouding tot de prijs gebeuren? Gebruik in je antwoord het begrip procentueel of in verhouding _ _H1.indd 43 23/09/15 15:21 8 Introductievragen Economie gaat over keuzes maken. Als consument moet je kiezen waar je je geld aan uitgeeft. Sommige goederen, zoals de lucht die we inademen, zijn voldoende aanwezig. Andere goederen, zoals brood, kleding en computers, moeten gemaakt worden. En dat kost tijd en geld. In deze paragraaf leer je meer over keuzes en de behoeften van consumenten. De vragen bereiden je voor op de leertekst. Afb. 1 Eten, drinken en kleding zijn primaire behoeften. 1 Milan gaat op zijn scooter naar de voetbalclub, maar eerst moet hij ontbijten. Bekijk afbeelding 1. a Waarom worden dezelfde soort behoeften bevredigd door eten, drinken en kleding? b Waarom is de scooter voor Milan minder belangrijk dan elke dag goed eten? Afb. 2 Deze advertentie promoot de aankoop van een goed en van een dienst. 2 Milan koopt een mobieltje (afb. 2). Hij wil ook nieuwe schoenen, maar die moeten even wachten. a Wat kan de reden zijn om deze aankoop uit te stellen? b Welke aankoop heb jij om die reden wel eens uitgesteld? c Stel, je hebt geen schoenen en geen mobiel. Welke aankoop is dan noodzakelijker? Leg je antwoord uit. 3 Bekijk de advertentie nog een keer (afb. 2). a Het toestel is gratis. Waarom kost het toestel toch geld? b Wat koopt Milan nog meer, behalve het toestel? De prachtige baaien van Aruba. Hotel op 500 meter van het strand. Boek onze vakantiereis voor twee personen. Afb. 3 Het kopen van een dienst, zoals een vakantiereis, is een voorbeeld van consumeren. 1 Kopen is kiezen Hoofdstuk 1 Wikken en wegen 02_ _H1.indd 8 23/09/15 15:21 Leertekst 4 Milans ouders hebben een goedlopend bedrijf. Zij vinden het geen luxe, maar noodzakelijk om twee keer per jaar op vakantie te gaan naar een ver land (afb. 3). a Hoort de behoefte aan vakantie echt bij de noodzakelijke behoeften? Leg je antwoord uit. b Waarom vinden mensen met een hoog inkomen meer producten noodzakelijk dan mensen met een laag inkomen? Afb. 4 De zon en de zee kun je niet kopen of maken, daarom zijn ze niet schaars. Prioriteiten Je kunt niet al je behoeften bevredigen. Daarvoor heb je niet genoeg tijd en niet genoeg geld. Je moet dus keuzes maken. Anders gezegd: je moet prioriteiten stellen. Dat betekent dat je eerst doet wat je het belangrijkst vindt. Belangrijk zijn vooral eten en drinken, kleding, onderdak en gezondheidszorg. Dat zijn primaire behoeften of basisbehoeften (afb. 1). Als er dan nog geld overblijft, kun je dat besteden aan meer luxe goederen die minder noodzakelijk zijn. Bijvoorbeeld aan een vakantie, een nieuwe auto, dure merkkleding of een etentje in een luxe restaurant. Deze behoeften zijn secundaire behoeften. De uitgaven aan secundaire behoeften nemen toe naarmate het inkomen stijgt (afb. 3). Hoe meer mensen verdienen, hoe belangrijker ze het vinden om luxe goederen te hebben, en hoe meer ze ook aan luxe uitgeven. Bijvoorbeeld: drie keer per jaar op vakantie, duurdere kleding of vaker uit eten. Goederen en diensten Als je in je behoeften voorziet, heet dat consumeren. Consumeren doe je vooral door goederen of diensten te kopen (afb. 2). Goederen zijn dingen die tastbaar zijn, je kunt ze vastpakken, bijvoorbeeld een ipad of een scooter. Diensten kun je niet vastpakken, bijvoorbeeld een taxiritje of een bezoek aan de tandarts. Schaarse en vrije goederen In de economie wordt onderscheid gemaakt tussen schaarse goederen en vrije goederen. Schaarse goederen zijn soms zeldzaam, maar vaak ook niet. Schoon drinkwater is bijvoorbeeld schaars. Goederen zijn schaars als er tijd of geld aan besteed is om ze te maken. Vrije goederen zijn zonder moeite en zonder geld beschikbaar (afb. 4). Denk aan zonlicht of aan de lucht. Je kunt zoveel lucht inademen als je wilt, zonder dat het iets kost. Toch is lucht niet altijd een vrij goed. De lucht die duikers gebruiken onder water is schaars. Daarvoor moet een prijs betaald worden. Gebruiksgoederen en verbruiksgoederen Behalve tussen schaarse en vrije goederen is er ook een onderscheid tussen gebruiksgoederen en verbruiksgoederen. Gebruiksgoederen zijn goederen die je meer dan één keer kunt gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan een mobiele telefoon of een boek. Verbruiksgoederen kun je maar één keer gebruiken. Snacks, snoep, ijsjes en frisdrank zijn hiervan voorbeelden. 