De Belgische Voedselconsumptiepeiling

Transcriptie

1 Afdeling Epidemiologie De Belgische Voedselconsumptiepeiling De Belgische Voedselconsumptiepeiling : IPH/EPI REPORTS N

2

3 Stephanie Devriese, Inge Huybrechts, Michel Moreau, Herman Van Oyen De Belgische Voedselconsumptiepeiling Epidemiologie, maart 2006; Brussel (België) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, WIV/EPI REPORTS N Depotnummer: D/2006/2505/17 De Belgische Voedselconsumptiepeiling VCP groep Onderzoeksteam (in alfabetische volgorde) Emmanuel Abatih (WIV, Epidemiologie) Stephanie Devriese (WIV, Epidemiologie) Inge Huybrechts (UGent, VMG) Michel Moreau (ULB, ESP) Herman Van Oyen (WIV, Epidemiologie) Diëtisten Mia Bellemans (UGent, VMG) Mieke De Maeyer (UGent, VMG) Khadija El Moumni (Institut Arthur Haulot) Davy Van Steenkiste (WIV, Epidemiologie) Wetenschappelijke stuurgroep Christine Bazelmans (ULB, ESP) Guy De Backer (UGent, VMG) Stefaan De Henauw (UGent, VMG) Marcel Kornitzer (ULB, ESP) Alain Leveque (ULB, ESP) Chistophe Matthys (UGent, VMG) Logistieke steun Noëmi Debacker (WIV, Epidemiologie) Anne-Lise Laffineur (WIV, Epidemiologie) Monique Schoonenburg (WIV, Epidemiologie) Bijzondere dank aan De diëtisten-enquêteurs De deelnemers en aan Leen Baert (UGent, FBW) Maaike Bilau (UGent, VMG) Yves Coppieters (ULB, ESP) Frank Devlieghere (UGent, FBW) Tineke De Vriendt (UGent, VMG) Marga Ocké (RIVM) Ilse Pynaert (UGent, VMG) Christelle Senterre (ULB, ESP) Isabelle Sioen (UGent, VMG) Nadia Slimani (IARC) Marie-Paule Vanderelst (ULB, ESP) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid J. Wytsmanstraat Brussel België Tel: Fax: liesbeth.temme@iph.fgov.be IPH/EPI REPORTS Nr

4 De Belgische Voedselconsumptiepeiling Betrokken instituten Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu Universiteit Gent, Vakgroep Maatschappelijke Gezondheidkunde Université Libre Bruxelles, Ecole de Santé publique Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, Afdeling Epidemiologie Opdrachtgevers FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu

5 Algemene Inhoud Volume I Executieve samenvatting... 7 I. Inleiding en methoden II. Studiepopulatie III. Voedings- en gezondheidsstatus IV. Voedingsprofiel Volume II V. Voedingsmiddelen 1 Voedingsdriehoek Dranken Graanproducten en aardappelen Groenten Fruit Melk- en calciumverrijkte sojaproducten Vlees, vis, eieren en vervangproducten Smeer- en bereidingsvet Restgroep Volume III VI. Energie en macronutriënten 1 Aanbevelingen Energie Vetten Koolhydraten Eiwitten VII. Micronutriënten 1 Aanbevelingen Calcium IJzer Vitamine C

6 Algemene Inhoud Volume IV VIII. Rauwe voedingsmiddelen IX. Voedingshygiëne en voedselveiligheid binnen het huishouden Bijlage 1 - Geselecteerde gemeenten Bijlage 2.1- Communicatieformulier Voedselconsumptiepeiling Bijlage Ontvangstformulier Voedselconsumptiepeiling Bijlage Voedingsmiddelengroepen Bijlage Voedingsmiddelenlijst Bijlage 4 - Verstrekkingeenheden en conversiefactoren bij de Vlaamse voedingsdriehoek Bijlage 5 - Conversiefactoren...867

7 Hoofdstuk IX Voedingshygiëne en voedselveiligheid binnen het huishouden Inleiding en methoden Studiepopulatie Voedings- en gezondheidsstatus Kennis Voedingsprofiel Attitudes Voedingsmiddelen Koelkast en diepvriezer Energie en macronutriënten Micronutriënten Koude voedselketen Warme voedselketen Eieren Rauwe voedingsmiddelen Frituren Voedingshygiëne Moestuin en bioproducten De Belgische Voedselconsumptiepeiling

8

9 Inhoudstafel SAMENVATTING INLEIDING KENNIS VAN PRINCIPES OMTRENT VOEDINGSHYGIËNE SITUERING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN TABELLEN ATTITUDES OMTRENT VOEDINGSHYGIËNE BINNEN HET HUISHOUDEN SITUERING Houdbaarheidsdatum Kruisbesmetting VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Houdbaarheidsdatum Attitudes kruisbesmetting TABELLEN GEBRUIK VAN KOELKAST EN DIEPVRIEZER SITUERING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Koelkasttemperatuur Temperatuur van de diepvriezer Frequentie van reinigen koelkast TABELLEN ONTDOOIEN EN HERINVRIEZEN SITUERING Ontdooien Herinvriezen VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Ontdooien Herinvriezen Risicovolle handelswijze bij ontdooien en herinvriezen TABELLEN WARME VOEDSELKETEN SITUERING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Risicovolle handelswijze in de warme voedselketen TABELLEN

