Kiezen kun je leren KIEZEN. Stimuleer keuzebewustzijn, vergroot keuzevaardigheden. Hoofdartikel

Transcriptie

1 Kiezen kun je leren Gundalyn Hemmink Stimuleer keuzebewustzijn, vergroot keuzevaardigheden Gundalyn Hemmink Steeds vaker hoor je het woord keuzestress vallen: de spanning rondom het maken van keuzes. Er is een overschot aan mogelijkheden, te veel lijkt aantrekkelijk en men kan niet goed onderscheiden wat werkelijk belangrijk is en wat niet. Gevolgen: niet weten wat je wilt, niet durven kiezen, niet tevreden zijn met de keuze, keuzes lang uitstellen en het lastig vinden om achter de eigen keuze te blijven staan. Redenen genoeg om mensen te coachen en trainen in het bewuster én zelfverzekerder maken van hun (loopbaan)keuzes. Kiezen valt namelijk voor een groot deel te leren. In dit artikel licht ik toe hoe je kunt werken aan het stimuleren van keuzebewustzijn en het vergroten van keuzevaardigheden. 16

2 Kiezen blijkt lastig. De angst voor het verliezen is vaak groter dan het verlangen naar winst. Velen lopen dan ook vast, vaak al op jonge leeftijd. Bij (loopbaan)keuzes is het niet alleen van belang om iemand te ondersteunen bij het maken van de passende stappen en het ontdekken van antwoorden op de juiste vragen. Het is juist ook van belang om veel aandacht te geven aan het proces van kiezen zelf, je keuzestijl en de waarden van waaruit je keuzes maakt. Zo kunnen het bewustzijn, de vaardigheid en het zelfvertrouwen om een andere stap in je loopbaan te maken groeien. Het keuzeproces Het maken van een keuze is een proces met verschillende fases. De indeling van Taborsky kan als leidraad dienen (zie kader 1). Hierbij gaat het met nadruk om een ideaal proces, want de praktijk blijkt weerbarstig. Fases worden vaak overgeslagen, met name de eerste twee. Als iemand in de fases van het beslissen (5) en uitvoeren (6) vastloopt, heeft dat vaak te maken met onvoldoende aandacht voor fase 1 (beseffen) en 2 (accepteren). Stilstaan bij deze twee fases en hoe je deze kunt herkennen en toelaten kan de cliënt helpen steviger aan zijn keu- De fases van het keuzeproces Het besef te moeten kiezen Er spelen meerdere dingen in je leven. Het is duidelijk dat er iets moet veranderen. Misschien was je er nog niet zo mee bezig, maar je begint zelf te beseffen: Ik moet kiezen. Nu ontstaan vragen als: Wat doe ik met dit gegeven?, Wat wil ik? en Wat zijn mijn mogelijkheden? Je openstellen voor dergelijke vragen valt niet mee, maar geeft vaak een positieve reactie. Acceptatie van de keuzeonzekerheid Je hebt besloten werk te maken van je keuze, maar hoe pak je dat aan? Misschien raak je overweldigd door alle keuzemogelijkheden. Waarschijnlijk heb je nog niet zo n duidelijk beeld van wat je wilt of kunt of wat er precies kan. Dat is niet erg, probeer de onzekerheid te accepteren als iets dat er nu eenmaal is. Sta jezelf een periode toe van niet weten. Het is normaal en hoort erbij. Vrijblijvend verkennen Je gaat je nu breed oriënteren zonder al conclusies te trekken. De verschillende mogelijkheden worden vrijblijvend onderzocht. Vanuit verschillende standpunten worden de alternatieven bezien. Je bent in deze fase vooral ook met jezelf in gesprek. Soms overschat je het keuzeproces door te denken: Mijn hele toekomst hangt er van af, of je onderschat je eigen kwaliteiten door te denken: Ik kan nooit kiezen. Mogelijkheden vergelijken Je gaat je nu echt verdiepen in mogelijkheden. Je probeert te beoordelen wat haalbaar is, welke risico s je loopt, welke onderdelen echt bij je passen en wat werkelijk belangrijk voor je is. Je kijkt of jouw beeld klopt met de dagelijkse praktijk. Je ordent vervolgens alle informatie en je krijgt de consequenties (voor- en nadelen), je vragen, twijfels en gevoelens erover in beeld. Je onderzoekt ook