9 02_ _H1.indd 9 23/09/15 15:21 paragraaf samenvatting, begrippen, rekentrainer & examentrainer De zon en de zee kun je niet kopen of maken, daarom zijn ze niet schaars. Schaarse en vrije goederen In de economie wordt onderscheid gemaakt tussen schaarse goederen en vrije goederen. zijn soms zeldzaam, maar vaak ook niet. Schoon drinkwater is bijvoorbeeld schaars. Goederen zijn schaars als er tijd of geld aan besteed is om ze te Vrije goederen zijn zonder moeite en zonder geld beschikbaar (afb. 4). Denk aan zonlicht of aan de lucht. Je kunt zoveel lucht inademen als je wilt, zonder Met het maken van de Introductievragen zet je steeds de eerste stap. Je vormt je een beeld van het onderwerp, maar je hebt nog geen kennis van de theorie daarna nodig. De vragen bereiden je samen met de afbeeldingen voor op de leertekst. De samenvatting vat de leertekst van iedere paragraaf samen. Het is een handig hulpmiddel om te gebruiken bij het voorbereiden op een toets. Katy heeft het bericht gelezen. Ze zegt: Voedselhulp aan gezinnen moet altijd tijdelijk zijn. Bedenk een argument voor de mening van Katy. Gewicht per portie patat Prijs per portie patat ( ) 200 gram 2,35 In Toepassen ga je door het maken van opdrachten na of je de leertekst goed hebt begrepen en kunt toepassen op nieuwe situaties. bijvoorbeeld aan een mobiele telefoon of een boek. Verbruiksgoederen kun je maar één keer gebruiken. Snacks, snoep, ijsjes en frisdrank zijn hiervan De Leertekst biedt de stof van de paragraaf die je moet kennen. Belangrijke begrippen zijn vet. Iedere paragraaf start met een titel en een introductie. Hier vind je het onderwerp en het leerdoel van de paragraaf. bij vijf verschillende snackbars. Behoort patat tot de primaire of de secundaire behoeften? Leg je antwoord uit. Is patat een voorbeeld van een gebruiksgoed of een verbruiksgoed? Leg je antwoord uit. Bij welke snackbar is de prijs van de patat het hoogst, in verhouding tot het gewicht? De goedkoopste snackbar is lang niet altijd de snackbar met de meeste klanten. Sommige mensen kopen hun patat toch bij een duurdere snackbar. Geef daar twee redenen voor. Test jezelf en de Test jezelf en de Test jezelf Praktijkopdracht bij deze Praktijkopdracht bij deze Praktijkopdracht In de digitale omgeving check je in de Test jezelf of je de stof van deze paragraaf beheerst. De oefenvragen bieden feedback bij foute antwoorden, zodat je er ook van leert. De praktijkopdracht is een opdracht waarin je kennis uit de paragraaf toepast in de praktijk. Max Havelaarkeurmerk voor Fairtrade Sinds de oprichting van Stichting Max Havelaar in 1988 is Max Havelaar hét keurmerk voor Fairtrade (eerlijke handel). Het Fairtrade-systeem richt zich op kleine boeren in ontwikkelingslanden. Het keurmerk van de stichting Max Havelaar geeft aan dat de boeren voor hun producten een eerlijke prijs hebben ontvangen. Zo n eerlijke prijs is volgens Max Havelaar een kostendekkende minimumprijs. Dat werkt als volgt: De Fairtrade-prijs volgt gewoon de prijsontwikkeling op de wereldmarkt. Maar als deze marktprijs zo ver daalt dat de redelijke kosten van een duurzame productiewijze niet meer worden gedekt, hanteert het Fairtrade-systeem een vaste minimumprijs. Fairtrade-chocola was er natuurlijk al, maar je moest er vaak wel naar zoeken. Daar komt nu verandering in. Sinds enkele jaren is Verkade helemaal overgestapt op eerlijke cacaobonen met het Max Havelaarkeurmerk voor Fairtrade. We zijn het eerste A-merk bedrijf in de wereld 9 Een Verkade-reep kostte vroeger 80 eurocent in de winkel, tegenwoordig 95 eurocent. Hoeveel procent is een Verkade-reep duurder geworden? Geef je berekening. 