10 7 BEWAARTIJD VERSE EIEREN EN GEBRUIK RAUWE EIEREN SITUERING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Bewaartijd Rauwe eieren Attitude TABELLEN FRITUREN SITUERING VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN TABELLEN MOESTUIN EN BIOLOGISCHE GETEELDE PRODUCTEN OF HOEVEPRODUCTEN SITUERING Eigen moestuin, fruitbomen of serre Gebruik van bioproducten of hoeveproducten VRAGEN INDICATOREN RESULTATEN Eigen moestuin, fruitbomen of serre Gebruik van bioproducten of hoeveproducten TABELLEN REFERENTIELIJST

11 Samenvatting Attitudes Het percentage dat de houdbaarheidsdatum niet respecteert is hoger bij de hogeropgeleiden (hoger onderwijs) (49%) dan bij de lageropgeleiden (27%). De drie voedingsmiddelen die het vaakst geconsumeerd worden na de houdbaarheidsdatum zijn: yoghurt of platte kaas, droge voeding en kaas. De meerderheid van de maaltijdbereiders (=86%) wast of spoelt de handen en de snijplank na het behandelen van rauw(e) vlees of vis (preventie kruisbesmetting). Bijna 72% van de maaltijdbereiders wast of spoelt de handen na het breken van rauwe eieren tijdens het bereiden van een gerecht. Koelkast en diepvriezer De gemiddelde koelkasttemperatuur is 7.0 C (interquartielrange van 5 C tot 9 C). Bij slechts 44.9% van de huishoudens is de koelkasttemperatuur lager dan of gelijk aan 6 C. De gemiddelde temperatuur van de diepvriezer is 17.9 C (interquartielrange van -21 C tot -16 C). Bij 58% van de huishoudens is de temperatuur lager dan of gelijk aan -18 C. In 37% van de huishoudens wordt de koelkast twee tot zes keer per jaar gereinigd en in 7% van de huishoudens wordt de koelkast slechts één of minder dan één keer per jaar gereinigd. Koude Voedselketen In iets meer dan de helft van de huishoudens wordt vlees, gevogelte, vis of schaaldieren veilig ontdooid (hetzij in de koelkast, hetzij in de microgolfoven). Er zijn meer ouderen (60+j) die de voedingsmiddelen veilig ontdooien dan jongeren. In iets meer dan 29% van de huishoudens worden ontdooide voedingsmiddelen soms opnieuw bevroren. Jongeren (15 29 jaar) vriezen ontdooide voedingsmiddelen significant vaker opnieuw in dan de oudere leeftijdsgroepen. De meeste maaltijdbereiders (88.3%) nemen een hoog risico in de koude voedselketen en sommigen (5.0%) zelfs een zeer hoog risico. Warme Voedselketen De meeste maaltijdbereiders (=67%) koelen warme gerechten op kamertemperatuur, terwijl het belangrijk is om zo snel mogelijk warme voedingsmiddelen af te koelen en binnen de twee uur in de koelkast of diepvriezer te plaatsen. In 24% van de huishoudens worden warme gerechten gedurende een paar uur niet gekoeld bewaard (op het vuur/bij kamertemperatuur). De meeste maaltijdbereiders nemen een hoog (67.3%) tot zeer hoog (23.8%) risico in de warme voedselketen

12 Eieren De meerderheid van de huishoudens (90%) voldoet aan de strikte aanbeveling omtrent het bewaren van verse eieren (maximum 7 dagen op kamertemperatuur of 21 dagen in de koelkast). In bijna de helft van de huishoudens (43%) worden wel eens koude of lauwe bereidingen op basis van rauwe eieren (vb. bavarois, zelfgemaakte mayonaise, tiramisu, ) gebruikt. Frituren In 30% van de ondervraagde huishoudens wordt er minstens één keer per week thuis gefrituurd. Vooral de huishoudgrootte speelt een rol bij de frequentie van het thuis frituren: 36.1% van de éénpersoonshuishoudens frituurt nooit thuis terwijl slechts 6.6% van de huishoudens met 4 of meer personen nooit frituurt. De meerderheid (46.8%) van de respondenten vervangt het frituurvet na 6 tot 10 frituurbeurten, 31.4% vervangt het frituurvet al na 5 of minder frituurbeurten en 22% wacht langer dan 10 beurten (3.1% wacht zelfs langer dan 20 frituurbeurten). Moestuin en bio-producten Minstens vier vijfden van de huishoudens heeft geen moestuin, fruitboomgaard of serre. De meerderheid van de huishoudens gebruikt geen bestrijdingsmiddelen of gewasbeschermingsmiddelen. Er zijn meer gebruikers van bio- of hoeveproducten in het Waalse Gewest (65%) dan in het Vlaamse Gewest (50%). Voor het gebruik van hoeveboter en hoevekaas is er een verschil tussen het Vlaamse en Waalse Gewest: 27.4% en 23.5% van de Waalse huishoudens gebruiken respectievelijk hoeveboter en hoevekaas tegenover slechts 9.5% en 12.0% van de Vlaamse huishoudens

