PROGRAMMA VOOR BEGRIJPEND LEZEN DE ZUID-VALLEI

Transcriptie

1 PROGRAMMA VOOR BEGRIJPEND LEZEN DE ZUID-VALLEI (Dit programma is in 2011 aangepast aan de meest recente AVI-indeling van het CITO.) Het leren lezen is voor veel leerlingen een proces dat veel inspanning en energie kost. Vaak wordt aangenomen dat, als leerlingen eenmaal goed technisch kunnen lezen, ze ook vanzelf leren te begrijpen wat ze lezen. In de praktijk pakt dit echter heel anders uit. Er zijn (te) veel leerlingen, die geen idee hebben van wat ze lezen, terwijl ze geen moeite hebben met het (technisch) lezen zelf. Omdat er maar weinig leerlingen zijn die het begrijpend lezen spelenderwijs onder de knie krijgen, zijn er methodes voor klassikaal onderwijs in het begrijpend lezen. Echter, de ervaring leert dat er leerlingen zijn die niet genoeg profiteren van deze klassikale instructie. Zij hebben uitgebreide instructie nodig over hoe je het beste een tekst kunt aanpakken. Uitgangspunten Veel begrijpend leesmethodes maken gebruik van het directe instructiemodel. In dit model is het de bedoeling dat de leerkracht expliciet instructie geeft in het begrijpend lezen. Toch gebeurt dit voor de zwakkere lezers tijdens de lessen begrijpend lezen nog niet voldoende. Daarom worden in het remediërend programma Begrijpend Lezen de volgende uitgangspunten gehanteerd: voor begrijpend lezen is voorkennis van teksten nodig, ook wel voorwaardelijke vaardigheden genoemd. Deze vaardigheden richten zich op tekst- en zinskenmerken; leren begrijpend lezen is gericht op het gebruik van strategieën; deze strategieën worden expliciet en geïsoleerd aangeboden; de strategieën zijn vaardigheden die voor, tijdens of na het lezen toegepast worden; integratie van de vaardigheden, vloeiende overgangen en voortdurende controle op de uitvoering gebeurt door middel van een cyclische opbouw; een voorbeeldfiguurtje doet de denkstappen voor als onderdeel van de expliciete instructie; een leerling moet AVI-niveau M4 beheersen om het programma te kunnen starten. Doel Het programma geeft de leerlingen inzicht in het proces van lezen en begrijpen van teksten. Op verschillende (technische) leesniveaus kunnen de leerlingen oefenen om teksten te leren begrijpen. Het programma leert de leerlingen te letten op hun eigen leesgedrag en leert de leerlingen om in te grijpen als ze het tekstbegrip dreigen te verliezen. Uitwerking Het begrijpend lezen is opgedeeld in twee soorten strategieën: de monitorstrategieën en de specifieke strategieën. Monitorstrategieën zijn metacognitieve strategieën, die het taakgedrag sturen. Specifieke strategieën zijn gericht op een bepaalde vaardigheid binnen de taak begrijpend lezen met betrekking tot talige aspecten van de tekst. Deze twee soorten strategieën bestaan uit een aantal deelstrategieën, op te vatten als vaardigheden, die de leerlingen moeten beheersen om de betekenis of bedoeling van schriftelijke informatie te achterhalen. Naast de beheersing van deze deelvaardigheden is vooral de integratie van deze vaardigheden van belang bij het begrijpend lezen. Door een cyclische opbouw van het programma wordt hieraan tegemoet gekomen. Het programma is als volgt opgebouwd. Als eerste wordt begonnen met het aanleren van de monitorstrategieën, die aan het lezen voorafgaan. De leerling leert: Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 1