waarop je je keuze wilt baseren en wie je daarbij kunnen helpen. Beslissingen nemen De overgang van niet weten wat je wilt naar de overtuiging van Ik weet wat ik wil! is moeilijk aan te wijzen. Vaak valt de beslissing onbewust, om vervolgens uit te groeien naar een standpunt dat energie geeft en tot actie aanzet in de gekozen richting. Ook kom je nu met overtuiging naar buiten, je gaat er meer over praten. Je hebt positieve verwachtingen van de mogelijkheid waarvoor je wilt kiezen. Het gevoel is goed. De uitvoering Als je uiteindelijk een beslissing hebt genomen, leidt dat meestal tot energie. Obstakels die de realisatie in de weg staan kunnen worden opgeruimd. Deze fase kenmerkt zich door een grote daadkracht. Je onderneemt bijvoorbeeld heel concreet actie aan de hand van de keuze die je hebt gemaakt en voert de keuze ook daadwerkelijk uit. Bron: Taborsky (1987/1998), vrij vertaald 17

3 zeproces te laten beginnen. Veel mensen blijven lang in de fase van verkennen (4) hangen. Deze fase heeft dan ook een zeer rationeel karakter met nadruk op afwegen en argumenten verzamelen. Het model is herkenbaar en cliënten geven regelmatig aan daardoor beter te zien waar ze vastlopen. Juist vanwege de voor veel cliënten herkenbare fase 4 is het model van Taborsky goed in te zetten in het begin van het bewustwordingsproces. Het is echter slechts een opstap, omdat er meerdere manieren van kiezen bestaan. Daar kun je vervolgens uitgebreid aandacht aan besteden. Keuzestijlen Naast de logisch-rationele manier van keuzes maken zijn er nog zes andere keuzestijlen te onderscheiden. Een mooi kader hiervoor vormt het overzicht van Beekers (zie kader 2). De stijlen zijn tegenstellingen van elkaar of worden als zodanig ervaren: kiezen vanuit je hoofd of je hart, kiezen vanuit jezelf of de ander, kiezen vanuit nu of straks. En als extra zevende en bijzondere stijl wordt het kiezen vanuit je intuïtie benoemd. Geen van de stijlen is op zichzelf beter of slechter dan de ander, aan elke stijl kleven voor- en nadelen. Ook is het niet zo dat iemand maar één stijl gebruikt, we zijn in staat om op verschillende momenten andere (meer passende) keuzestijlen in te zetten. Belangrijk is om te leren zien wanneer je welke manier gebruikt en waar je dat brengt. In welke keuzestijl herkent de cliënt zichzelf het meest? En vervolgens: Van welke stijl kan hij in de actuele situatie wellicht meer gebruiken? Wat heeft hij nodig om die stijl meer eigen te maken? Het werken met de keuzestijlen laat cliënten bewust kijken naar hun vertrekpunt in kiezen. En kan ook inzicht geven in de achtergrond van de valkuilen bij keuzes maken. Te veel nadenken leidt vaak tot een valkuil Keuzestijlen De logisch-rationele stijl In deze keuzestijl ligt de nadruk op logische, verstandige en redelijke argumenten bij het nemen van een beslissing. Je plant de keuze goed, verzamelt argumenten en kijkt logisch en rationeel wat voordelig lijkt in de gegeven situatie. Je overweegt vanuit je hoofd. De emotionele stijl Emotionele kiezers luisteren bij beslissingen vooral naar hun hart en hun eigen gevoelens. Wat voelt goed en waarvan krijg je bijvoorbeeld pijn in je buik? Je overweegt vanuit je hart. De impulsieve stijl Voor impulsieve kiezers lijkt kiezen vaak helemaal niet zo moeilijk. Ze doen gewoon wat het eerst in hen opkomt of spontaan het beste lijkt. Waarom moeilijk doen als het makkelijk kan? Bovendien is de eerste indruk toch vaak het meest waardevol of betrouwbaar? Je overweegt vanuit het hier en nu. De uitstellende stijl De uitstellende kiezer kiest het zekere voor het onzekere. Waarom beslissen als het nog niet meteen hoeft? Je kunt altijd nog waardevolle, nieuwe informatie krijgen. Je overweegt vanuit het daar en dan. De eigenzinnige stijl Eigenzinnige kiezers