13 1 Inleiding Eén van de doelstellingen van de voedselconsumptiepeiling is de kennis, de attitudes en het gedrag van de consumenten inzake voedingshygiëne en voedselveiligheid op huishoudniveau te evalueren. Hiervoor werd een schriftelijke vragenlijst ontwikkeld die diverse aspecten van de voedselveiligheid op niveau van het huishouden evalueert. Deze vragenlijst werd ingevuld door de persoon die binnen het huishouden verantwoordelijk is of in belangrijke mate betrokken is bij de bereiding van de maaltijden. Daarnaast werden zowel de temperatuur van koelkast als van de diepvriezer door de enquêteur gemeten. Bovendien werden aan de respondent zes vragen gesteld over zijn kennis inzake voedselveiligheid. Deze informatie kan nuttig zijn bij de ontwikkeling van een beleid omtrent voedingshygiëne bij de consument thuis. De persoon die de vragenlijst betreffende voedselveiligheid op niveau van het huishouden beantwoordde was dus niet altijd de geselecteerde respondent waarvan de twee 24- uursvoedingsnavragen en de voedselfrequentievragenlijst werden afgenomen. Deze vragen werden beantwoord door de persoon die verantwoordelijk is of in belangrijke mate betrokken is bij de bereiding van de maaltijden. Dit was doorgaans een vrouw. De sociodemografische kenmerken van de persoon die de huishoudvragenlijst heeft ingevuld worden besproken in hoofdstuk II

14 2 Kennis van principes omtrent voedingshygiëne 2.1 Situering Hygiëne is een belangrijke voorwaarde voor veilig voedsel. Bij de productie van levensmiddelen is het van belang besmetting waar mogelijk terug te dringen. Thuis kan de consument met een aantal eenvoudige maatregelen de meeste gevallen van besmetting voorkomen (1). Naar voedselveiligheid toe onderscheiden we drie types gevaren nl.: (micro)biologische gevaren; chemische gevaren; fysische gevaren. Potentiële microbiologische gevaren in de voeding worden veroorzaakt door pathogene microorganismen (pathogenen), zoals o.a. salmonella, Listeria en campylobacter. Mogelijke chemische gevaren in onze voeding zijn verscheidene mycotoxines (bv. aflatoxines), persistente toxische pesticiden en contaminanten zoals PCB s, dioxines en zware metalen. Fysische gevaren kunnen optreden door o.a. beschadiging aan de machines tijdens de productie of door beschadigde verpakkingsmaterialen. Een voedselvergiftiging kan ontstaan wanneer het voedsel in aanraking is gekomen met ziekteverwekkende of pathogene micro-organismen of met toxines of gifstoffen van microbiële oorsprong. Naargelang de besmettingswijze spreekt men van voedselintoxicaties of voedselinfecties. Een voedselinfectie ontstaat wanneer via de voeding levende pathogene bacteriën worden opgenomen. Een voedselintoxicatie ontstaat wanneer in het voedsel een toxine of gifstof aanwezig is. Dit betekent dat het voedsel voordien in aanraking is geweest met een pathogene bacterie die een gifstof in het voedsel heeft achtergelaten. De voorwaarde voor een voedselinfectie is dat er levende micro-organismen met het voedsel worden opgenomen. Voor een voedselintoxicatie is het niet nodig dat levende bacteriën worden opgenomen. In dit geval kan een verhittingsproces de bacteriën die toxines produceren afdoden, maar zal het hittebestendige toxines niet vernietigen. Uit onderzoek blijkt dat een groot deel van de voedselvergiftigingen ontstaan bij de consument zelf (2, 3). Toxische stoffen zoals PCB s en dioxines die via de voeding worden ingenomen veroorzaken meestal schadelijke gezondheidseffecten na langdurige blootstellingen. Fysische contaminatie daarentegen vormt meestal een direct gevaar voor de gezondheid. Aan de geselecteerde respondenten (die eveneens de 24-uursvoedingsnavragen beantwoorden) werden zes vragen gesteld over de kennis van voedselveiligheid in het huishouden. Deze vragen werden ontwikkeld door de Food and Drug Administration (FDA) (4) en werden gebruikt in een nationaal onderzoek omtrent voedselveiligheid in Deze gegevens zijn belangrijk omdat het gedrag en de voorlichting van de consument rond voedselveiligheid van belang zijn om voedselinfecties of -intoxicaties te voorkomen

15 2.2 Vragen Er werden zes vragen gesteld waarop de respondent één van volgende antwoordmogelijkheden kon aankruisen: (a) verhoogt; (b) vermindert; (c) niet beïnvloedt; (d) weet het niet; en (e) geen antwoord. FS.01. Als u een snijplank gebruikt waarop rauw vlees gelegen heeft (zonder die te wassen) om gebakken vlees op te verwerken, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. FS.02. Als vlees goed doorbakken is, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. FS.03. Als voedingsmiddelen langer dan 6 maanden in de diepvriezer zitten, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. FS.04. Als de temperatuur van de koelkast 4 C of lager is, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. FS.05. Als restjes verwarmd worden tot ze warm genoeg zijn om te eten maar niet koken, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. FS.06. Als u uw handen wast met zeep voor u een maaltijd klaarmaakt, denkt u dat dit de kans op een voedselvergiftiging. 2.3 Indicatoren FS_01 FS_01b FS_02 FS_02b FS_03 FS_03b FS_04 FS_04b FS_05 FS_05b FS_06 FS_06b Aantal personen volgens hun visie in verband met kruiscontaminatie Aantal personen met een correcte visie in verband met kruiscontaminatie Aantal personen volgens hun visie in verband met de relatie doorbakken vlees en voedselvergiftiging Aantal personen met een correcte visie in verband met de relatie doorbakken vlees en voedselvergiftiging Aantal personen volgens hun visie in verband met het bewaren van voedingsmiddelen gedurende meer dan 6 maanden in de diepvriezer Aantal personen met een correcte visie in verband met het bewaren van voedingsmiddelen gedurende meer dan 6 maanden in de diepvriezer Aantal personen volgens hun visie in verband met de temperatuur van de koelkast Aantal personen met een correcte inschatting van de koelkasttemperatuur Aantal personen volgens hun visie in verband met het verwarmen van restjes Aantal personen met een correcte visie in verband met het verwarmen van restjes Aantal personen volgens hun visie in verband met de relatie voedselveiligheid en handen wassen Aantal personen met een correcte visie in verband met de relatie voedselveiligheid en handen wassen