10 Verkade hoopt dat ondanks de hogere prijs de consumenten voor haar chocoladerepen zullen kiezen. Verkade gaat ervan uit dat niet alleen de prijs doorslaggevend is bij de keuze van een chocoladereep. Ook de smaak is van belang. Verder zal voor veel consumenten meespelen dat het om eerlijke chocolade gaat. Noem naast de genoemde motieven nog een motief dat een consument kan hebben om juist voor de In de Rekentrainer oefen je met belangrijke rekenvaardigheden. In de digitale rekentrainer kun je uitgebreider oefenen met de rekenonderwerpen die je lastig vindt en krijg je extra uitleg. minimumprijs wordt vastgesteld. Wie hebben er voordeel van een minimumprijs: de cacaoboeren of de consumenten? Geef een argument voor je keuze. De handel in Fairtrade-cacao is met ton gestegen. Dat is een stijging van 20% ten opzichte van het jaar daarvoor. Hoe groot was de totale handel in Fairtrade-cacao het jaar daarvoor? onder andere in verschillende milieubesparende maatregelen én de inkoop van eerlijke cacao en suiker voor alle chocoladeproducten van Verkade. 11 Sommige mensen zijn kritisch over de nieuwe koers van Verkade. Het gaat Verkade niet om eerlijke handel, maar om een stijging van de omzet, aldus deze mensen. Andere mensen zeggen: Ja, Verkade zal best meer omzet willen bereiken. Dat lukt echter niet zomaar met die eerlijke cacao. Als je meer omzet wilt behalen, is het niet genoeg de prijzen te verhogen. De afzet zal namelijk dalen. Verkade wil met de eerlijke cacao meer omzet behalen. Wat moet er dan met de afzet in verhouding tot de prijs gebeuren? Gebruik in je antwoord het begrip procentueel of in verhouding. In de Examentrainer oefen je met vragen op examenniveau. Je kunt de examentrainer ook in de digitale omgeving maken. Je krijgt dan extra hulp. Elk hoofdstuk bestaat uit zes of zeven paragrafen. Elke paragraaf bestaat uit de volgende onderdelen: Lekker eerlijk! 8 Eerlijke cacao is duurder dan gewone cacao. Wat kan daarvan de oorzaak zijn? Alle economische begrippen uit het hoofdstuk zijn opgenomen. Je kunt de begrippen ook oefenen in de digitale omgeving met de flitskaarten.

6 3 Geld over en te kort Actieve opdracht Start met deze opdracht voor een eerste kennismaking met dit onderwerp 1 Bronnen van inkomen 80 2 Inkomens zonder tegenprestatie 84 3 Budgetteren 88 4 Reserveren 92 5 Geld te kort 96 6 Kosten van vervoer 100 Samenvatting 104 Begrippen 106 Rekentrainer 107 Examentrainer 110 Praktijkopdrachten 79

7 Hoofdstuk 3 Geld over en te kort 1 Bronnen van inkomen De meeste mensen werken voor hun inkomen, of ze hebben ervoor gewerkt. Sommige mensen verdienen veel geld. Anderen verdienen minder, terwijl ze toch heel hard werken. Er zijn ook mensen die niet werken en toch geld verdienen. Hoe dat allemaal zit, leer je in deze paragraaf. Introductievragen De vragen bereiden je voor op de leertekst. Beroep Loon Beroep Loon piloot 216,5 bewaker 30 minister 144,5 bouwvakker 29,5 generaal 132,5 hovenier 28,5 Tweede Kamerlid 102,5 portier 27 2 Sima is teammanager in een huisartsenpraktijk en geeft leiding aan Esmée. a Sima zit in een hogere loonschaal dan Esmée. Hoe verklaar je dat? b Waarom is de loonschaal van een leidinggevende hoger dan die van een ondergeschikte? jurist 81 doktersassistent 26,5 hoofd inkoop 67 autospuiter 26 hoofduitvoerder 50 schilder 25 leraar voortgezet onderwijs 44 vuilnisman 24 leraar basisschool 39 loodgieter 23 treinmachinist 33 soldaat 22 buschauffeur 32 schoonmaker 21 secretaresse 31 kassière 19,5 Afb. 2 Verhuur van een vakantiewoning zorgt voor inkomen. Bron: naar Afb. 1 Brutojaarsalaris per beroep ( 1.000) exclusief vakantiegeld en bonussen. 