2 verschillende soorten teksten onderscheiden een leesdoel en het leesgedrag op te stellen verwachtingen over de tekst op te stellen en bij zichzelf na te gaan wat hij al over het onderwerp weet Daarna worden de specifieke strategieën, die tijdens het lezen van belang zijn, aangeleerd. Nu leert de leerling: hoe omgegaan moet worden met een onbekend woord in de tekst verwijswoorden kennen en ermee oefenen signaalwoorden en hun functie herkennen de hoofdgedachte uit de tekst te onderscheiden met de schrijver mee te denken en inferenties te maken tijdens het lezen Na deze specifieke strategieën komt weer een aantal monitorstrategieën aan de orde, namelijk: het leesdoel (het leesbegrip) controleren en evalueren het leesgedrag controleren en evalueren Als laatste komen er nog twee specifieke strategieën aan de orde, die na het lezen toegepast moeten worden. een samenvatting maken nieuwe informatie uit de tekst integreren met aanwezige kennis Gebruiksmogelijkheden Dit programma biedt instructie en oefenmateriaal voor remediëring van kinderen met problemen op het gebied van begrijpend lezen. Het programma is ontwikkeld op drie verschillende niveaus om tegemoet te komen aan leerlingen met een uiteenlopende technische leesvaardigheid. We onderscheiden de volgende niveaus: AVI-M4/AVI-E4 niveau, AVI-M5/AVI-E5 niveau, AVI-M6-AVI PLUS niveau. Elk niveau zit in een aparte ringband. Een antwoordenboekje is bijgevoegd. Inhoud Het begrijpend leesprogramma behandelt in elk hoofdstuk een vaardigheid of strategie. Echter, de strategieën blijven terugkomen in de daaropvolgende hoofdstukken, waardoor leerlingen leren de verschillende strategieën in één tekst toe te passen. De inhoud van de verschillende hoofdstukken uit Deel 1 (AVI-M4/AVI-E4) van het programma is als volgt: Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 2

3 Hoofdstuk 1 Tekststructuur: woorden, zinnen en alinea's Om goed te kunnen (begrijpend) lezen is er een bepaalde voorkennis van teksten nodig. Leerlingen moeten weten wat bepaalde kenmerken van teksten zijn. In dit hoofdstuk komt een aantal belangrijke kenmerken aan de orde. De leerlingen leren een zin te herkenen aan een reeks woorden, gescheiden door spaties, beginnend met een hoofdletter en eindigend met een punt, uitroepteken of vraagteken. Ook leren ze de betekenis van een uitroepteken of vraagteken te herkennen. Het gaat hier dus om voorwaardelijke kennis en niet om een strategie. (voorbeeld uit hoofdstuk 1) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 3

4 Hoofdstuk 2 Soort tekst In dit hoofdstuk wordt de eerste monitorstrategie aangeleerd, namelijk het indelen van teksten in bepaalde categorieën. Als een leerling dit kan, kan hij die teksten veel bewuster lezen. Het eerste onderscheid dat leerlingen leren te maken is die tussen verhaalteksten en informatieteksten. Na oefening hierin leren leerlingen onderscheid in verschillende soorten informatieteksten te maken. De volgende indeling van teksten ontstaat vervolgens: verhaalteksten doeteksten opzoekteksten leer- of weetteksten meningteksten Deze soorten teksten staan op een kaart die de leerlingen er de eerste paar lessen nog naast mogen houden. (steunkaart soorten teksten) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 4

5 Leerlingen leren als eerste dat teksten ingedeeld kunnen worden aan de hand van de titel. Verder in dit hoofdstuk leren ze dat een plaatje en de eerste en laatste regels van een tekst ook kunnen helpen om een tekst in te delen. (voorbeeld uit hoofdstuk 2) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 5

6 Hoofdstuk 3 Opstellen leesdoel en leesgedrag Een tekst kun je met veel verschillende doelen lezen: bijvoorbeeld omdat je iets wilt leren of omdat je zin hebt in lezen. Dit heeft ook met de soort tekst te maken. Een verhaaltekst of een meningtekst mag je meestal gewoon lezen, zoals jezelf wilt. Terwijl een leer- of weettekst vaak heel nauwkeurig gelezen moet worden. En een doetekst moet weer stap voor stap worden gelezen. Als laatste komen ze erachter dat een opzoektekst bijna nooit helemaal gelezen moet worden. Zo'n tekst lees je zoekend. (voorbeeld uit hoofdstuk 3 ) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 6