16 2.4 Resultaten De meerderheid van de respondenten (85.3%) zegt dat de kans op een voedselvergiftiging verhoogt als men een snijplank gebruikt waarop rauw vlees gelegen heeft (zonder die te wassen) om gebakken vlees op te verwerken (Tabel IX.2. 1). Indien rauwe levensmiddelen besmet zijn met pathogenen, zullen deze afgedood worden door een voldoende lange en hoge verhitting. Maar, wanneer deze verhitte voedingsmiddelen die vrij zijn van pathogenen op een snijplank gelegd worden die in contact is gekomen met rauwe voedingsmiddelen die besmet waren met pathogenen, dan zal het verhitte voedingsmiddel opnieuw besmet worden met pathogenen. Wanneer deze bacteriën overgebracht worden van rauwe op gekookte voedingsmiddelen spreekt men van kruisbesmetting of kruiscontaminatie. Het is belangrijk dit te vermijden tijdens het bereidingsproces. Er is sprake van kruisbesmetting als bijvoorbeeld gaar vlees na het braden wordt teruggelegd op de snijplank waarop het rauwe vlees heeft gelegen. De besmetting van het rauwe product wordt zo overgedragen op het eindproduct. Er is geen significant verschil in visie omtrent kruisbesmetting volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 2). Toch valt uit Figuur IX.2. 1 op dat eerder mannen en jongeren het gevaar voor kruiscontaminatie onderschatten. Figuur IX.2. 1 Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met kruiscontaminatie FS_01b

17 Ruim 80% van de respondenten zegt dat de kans op een voedselvergiftiging verlaagt als vlees goed doorbakken is (Tabel IX.2. 3). Er is geen significant verschil volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 4). Er zijn meer hogeropgeleiden dan lageropgeleiden die zeggen dat het goed doorbakken van vlees de kans op een voedselvergiftiging verlaagt, maar dit verschil is niet significant. Bij de bereiding van warme gerechten is het van belang de levensmiddelen voldoende te verhitten. Bacteriën kunnen zich namelijk ook binnenin het voedsel bevinden, zoals bij gehakt. Door de temperatuur tot binnenin voldoende hoog te laten worden, wordt de meerderheid van de bacteriën gedood. In totaal is er 62% van de respondenten van mening dat de kans op een voedselvergiftiging verhoogt als voedingsmiddelen langer dan 6 maanden in de diepvriezer zitten (Tabel IX.2. 5). Meer dan een derde denkt dat de duur van bewaring in de diepvriezer geen invloed heeft op de kans voor een voedselvergiftiging, wat het correcte antwoord is. Er is geen significant verschil volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 6). De bewaartijd van voedingsmiddelen wordt verlengd door ze in te vriezen. Maar diepgevroren voedingsmiddelen zijn niet onbeperkt houdbaar en zijn nog steeds onderhevig aan bederf gezien het enzymatisch bederf pas stilgelegd wordt bij een temperatuur van -25 C (5). In de praktijk halen de gewone huishouddiepvriezers deze lage temperaturen vaak niet. Om die reden wordt het aanbevolen om diepgevroren producten niet langer dan 6 maanden te bewaren. Diepvriezen beperkt de bederfbevorderende factoren wel, maar schakelt ze dus niet definitief uit. Gezien bij diepvriestemperaturen (lager dan -18 C) de meeste biologische processen stilvallen, is de bewaartijd van voedingsmiddelen in de diepvriezer voor voedselveiligheid wel onbeperkt. Bacteriën en gisten groeien niet meer beneden respectievelijk -10 en -12 C en schimmels kunnen groeien tot een temperatuur van -18 C. Enkel 56% van de respondenten zegt dat de kans op een voedselvergiftiging verlaagt als de temperatuur van de koelkast 4 C of lager is (Tabel IX.2. 7). Inderdaad, voor erg bederfbare levensmiddelen, zoals vis en vlees, zijn temperaturen lager dan of gelijk aan 4 C de beste bewaartemperaturen. De temperatuur in de koelkast moet bij voorkeur tussen 1 en 5 C liggen, dit is belangrijk vanwege het remmende effect op de groei van bacteriën en schimmels (6). Drieëntwintig procent van de respondenten denkt zelfs dat de kans op een voedselvergiftiging verhoogt als de temperatuur van de koelkast 4 C of lager is. Er is geen significant verschil volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 8). Er zijn wel meer hogeropgeleiden en meer mannen die van mening zijn dat een koelkasttemperatuur van 4 C of lager de kans op een voedselvergiftiging verlaagt, maar dit is niet significant. Meer dan de helft van de respondenten (54%) beweert dat de kans op een voedselvergiftiging verhoogt als restjes verwarmd worden tot ze warm genoeg zijn om te eten maar niet koken (Tabel IX.2. 9). Bijna 40% denkt dat de temperatuur van restjes geen invloed heeft op de kans op een voedselvergiftiging. Toch is het van belang om restjes voldoende te verhitten. Eventuele ziekteverwekkers op ingrediënten kunnen zich namelijk door het hele gerecht verspreiden. Door de temperatuur tot binnenin goed hoog te laten worden, worden vrijwel alle bacteriën gedood. Ook hier is er geen significant verschil volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 11)