weten precies wat ze willen en laten zich door niets of niemand van de wijs brengen: het gebeurt zoals zij het wensen. Ze zijn in staat om heel zelfverzekerd en vol overtuiging te kiezen. Je overweegt vanuit jezelf. De meegaande stijl Een meegaande kiezer past zich makkelijk aan wat de groep of anderen willen aan. Zijn eigen mening telt niet zo zwaar en belangrijk is dat de onderlinge verhoudingen goed blijven. Je overweegt vanuit de ander. De intuïtieve stijl Een intuïtieve kiezer voorvoelt vaak wat er speelt. Vaak zegt hij: ik wist dat het zo moest zijn of ik wist het diep van binnen. Je kiest vanuit een onbewust beoordelingsproces. Bron: de zeven keuzestijlen van Paul Beekers uit Kiezen in een kunst (2006) 18

4 als twijfelen of eindeloos perfectionisme. Heen en weer gaan tussen hoofd en hart kan leiden tot uitstellen en vermijden. Impulsieve kiezers krijgen last van wispelturigheid. Jolet Plomp geeft in haar boek Beslissen doe je zo goede tips om met deze valkuilen om te gaan. Het belang van emoties en intuïtie Kiezen vanuit je intuïtie en je hart is iets waar veel mensen naar verlangen en toch niet altijd goed in zijn. Aan het ontwikkelen van ratio en het formuleren van argumenten is jarenlang gedegen aandacht besteed op school. Dit gaat uiteraard terug tot het verlichtingsdenken en simpel gezegd de overtuiging dat alleen wat we feitelijk waar kunnen nemen ook waar is. Daarmee wordt er in de loop der jaren erg veel afgeleerd van dat wat jonge kinderen als vanzelf weten en voelen. Je keuzes baseren op een gevoel of een innerlijk weten wordt door velen (nog) helemaal niet geaccepteerd. Loop maar eens naar je baas om te zeggen dat die nieuwe klant niet goed is voor het bedrijf omdat je zo n raar gevoel in je buik krijgt over hem. Dat zal je uiteraard met heel veel argumenten moeten onderbouwen, hoewel je wellicht juist door die eerste lichamelijke sensatie precies aanvoelt dat er iets mis is met de situatie. En dat terwijl we er steeds meer achter komen dat het onbewuste en emoties juist een zeer grote rol spelen bij het maken van keuzes, zoals ook Dijksterhuis in zijn boek en in het interview elders in deze uitgave duidelijk maakt. Lichaamssignalen Het blijkt (zie ondermeer het boek van Storch) dat we veel keuzes baseren op ons emotionele ervaringsgeheugen. Veel van deze emoties zijn lichamelijk op te merken. Dit soort lichaamssignalen, ook wel somatische merktekens genoemd, hebben een duidelijke functie en waarschuwen ons, bijvoorbeeld als een stop! of er op af!. Door systematisch lichaamssignalen te negeren heb je kans meer keuzes te maken die niet passend blijken te zijn. Het kan cliënten met keuzestress enorm helpen om ook te werken aan hun zelfwaarneming. Het gaat dan juist niet alleen om reflecteren op zichzelf, wat wederom een denkactiviteit is, maar juist om waarneming van het eigen lichaam. Dat kun je stimuleren door bijvoorbeeld yoga, tai chi, Feldenkrais en bijna elke vorm van sportbeoefening. Maar ook in je coaching aandacht hebben voor het (lichamelijke) gevoel van de cliënt kan hem verder op weg helpen. Vaak is het zelfs zichtbaar; geef die nonverbale aspecten terug, vraag wat de cliënt waarneemt in zijn eigen lichaam op het moment dat hij voor een keuze staat of als hij zich een bepaalde keuzemogelijkheid voorstelt. Wie zijn somatische merktekens niet waar kan nemen, kan moeilijk autonome beslissingen maken en heeft vaak meer moeite met het zelfverzekerd achter zijn keuze blijven staan. Stevige, passende beslissingen nemen houdt in dat je in staat bent de inhoud van het emotionele ervaringsgeheugen en bewuste rationele activiteiten op elkaar af te stemmen. Kiezen vanuit je eigen waarden Er is echter nog wel een belangrijke rationele (reflectieve) activiteit die ons meer inzicht kan verschaffen in onze achterliggende motivatie voor het maken van keuzes. Die motivatie ligt in onze waarden: die aspecten die we het allerbelangrijkst vinden in het leven. Waarden bepalen (vaak onbewust) hoe we ons leven inrichten en welke 19