7 Hoofdstuk 4 Opstellen van verwachtingen In de vorige twee hoofdstukken hebben leerlingen geleerd hoe ze zich kunnen voorbereiden op het lezen van een tekst. In dit hoofdstuk leren leerlingen dat je soms moet voorspellen wat er ongeveer in de tekst zal staan. Dit voorspellen leren ze aan de hand van een titel en een plaatje. (voorbeeld uit hoofdstuk 4) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 7

8 Hoofdstuk 5 Activeren van voorkennis In dit hoofdstuk wordt de laatste monitorstrategie behandeld die vooraf gaat aan het lezen, namelijk het activeren van de voorkennis. Om leerlingen bewust te laten worden van de kennis die ze al hebben over een bepaald onderwerp, leren ze zichzelf vragen stellen over de titel van het verhaal. (voorbeeld uit hoofdstuk 5) Voor elke vraag die de leerling zichzelf moet stellen, is een pictogram getekend. Deze pictogrammen blijven voorlopig boven de teksten staan, zodat de leerlingen steeds weer herinnerd worden aan het voorbereiden op een tekst. Op de symbolenkaart staan alle pictogrammen met hun bijbehorende vragen nog eens uitgetekend. Deze kaart mogen de leerlingen er voorlopig bijhouden. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 8

9 (symbolenkaart 'voorbereiden op een tekst') Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 9

10 Hoofdstuk 6 Onbekende, moeilijke woorden Wat doe je als je een moeilijk woord in een tekst tegenkomt? Dat is de vraag die in dit hoofdstuk behandeld wordt. De leerlingen wordt geleerd dat die betekenis vaak al in de tekst gegeven wordt. Ze leren een aantal stappen te nemen om achter die betekenis te komen. (voorbeeld uit hoofdstuk 6) Ook in dit hoofdstuk zit weer een kaart (stappenplan moeilijke woorden) die ze er voorlopig bij mogen houden. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 10

11 (stappenplan moeilijke woorden) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 11

12 Hoofdstuk 7 In-plaats-van-woorden of verwijs-woorden Het begrijpen van verwijswoorden is vaak een moeilijk punt voor leerlingen. In dit hoofdstuk worden de leerlingen gewezen op die verwijswoorden en de functie van deze woorden wordt duidelijk gemaakt. Om de betekenis van verwijswoorden te achterhalen, moet teruggezocht worden in de tekst. Een verwijswoord kan terugslaan op één woord, maar ook op een hele zin. Het antecedent staat in de eerste oefeningen direct in de regel ervoor, later komt het antecedent ook wel eens een paar regels eerder voor. (voorbeeld uit hoofdstuk 7) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 12

13 Hoofdstuk 8 Hoofdgedachte en bijzaken In dit hoofdstuk leren leerlingen het belangrijkste uit een tekst te halen door middel van een thema benoemen. Dit leren ze met de volgende stappen: Lees de tekst eerst goed door Bedenk over wie of wat de schrijver je iets wil vertellen Lees elke zin nog eens goed door en kijk of er iets over het thema in staat Schrijf het thema op (voorbeeld uit hoofdstuk 8) Leerlingen leren ook dat er soms zinnen in een tekst staan die niet belangrijk zijn. Deze zinnen leren ze ontdekken. Daarna leren ze zich bij elke zin af te vragen: 'wat wil de schrijver mij over het thema vertellen?' Zodat ze per zin de belangrijkste woorden kunnen onderstrepen. Dit noemen wij de sleutelwoorden. Uiteindelijk leren ze het thema samen met de sleutelwoorden in een schema te zetten en dit samen te vatten tot een hoofdgedachte. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 13

14 (voorbeeld uit hoofdstuk 8) De tekstjes in dit hoofdstuk bestaan uit vier à vijf regels, aangezien dit een moeilijk onderwerp is voor leerlingen die op dit niveau lezen. Zo is de hoofdgedachte over het algemeen nog goed te onderscheiden. Ook voor dit onderdeel is weer een kaart (stappenplan voor hoofdgedachte en bijzaken) beschikbaar. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 14

15 (stappenplan voor hoofdgedachte en bijzaken) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 15