18 Bijna 88% van de respondenten zegt dat de kans op een voedselvergiftiging verlaagt als men de handen wast met zeep voor het klaarmaken van een maaltijd (Tabel IX.2. 11). Inderdaad, op de handen bevinden zich altijd bacteriën en mogelijke pathogenen. Door aanraking van het voedsel, kunnen deze bijgevolg op het voedsel terechtkomen. Het is noodzakelijk de handen te wassen vóór het klaarmaken van voedsel, na het aanraken van rauw vlees of rauwe, vuile groenten, na hoesten of niezen, na bezoek aan het toilet en na het aanraken van huisdieren. Er is geen significant verschil volgens geslacht, leeftijd, opleiding of woonplaats (Tabel IX.2. 12)

19 2.5 Tabellen Tabel IX.2. 1 Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met kruiscontaminatie (FS_01) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

20 Tabel IX.2. 2 Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met kruiscontaminatie (FS_01b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1230 Vrouw ( ) 1248 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 509 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 738 BSO/TSO ( ) 599 ASO ( ) 420 Hoger onderwijs ( ) 649 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1560 Brussels Gewest ( ) 175 Waals Gewest ( ) 743 TOTAAL

21 Tabel IX.2. 3 Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met de relatie doorbakken vlees en voedselvergiftiging (FS_02) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

22 Tabel IX.2. 4 Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met de relatie doorbakken vlees en voedselvergiftiging (FS_02b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1414 Vrouw ( ) 1367 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 585 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 824 BSO/TSO ( ) 678 ASO ( ) 499 Hoger onderwijs ( ) 705 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1704 Brussels Gewest ( ) 215 Waals Gewest ( ) 862 TOTAAL

23 Tabel IX.2. 5 Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met bewaren van voedingsmiddelen gedurende meer dan 6 maanden in diepvriezer (FS_03) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

24 Tabel IX.2. 6 Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met bewaren van voedingsmiddelen gedurende meer dan 6 maanden in diepvriezer (FS_03b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1286 Vrouw ( ) 1266 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 510 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 732 BSO/TSO ( ) 630 ASO ( ) 462 Hoger onderwijs ( ) 653 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1573 Brussels Gewest ( ) 196 Waals Gewest ( ) 783 TOTAAL

25 Tabel IX.2. 7 Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met de temperatuur van de koelkast (FS_04) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

26 Tabel IX.2. 8 Aantal personen (in %) met een correcte inschatting van de koelkasttemperatuur (FS_04b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1264 Vrouw ( ) 1235 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 522 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 722 BSO/TSO ( ) 604 ASO ( ) 438 Hoger onderwijs ( ) 659 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1563 Brussels Gewest ( ) 183 Waals Gewest ( ) 753 TOTAAL

27 Tabel IX.2. 9 Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met verwarmen van restjes (FS_05) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

28 Tabel IX Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met verwarmen van restjes (FS_05b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1230 Vrouw ( ) 1187 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 517 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 706 BSO/TSO ( ) 595 ASO ( ) 420 Hoger onderwijs ( ) 626 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1516 Brussels Gewest ( ) 174 Waals Gewest ( ) 727 TOTAAL

29 Tabel IX Aantal personen (in %) volgens hun visie in verband met de relatie voedselveiligheid en handen wassen (FS_06) Correct Geen invloed Verkeerd N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest TOTAAL

30 Tabel IX Aantal personen (in %) met een correcte visie in verband met de relatie voedselveiligheid en handen wassen (FS_06b) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 1442 Vrouw ( ) 1438 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 616 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 870 BSO/TSO ( ) 698 ASO ( ) 510 Hoger onderwijs ( ) 716 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1762 Brussels Gewest ( ) 219 Waals Gewest ( ) 899 TOTAAL

31 3 Attitudes omtrent voedingshygiëne binnen het huishouden 3.1 Situering Houdbaarheidsdatum De maximale houdbaarheidsdatum is een indicatieve datum die de fabrikant op het etiket plaatst om voor de consumenten een periode aan te duiden gedurende dewelke hij garandeert dat zijn product microbiologisch en organoleptisch (qua smaak, geur, textuur,...) in orde is. Producenten testen hun waren onder gesimuleerde en praktijkcondities en via modellen, metingen en bewaarstudies leidt men af hoe lang een product minimaal voldoende kwaliteit houdt. Daaruit volgt een houdbaarheidstermijn. Vaak nemen producenten een grote marge en verlagen de uiterste verkoopdatum op de verpakking ten opzichte van de gevonden reële houdbaarheidstermijn. De industrie garandeert dat het product houdbaar is tot de houdbaarheidsdatum. Daarna kan het dus nog goed houdbaar zijn, maar wordt het niet meer gegarandeerd. Wanneer die datum verstreken is, mogen de producten nog verkocht worden, maar dan wel op verantwoordelijkheid van de verkoper en niet van de fabrikant. Op zeer bederfbare producten zoals vlees, zuivelproducten, vis,... wordt een uiterste verbruiksdatum gehanteerd. Wanneer deze datum verstreken is, worden de voedingsproducten als potentieel gevaarlijk voor de gezondheid beschouwd en moeten ze verplicht uit de handel genomen worden. Het is dus aan te raden om producten waarvan de uiterste houdbaarheidsdatum voorbij is niet meer te consumeren (6). Er kan microbieel, fysisch of chemisch bederf optreden. Microbieel bederf houdt in dat er bacteriën, schimmels of gisten gaan groeien. Indien hierbij pathogene micro-organismen aanwezig zijn, dan kan dit leiden tot voedselvergiftiging (zie paragraaf 2.1). Men spreekt over fysisch bederf wanneer de structuur van een levensmiddel verandert: bv. het wit uitslaan van chocolade, het schiften van mayonaise en yoghurt (waterlaagje), het zacht worden van koekjes en chips, Dit heeft vooral gevolgen voor de smaak. Vaak wordt fysisch bederf gevolgd door microbieel bederf. Chemisch bederf is bijvoorbeeld het ranzig worden van vetbevattende producten. Ranzige boter, chips of cake zijn bekende voorbeelden. Alhoewel chemisch bederf vooral nadelig is voor de smaak van het product, kan men toch niet uitsluiten dat er potentieel schadelijke stoffen gevormd worden tijdens dit proces. Bovendien gaat het vaak gepaard met microbieel bederf ( Kruisbesmetting Bepaalde levensmiddelen zijn zeer risicovol voor kruisbesmetting. Het betreft in de eerste plaats rauw vlees, gevogelte en vis. Kruisbesmetting van gekookte en klaargemaakte gerechten door rauwe voedingswaren is dus een reëel risico en moet vermeden worden. Met andere woorden, elk contact tussen rauwe voedingsmiddelen en gekookte of bereide gerechten moet vermeden worden (6). Daarom is het aangewezen om de handen te wassen (bij voorkeur met water en zeep) na het manipuleren van rauwe voedingswaren. Tevens moet de snijplank waarop rauwe voedingswaren verwerkt zijn, gewassen worden vooraleer bereide producten hierop verwerkt worden (