5 keuzes we maken, waarmee ze één van de belangrijkste keuzebeïnvloedende factoren zijn. Bij keuzecoaching besteed ik altijd veel tijd aan het op een rij krijgen van de belangrijkste waarden van de cliënt. Inzicht hierin helpt een dilemma op te lossen en ook te begrijpen waarom men dat dilemma (telkens weer) tegenkomt. Zie ook kader 3 voor een praktijkvoorbeeld. Werken met waarden Een vrouw van begin 40 liep er tegenaan dat ze haar tweejarige deeltijdopleiding - jaren geleden gestart - maar niet af kon ronden. We keken eerst naar haar dilemma. Zij had de keuzemogelijkheid om de opleiding (nu) af te ronden of het te laten liggen Op zoek naar de achterliggende waarden voor beide keuzemogelijkheden bleek dit bij het afronden verantwoordelijkheid te zijn, bij het laten liggen familie/gezin. Toen ik haar vroeg welke waarde ze nu belangrijker vond, zei ze zonder twijfel: familie/gezin. Deze waarde stond ook duidelijk bovenaan in haar eerder samengestelde lijstje van persoonlijke waarden. Dit maakte in één klap inzichtelijk voor haar waarom ze dus telkens de keuze nog niet gemaakt had om de studie af te maken. En het maakte ook dat ze zich ineens niet meer zo schuldig voelde over het niet afronden. Ze was er plots ook tevreden mee en eigenlijk bijna trots dat ze er zo voor haar gezin was geweest. Voor haar was dit inzicht voldoende om nog weinig last te hebben van haar dilemma. Zelfverzekerd kiezen Vrijwel iedereen met keuzestress loopt rond met een enorme onzekerheid over wat het juiste is om te kiezen en angst om het verkeerde te kiezen. Naar mijn mening is het daarom van belang om de cliënt te laten ontdekken wat een passende keuze is. Door de cliënt bewuster te maken van zijn eigen keuzeproces, zijn eigen manier van kiezen en hem te laten ontdekken dat gevoel, intuïtie, lichaamssignalen en vooral ook zijn eigen waarden een grote rol spelen bij zijn keuze, kan de cliënt zekerder vanuit zichzelf keuzes maken. Het keuzebewustzijn is geopend en de cliënt heeft meer keuzevaardigheden opgedaan. Er is dan ook veel minder sprake van goed of fout, de cliënt kan voelen en begrijpen waarom hij zijn keuze maakt en actief en zelfverzekerd achter zijn eigen passende keuze blijven staan. Gundalyn Hemmink is keuzecoach en heeft zich gespecialiseerd in het begeleiden van jongeren en dertigers bij het maken van keuzes. Dit doet zij onder andere door individuele studiekeuzecoaching, (loopbaan)keuzecoaching en het geven van workshops Omgaan met Dilemma s Literatuur Beekers, P. (2006). Kiezen is een kunst. Amersfoort: CPS. Gigerenzer, G. (2007). De kracht van je intuïtie. De intelligentie van het onbewuste. Utrecht: Kosmos Uitgevers. Gladwell, M. (2005). Intuïtie. Amsterdam: Contact. Iyengar, S. (2010). De kunst van het kiezen. Amsterdam: De Bezige Bij, Amsterdam. Plomp, J. (2005). Beslissen doe je zo, psychologie van de keuze. Houten: Unieboek BV, Houten Savater, F. (2005). De moed om te kiezen, een filosofie van de vrijheid. Utrecht: Erven J. Bijleveld. Schwartz, B. (2004). De paradox van keuzes, hoe te veel een probleem kan zijn. Utrecht: Uitgeverij het Spectrum. Storch, M. (2004). Beslist gelukkiger. Schiedam: Scriptum Psychologie. Taborsky, O. (1998). Het zelfconcept, theoreti- sche overwegingen en praktische toepassingen. Handboek Studie- en beroepskeuzebegeleiding. Deventer: Kluwer. Taborsky, O. (1987). Zelfconcept, zelfconceptverhel- dering en realiteitszin. Handboek Leerlingbegeleiding. Samsom, Alphen aan den Rijn Wijnants, N. (2009). Het dertigersdilemma. Amsterdam: Bert Bakker. 20