1 Bekijk afbeelding 1. Esmée heeft de functie doktersassistente. 3 Esmée heeft een vakantiewoning gekocht, die ze verhuurt. Ze vraagt gemiddeld 450 per week en het huisje wordt 25 weken per jaar verhuurd. a Hoeveel stijgt haar gemiddeld maandinkomen door deze ontvangsten? a Wat verdient Esmée per maand? Geef de berekening. b Volgens de cao krijgt Esmée 8% vakantiegeld (van het jaarsalaris). Ze krijgt het vakantiegeld in de maand mei. Welk brutosalaris ontvangt Esmée in mei? Geef de berekening. b Uit welke bron van inkomen ontvangt Esmée deze inkomsten? 4 Als je alle huishoudens op een rij zet, van arm naar rijk, kun je berekenen hoeveel inkomen de 20% met de laagste inkomens hebben, maar ook hoeveel de 40% met de laagste inkomens hebben. Deze gegevens staan in afbeelding 3. De rode lijn geeft een gelijke inkomensverdeling aan. Dan verdienen de 40% met de laagste inkomens ook 40% van het totale inkomen. 80

8 a Als de 40% met de laagste inkomens 40% van het totale inkomen verdienen, hoeveel verdienen dan de 60% met de hoogste inkomens? b De groene lijn (de Lorenzcurve) geeft aan dat het nationaal inkomen ongelijk is verdeeld. Welk deel van het nationaal inkomen gaat naar de 80% met de laagste inkomens? % VAN TOTALE INKOMEN VAN EEN LAND laagstbetaalde % van de huishoudens iedereen hetzelfde inkomen Lorenzcurve Afb. 3 De Lorenzcurve geeft inkomensongelijkheid aan. c En welk deel gaat naar de 20% met de hoogste inkomens? Leg je antwoord uit. Leertekst Inkomen uit arbeid De meeste mensen verdienen hun inkomen met werk. Ze leveren arbeid in ruil voor loon. Arbeid is dan de bron van inkomen. Inkomsten uit arbeid zijn ook: vakantietoeslag, een dertiende maand salaris, een eindejaarsuitkering. Soms krijgen werknemers een bonus na een goede beoordeling of na het bereiken van een bepaald doel (bijvoorbeeld een bepaalde hoeveelheid verkochte artikelen). Dit heet prestatieloon. Veel werknemers krijgen ook loon in natura, zoals: een treinabonnement, een mobiele telefoon, een leaseauto. Loon en functie Het loon van de meeste werknemers wordt bepaald door een loonschaal. Een loonschaal bestaat uit het aanvangsloon van een functie en de daaropvolgende jaarlijkse loonsverhogingen. De hogere lonen binnen een loonschaal worden meestal verdiend door meer ervaren werknemers. Dat de ene werknemer in een hogere loonschaal zit dan de andere (afb. 1), kan liggen aan de functie (leidinggevend of uitvoerend) of aan het aantal diploma s dat nodig is voor de functie. En sommige werknemers kunnen meer loon vragen als er een tekort is aan mensen met hun kennis of vaardigheden. dividend op aandelen, winst uit een eigen bedrijf. Ook het bezit van huizen, kantoorpanden en grond kan inkomen opleveren, namelijk huur en pacht (afb. 2). Als je alle inkomens uit arbeid en bezit in een land bij elkaar optelt, heb je het nationaal inkomen. Inkomensverschillen De inkomens van mensen verschillen en daardoor verschilt ook hun koopkracht. Met een hoger inkomen kun je meer kopen en heb je vaak andere prioriteiten. Je koopt bijvoorbeeld een tweede auto of boekt een luxere vakantie. Door de inkomensverschillen is het nationaal inkomen in een land ongelijk verdeeld. Deze verdeling van inkomens over een groep mensen, bijvoorbeeld de bevolking van Nederland, wordt de personele inkomensverdeling genoemd. In rijke landen is deze verdeling meestal beter dan in arme landen. Dit kun je aflezen uit de Lorenzcurve (afb. 3). Hoe krommer de groene lijn, hoe groter de verschillen. Is de lijn recht en gelijk aan de rode lijn, dan zijn de inkomens gelijk verdeeld. Het meest voorkomende inkomen wordt modaal inkomen genoemd. Het modaal inkomen is een uitgangspunt voor de overheid om de gevolgen van het beleid voor de koopkracht van mensen weer te geven. Inkomen uit bezit Naast arbeid kan bezit een bron van inkomen zijn. Bijvoorbeeld: rente op spaargeld of obligaties, 81