32 3.2 Vragen FS.37. Hebt u al eens voedingsmiddelen gebruikt waarvan u wist dat de datum op de verpakking overschreden was? FS.38. Zo ja, om welke voedingsmiddelen ging het dan? FS.39. Wat doet u meestal nadat u rauw vlees of gevogelte behandeld hebt tijdens de bereiding van een gerecht? FS.40. Wat doet u meestal nadat u een snijplank gebruikt hebt voor het behandelen van rauw vlees of gevogelte? FS.41. Wat doet u meestal nadat u rauwe vis of schaaldieren behandeld hebt tijdens de bereiding van een gerecht? FS.42. Wat doet u meestal nadat u een snijplank gebruikt hebt voor het behandelen van rauwe vis of schaaldieren? 3.3 Indicatoren FS_37 FS_3901 FS_3902 FS_4001 FS_4002 FS_4101 FS_4102 FS_4201 FS_4202 Aantal personen die de houdbaarheidsdatum niet respecteren Aantal personen volgens de handelswijze handen na het behandelen van rauw vlees of gevogelte Aantal personen dat de handen wast of spoelt na behandeling van rauw vlees of gevogelte Aantal personen volgens de handelswijze snijplank na het behandelen van rauw vlees of gevogelte Aantal personen dat de snijplank wast of spoelt na behandeling van rauw vlees of gevogelte Aantal personen volgens de handelswijze handen na het behandelen van rauwe vis of schaaldieren Aantal personen dat de handen wast of spoelt na behandeling van rauwe vis of schaaldieren Aantal personen volgens de handelswijze snijplank na het behandelen van rauwe vis of schaaldieren Aantal personen dat snijplank wast of spoelt na behandeling van rauwe vis of schaaldieren 3.4 Resultaten Houdbaarheidsdatum Van alle personen die de huishoudvragenlijst invulden, beweren 35.3% dat ze soms de houdbaarheidsdatum niet respecteren (Tabel IX.3. 2). Er is geen verschil volgens geslacht, woonplaats of huishoudgrootte. Er zijn meer jongere respondenten die de houdbaarheidsdatum niet respecteren dan respondenten ouder dan 60 jaar. Bij de oudste leeftijdsgroep (75 jaar en ouder) gebruikt slechts 26% soms voedingsmiddelen waarvan de datum op de verpakking overschreden was. Het percentage dat de houdbaarheidsdatum niet respecteert is hoger bij de hogeropgeleiden (hoger onderwijs) (49%) dan bij de lageropgeleiden (27%). Het percentage dat de houdbaarheidsdatum niet respecteert is eveneens hoger in gezinnen waarbinnen het hoogst behaalde diploma van het huishouden van het hoger onderwijs is (48%) in vergelijking met diploma s van het lager secundair of minder (27%) en BSO/TSO diploma s (27%) (Figuur IX.3. 1)

33 Tabel IX.3. 1 geeft een overzicht van de voedingsmiddelen die het vaakst gebruikt worden nadat de datum op de verpakking overschreden is. De drie meest genoemde voedingsmiddelen zijn: yoghurt of platte kaas, droge voeding en kaas. Van alle personen die soms voedingsmiddelen gebruiken waarvan de datum op de verpakking is overschreden gebeurt dit bij 40% met yoghurt of platte kaas. Figuur IX.3. 1 Aantal personen (in %) die de houdbaarheidsdatum niet respecteren volgens hoogst behaalde diploma in het huishouden FS_37 Tabel IX.3. 1 Vaakst genoemde voedingsmiddelen die na de houdbaarheidsdatum worden geconsumeerd Ruw % Yoghurt en platte kaas Droge voeding (bloem, koffie, kruiden, pasta, koeken) Kaas Charcuterie zoals gerookt(e) vlees of vis Conserven Puddingdesserts en melk Bak- en smeervetten Chocolade Koolzuurhoudende dranken Eieren Chips en zoute snacks Mosterd, ketchup, andere sauzen Overige producten Totaal N