16 Hoofdstuk 9 Inferenties maken Soms worden er in een tekst bepaalde denkstappen genomen. Dit maakt de tekst moeilijk om te begrijpen. De leerlingen worden er op gewezen dat je dan als het ware moet meedenken met de schrijver. Op die manier kun je de tekst toch volgen. (voorbeeld uit hoofdstuk 9) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 16

17 Hoofdstuk 10 Controleren leesbegrip en bijstellen van verwachtingen In dit hoofdstuk komt weer een monitorstrategie aan de orde. De leerlingen leren dat het belangrijk is om tijdens het lezen na te denken over je begrip van de tekst: snap ik nog steeds wat ik lees en klopt het wat ik had verwacht. Ook moet je na het lezen van de tekst je leesgedrag en -begrip nog eens evalueren. De leerling wordt hier aan herinnerd door stoptekens in de tekst. (voorbeeld uit hoofdstuk 10) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 17

18 Hoofdstuk 11 Samenvatten In dit hoofdstuk komt het samenvatten van een tekst aan de orde. Dit hoofdstuk is een verdieping van hoofdstuk 8 'hoofdgedachte en bijzaken', aangezien het samenvatten nog een te complexe vaardigheid is op dit niveau. De leerlingen leren om per alinea een hoofdgedachte op te schrijven en dit uiteindelijk samen te voegen als een samenvatting. Het gaat ook hier om korte tekstjes. (voorbeeld uit hoofdstuk 11) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 18

19 Hoofdstuk 12 Integreren van nieuwe informatie Soms kun je uit een tekst iets leren wat je in een nieuwe situatie weer nodig hebt. De leerlingen worden hierop gewezen. (voorbeeld uit hoofdstuk 12) Hoofdstuk 13 Extra lessen In dit laatste hoofdstuk worden nog een aantal teksten gegeven, waarbij de leerlingen alles wat ze tot nu toe geleerd hebben kunnen toepassen en integreren. De aangeleerde vaardigheden komen steeds weer terug in het programma, door de cyclische opbouw. Een aantal vaardigheden komen in de inhoud van het eerste deel, zoals hiervoor beschreven, nog niet zo uitgebreid voor (bijvoorbeeld het samenvatten). Andere vaardigheden krijgen juist in de volgende delen steeds minder aandacht (bijvoorbeeld de monitorstrategieën). Hierna zal aangegeven worden met voorbeelden, waarin deel 2 en 3 verschillen van deel 1. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 19

20 Deel 2 bestaat uit begrijpend lezen op AVI-M5/AVI-E5 niveau. De teksten in dit deel zijn dus wat complexer dan in deel 1 het geval was. Ook is er een toename in complexiteit van de verwijswoorden, signaalwoorden en de hoofdgedachte. Ook in dit deel is er weer voor gekozen om te werken met een voorbeeldfiguur, namelijk een schoolmeester. Deze schoolmeester doet de denkstappen die gemaakt moeten worden expliciet voor. Hoofdstuk 4 Opstellen van verwachtingen en activeren van voorkennis Hoofdstuk 4 en 5 uit deel 1 zijn samengevoegd met bovenstaande titel. Ook nu zijn weer alle vragen die een leerling zichzelf moet stellen (de monitorstrategieën) in een pictogram gezet. Deze pictogram herinnert de leerling eraan om zich voor te bereiden op een tekst. Op de vragen-kaart staat het pictogram met de bijbehorende vragen nog eens uitgetekend. De leerlingen mogen deze kaart er voorlopig nog bij houden. (vragenkaart uit deel 2) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 20

21 Hoofdstuk 6 In-plaats-van-woorden of verwijs-woorden Zoals vermeld is er een toename van complexiteit bij de verwijswoorden. Verwezen de verwijswoorden in deel 1 nog naar personen/dieren/zaken en naar een hele zin, in deel 2 wordt ook verwezen naar gebeurtenissen en synoniemen. De verwijswoorden worden steeds abstracter. (voorbeeld uit deel 2, hoofdstuk 6) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 21