9 Hoofdstuk 3 Geld over en te kort Toepassen 5 Bekijk de ontvangsten in de tabel. Geef bij elke ontvangst de bron (arbeid of bezit) en het soort inkomen. Salarisschaal schaaltrede Ontvangst Bron van Soort het inkomen inkomen De werkneemster krijgt geld van haar werkgever De huiseigenaar krijgt geld van zijn huurder De belegger krijgt geld van de bedrijven waarin hij belegt De landeigenaar krijgt geld van de gebruiker van zijn land De spaarder krijgt geld van de bank waar hij spaart Karim en Dennis hebben een volledige baan bij IT-Works. Karim werkt al zeven jaar bij het bedrijf. Karim is leidinggevende, en valt in schaal 10. Dennis is net begonnen en valt in schaal 5. a Wie van beiden verdient het laagste maandloon en wie verdient het hoogste maandloon? Afb. 4 Salarisschalen bij IT-Works (in euro s per maand) 7 Rowan en Diego werken ook bij IT-Works. Ze verdienen evenveel, maar ze zitten niet in dezelfde salarisschaal. Bekijk afbeelding 4 nog een keer. Rowan zit in schaal 5, trede 9 en Diego in schaal 7, trede 2. a Hoeveel verdienen ze per maand? b Hoeveel is het verschil tussen hun maandlonen? b Diego heeft een hogere functie dan Rowan. Waarom kunnen ze dan toch hetzelfde verdienen? c Wie zal minder prioriteit geven aan luxegoederen? Verklaar je antwoord. c Stel dat beiden elk jaar een trede hoger komen op de salarisschaal. Wie verdient er dan over vier jaar het meeste? Leg je antwoord uit. Rowan Diego, want: 8 In een jaar bedroegen in Nederland alle inkomens uit arbeid en bezit bij elkaar 550 miljard. Van dit bedrag werd 80% verdiend door arbeid. a Hoeveel is het totale inkomen uit arbeid in dat jaar? 82

10 b Hoeveel is het totale inkomen uit bezit in dat jaar? c Maak van deze gegevens een staafdiagram in afbeelding 5. Geef de staven de juiste hoogte. Geef de staven en de legenda de juiste kleur. a Hoeveel procent van het besteedbaar inkomen werd verdiend door de armste 10% van de huishoudens? En hoeveel door de rijkste 10% van de huishoudens? PROCENTEN Inkomens in Nederland (in procenten van het totaal) b Hoeveel procent werd verdiend door de armste 30% van de bevolking? Afb. 5 inkomens uit arbeid inkomens uit bezit 9 Bilal is na schooltijd actief als ondernemer. Hij koopt kapotte brommers, knapt ze op en verkoopt ze weer. Afgelopen jaar heeft hij voor 980 oude brommers en onderdelen gekocht en de brommers voor weer verkocht. Hij was daar bij elkaar 64 uur mee bezig. Als hij dit werk voor een baas had gedaan, had hij er 9,50 per uur mee verdiend. c En hoeveel procent werd verdiend door de rijkste 30%? 11 Het besteedbaar inkomen van de huishoudens bedroeg in 2013 in totaal 263 miljard. Er waren 7,483 miljoen huishoudens. De armste 10% van de huishoudens verdiende 2,1% en de armste 90% van de huishoudens verdiende 75,2% van het inkomen. a Bereken het gemiddeld besteedbaar inkomen van de armste 10% huishoudens. Rond de uitkomst af op hele getallen. a Hoeveel waren het afgelopen jaar zijn inkomsten uit arbeid? b Hoeveel waren zijn inkomsten uit bezit? % VAN HET INKOMEN Verdeling van het besteedbaar inkomen in Nederland LAAGSTBETAALDE % VAN DE HUISHOUDENS iedereen hetzelfde inkomen Lorenzcurve b Geef een voorbeeld van een huishouden met zo n laag inkomen. c Bereken het gemiddeld inkomen van de rijkste 10% huishoudens. Rond de uitkomst af op hele getallen. Afb In 2013 was het besteedbaar inkomen (= nationaal inkomen na aftrek van belastingen en sociale premies) in Nederland verdeeld volgens het diagram in afbeelding 6. Maak de Test jezelf en de Praktijkopdracht bij deze paragraaf. 83