34 3.4.2 Attitudes kruisbesmetting De meeste maaltijdbereiders van de ondervraagde huishoudens spoelen eerst de handen met water (53%) nadat ze rauw vlees of gevogelte gemanipuleerd hebben. Een derde wast de handen met water en zeep (33%), 8% doet niets (gaat door met koken) en 5% veegt de handen af aan een vaatdoek (Tabel IX.3. 3). Wanneer de maaltijdbereiders rauwe vis of schaaldieren manipuleren, zullen ze in bijna de helft van de gevallen (46%) hun handen spoelen, 46% wast de handen met water en zeep, 6% doet niets en 3% veegt de handen aan een vaatdoek af (Tabel IX.3. 7). Indien een snijplank wordt gebruikt voor de behandeling van rauw vlees of gevogelte, zal 50% de snijplank nadien spoelen met water, 41% zal ze wassen met water en zeep, 5% doet niets en 4% veegt de snijplank af (Tabel IX.3. 5). Ongeveer dezelfde resultaten worden geobserveerd bij de behandeling van een snijplank waarop rauwe vis of schaaldieren worden verwerkt (Tabel IX.3. 9): 43% spoelt de snijplank, 53% wast ze met water en zeep, 2% doet niets en 2% veegt ze af. Voor het berekenen van de binaire indicatoren worden de antwoorden wassen met water en zeep en spoelen met water als correcte handelswijze beschouwd (Tabel IX.3. 4, Tabel IX.3. 6, Tabel IX.3. 8 en Tabel IX.3. 10). Oudere personen (75+) wassen of spoelen de handen significant minder na het behandelen van rauw vlees of gevogelte dan 30 tot 59 jarigen (respectievelijk 74.7% versus 88.8%). Personen met als hoogste opleiding BSO/TSO spoelen of wassen de snijplank meer na behandeling van rauwe vis of schaaldieren dan personen met een opleiding lager secundair of hoger onderwijs (respectievelijk 98.7% versus 94.7% en 95.4%). Verder zijn er geen opmerkelijke verschillen in de handelswijze omtrent het vermijden van kruisbesmetting

35 3.5 Tabellen Tabel IX.3. 2 Aantal personen (in %) die de houdbaarheidsdatum niet respecteren (FS_37) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 625 Vrouw ( ) 2478 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) 592 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 975 BSO/TSO ( ) 700 ASO ( ) 388 Hoger onderwijs ( ) 864 HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder ( ) 765 DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ( ) 675 ASO ( ) 376 Hoger onderwijs ( ) 1143 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1923 Brussels Gewest ( ) 237 Waals Gewest ( ) 943 HUISHOUDGROOTTE 1 persoon ( ) personen ( ) personen ( ) personen ( ) 1041 TOTAAL

36 Tabel IX.3. 3 Aantal personen (in %) volgens de handelswijze handen na het behandelen van rauw vlees of gevogelte (FS_3901) A B C D N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest HUISHOUDGROOTTE 1 persoon personen personen personen TOTAAL A: Ik ga door met koken B: Ik spoel eerst mijn handen met water C: Ik veeg eerst mijn handen af aan een vaatdoek D: Ik was eerst mijn handen met zeep

37 Tabel IX.3. 4 Aantal personen (in %) dat de handen wast of spoelt na het behandelen van rauw vlees of gevogelte (FS_3902) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 582 Vrouw ( ) 2434 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) 554 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 948 BSO/TSO ( ) 680 ASO ( ) 382 Hoger onderwijs ( ) 834 HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder ( ) 743 DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ( ) 656 ASO ( ) 369 Hoger onderwijs ( ) 1111 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1864 Brussels Gewest ( ) 226 Waals Gewest ( ) 926 HUISHOUDGROOTTE 1 persoon ( ) personen ( ) personen ( ) personen ( ) 1014 TOTAAL

38 Tabel IX.3. 5 Aantal personen (in %) volgens de handelswijze snijplank na het behandelen van rauw vlees of gevogelte (FS_4001) A B C D N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest HUISHOUDGROOTTE 1 persoon personen personen personen TOTAAL A: Ik gebruik de snijplank ook voor andere voedingsmiddelen B: Ik spoel de snijplank eerst af met water C: Ik veeg de snijplank eerst af D: Ik was eerst de snijplank met zeep

39 Tabel IX.3. 6 Aantal personen (in %) dat de snijplank wast of spoelt na het behandelen van rauw vlees of gevogelte (FS_4002) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 572 Vrouw ( ) 2405 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) 543 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 936 BSO/TSO ( ) 671 ASO ( ) 370 Hoger onderwijs ( ) 831 HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder ( ) 730 DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ( ) 647 ASO ( ) 359 Hoger onderwijs ( ) 1104 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1849 Brussels Gewest ( ) 219 Waals Gewest ( ) 909 HUISHOUDGROOTTE 1 persoon ( ) personen ( ) personen ( ) personen ( ) 1010 TOTAAL

40 Tabel IX.3. 7 Aantal personen (in %) volgens de handelswijze handen na het behandelen van rauwe vis of schaaldieren (FS_4101) A B C D N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest HUISHOUDGROOTTE 1 persoon personen personen personen TOTAAL A: Ik ga door met koken B: Ik spoel eerst mijn handen met water C: Ik veeg eerst mijn handen af aan een vaatdoek D: Ik was eerst mijn handen met zeep

41 Tabel IX.3. 8 Aantal personen (in %) dat de handen wast of spoelt na het behandelen van rauwe vis of schaaldieren (FS_4102) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 560 Vrouw ( ) 2376 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) 515 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 897 BSO/TSO ( ) 666 ASO ( ) 377 Hoger onderwijs ( ) 830 HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder ( ) 692 DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ( ) 642 ASO ( ) 362 Hoger onderwijs ( ) 1106 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1816 Brussels Gewest ( ) 220 Waals Gewest ( ) 900 HUISHOUDGROOTTE 1 persoon ( ) personen ( ) personen ( ) personen ( ) 1008 TOTAAL

42 Tabel IX.3. 9 Aantal personen (in %) volgens de handelswijze snijplank na het behandelen van rauwe vis of schaaldieren (FS_4201) A B C D N GESLACHT Man Vrouw LEEFTIJD OPLEIDING Lager sec. of minder BSO/TSO ASO Hoger onderwijs HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ASO Hoger onderwijs WOONPLAATS Vlaams Gewest Brussels Gewest Waals Gewest HUISHOUDGROOTTE 1 persoon personen personen personen TOTAAL A: Ik gebruik de snijplank ook voor andere voedingsmiddelen B: Ik spoel de snijplank eerst af met water C: Ik veeg de snijplank eerst af D: Ik was eerst de snijplank met zeep

43 Tabel IX Aantal personen (in %) dat snijplank wast of spoelt na behandeling van rauwe vis of schaaldieren (FS_4202) Ruw % Gecorrigeerd % 95% BI N GESLACHT Man ( ) 552 Vrouw ( ) 2335 LEEFTIJD ( ) ( ) ( ) ( ) 499 OPLEIDING Lager sec. of minder ( ) 880 BSO/TSO ( ) 654 ASO ( ) 363 Hoger onderwijs ( ) 824 HOOGST BEHAALDE Lager sec. of minder ( ) 679 DIPLOMA IN GEZIN BSO/TSO ( ) 631 ASO ( ) 347 Hoger onderwijs ( ) 1095 WOONPLAATS Vlaams Gewest ( ) 1789 Brussels Gewest ( ) 214 Waals Gewest ( ) 884 HUISHOUDGROOTTE 1 persoon ( ) personen ( ) personen ( ) personen ( ) 1001 TOTAAL

44 4 Gebruik van koelkast en diepvriezer 4.1 Situering Voor erg bederfbare levensmiddelen, zoals vis en vlees, is een temperatuur van 4 C of lager de beste bewaartemperatuur. De temperatuur in de koelkast moet bij voorkeur tussen 1 en 5 C liggen; dit is belangrijk vanwege het vertragend effect op de groei van bacteriën en schimmels (6). Deze temperatuur zal de bacteriën niet doden, maar voorkomt wel dat ze zich vermenigvuldigen (hoe minder bacteriën aanwezig zijn, hoe kleiner de kans is dat men er ziek van wordt). Listeria monocytogenes is één van de bacteriën die wel in staat is om bij deze temperatuur te groeien, zij het langzaam. Daarom wordt voedsel beter niet te lang in de koelkast bewaard. Volgens de warenwet wordt onder koeltemperatuur een bewaartemperatuur beneden 7 C verstaan (5). Een koelkast moet regelmatig gereinigd worden, met warm water en een ontsmettingsmiddel, om de bacterie Listeria, die aanwezig kan zijn in voedselresten en in de koelkast, te verwijderen en te doden. De temperatuur in de diepvriezer moet minstens -18 C zijn. Invriezen bij -18 C of lager, zal de groei van micro-organismen stoppen, maar zal de aanwezige micro-organismen niet doden. Bij diepvriestemperaturen (lager dan -18 C) vallen de meeste biologische processen stil. Bacteriën en gisten groeien niet meer beneden respectievelijk -10 en -12 C, maar schimmels kunnen tot bij -18 C groeien. Het enzymatisch bederf wordt pas stilgelegd bij -25 C. Diepvriezen remt bederfbevorderende factoren af, maar schakelt ze niet definitief uit. De bewaartijd van voedingsmiddelen wordt verlengd door ze in te vriezen maar diepgevroren voedingsmiddelen zijn niet onbeperkt houdbaar (5). Zodra de temperatuur opnieuw stijgt, ontwaken de microorganismen uit hun schijndood en kunnen de enzymatische en andere biologische processen hun vernietigende werk opnieuw versneld verder zetten (7). 4.2 Vragen TEMP.01. Wat is de temperatuur van de koelkast? TEMP.02. Wat is de temperatuur van de diepvriezer? De temperatuur werd gemeten met een minimum-maximum thermometer tijdens het eerste huisbezoek. Er werd geopteerd voor een minimum-maximum thermometer uit praktische overwegingen. Het kan zijn dat het voor de enquêteur onmogelijk is om onmiddellijk de temperatuur af te lezen, met een minimum-maximum thermometer kan steeds de laagste temperatuur (deze van koelkast en diepvriezer) afgelezen worden (de hoogste temperatuur zal doorgaans de kamertemperatuur zijn). Speciale aandacht werd besteed aan de plaats van de thermometer: nl. in de koelkast: onderaan in deur; in de diepvriezer: in het midden. FS.14. Hoe vaak reinigt u uw koelkast? 4.3 Indicatoren Temp_01 Temp_02 Distributie van de temperatuur van de koelkast Distributie van de temperatuur van de diepvriezer FS_1302 Aantal gebruikers van een koelkast waarvan de temperatuur 6 C FS07_01 FS_1402 Aantal gebruikers van een diepvriezer waarvan de temperatuur -18 C Aantal huishoudens volgens de frequentie van het reinigen van de koelkast