22 Hoofdstuk 7 Signaal-woorden Dit hoofdstuk heeft een nieuw onderwerp, namelijk de signaalwoorden. Deze woorden geven verbanden tussen zinnen aan. De volgende signaalwoorden worden aangeleerd: tegenstellend verband (maar, toch, echter, in tegenstelling tot, daarentegen) opsommend verband (ten eerste..., en, en, komma's + en) oorzakelijk verband (omdat, daarom, want, doordat, daardoor) (voorbeeld uit deel 2, hoofdstuk 7) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 22

23 Hoofdstuk 8 Hoofdgedachte en bijzaken In hoofdstuk 8 wordt dieper ingegaan op het vinden van de hoofdgedachte. Leerlingen wordt nu niet alleen geleerd de sleutelwoorden te onderstrepen, maar ook te kijken naar de opbouw van teksten: inleiding, kern en slot. De leerlingen leren dat het belangrijkste wat de schrijver wil vertellen vaak in het slot nog een keer kort wordt herhaald en dat dit dus de hoofdgedachte is. (voorbeeld uit deel 2, hoofdstuk 8) In dit deel wordt niet ingegaan op het samenvatten van een tekst, op dit niveau is dat nog niet reëel. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 23

24 Deel 3 bestaat uit begrijpend lezen op AVI-M6-AVI PLUS niveau. In dit deel zijn de teksten weer iets complexer dan in het vorige deel het geval was. Ook is er een toename in complexiteit van de monitorstrategieën, de verwijswoorden, signaalwoorden en de hoofdgedachte. Het samenvatten krijgt in dit deel uitgebreid aandacht. De deelvaardigheden worden weer expliciet voorgedaan, echter een voorbeeldfiguurtje is in dit deel weggelaten, omdat dit nogal kinderachtig kan overkomen op de wat oudere leerlingen. Wel komt het tekeningetje van het aapje steeds terug, die helpt leerlingen te denken aan de monitorstrategieën. Hoofdstuk 2 Voorbereiden op het lezen In dit hoofdstuk leren de leerlingen zich voor te bereiden op het lezen van een tekst. Alle monitorstrategieën die voor het lezen toegepast moeten worden, worden aangeleerd in dit hoofdstuk. Alle vragen die de leerlingen zich moeten stellen, zijn weer in een pictogram gezet, die voorlopig boven de teksten blijft staan. Ook van dit pictogram is een vragenkaart gemaakt, die leerlingen voorlopig nog bij zich mogen houden. (vragenkaart uit deel 3) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 24

25 Hoofdstuk 4 Verwijswoorden De toename van complexiteit van de verwijswoorden ligt in het feit dat er verwijzingen voorkomen die over de alinea's heen gaan. Het antecedent staat dus wat verder weg. (voorbeeld uit deel 3, hoofdstuk 4) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 25

26 Hoofdstuk 5 Signaalwoorden Dit hoofdstuk is een belangrijk hoofdstuk als het gaat om het bereiken van de einddoelen van het begrijpend lezen. Signaalwoorden leggen namelijk de tekststructuur bloot. En kennis van de tekststructuur fungeert als basis voor het vaststellen van de hoofdgedachte en het maken van een samenvatting van de tekst. In dit deel vindt weer een uitbreiding plaats van de signaalwoorden. In deel 2 zijn het tegenstellend verband, het opsommend verband en het oorzakelijk verband aan de orde geweest. Deze worden in deel 3 uitgebreid met de volgende signaalwoorden: tegenstellend verband (integendeel, daar staat tegenover) opsommend verband (ten slotte, als laatste, bovendien, verder) oorzakelijk verband (zodat) Tevens komen in deel 3 nog twee verbanden aan de orde met de bijbehorende signaalwoorden: uitleggend verband (bijvoorbeeld, dat wil zeggen, met andere woorden) concluderend/samenvattend (dus, kortom, samengevat, alles bij verband elkaar) (voorbeeld uit deel 3, hoofdstuk 5) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 26

27 Hoofdstuk 6 Hoofdgedachte en bijzaken De leerlingen leren met behulp van de monitorstrategieën, de signaalwoorden en de tekststructuur de hoofdgedachte uit een tekst halen. Ze leren bijzaken onderscheiden van hoofdzaken, met name door goed te letten op verschillende soorten signaalwoorden. Een concluderend signaalwoord is vaak belangrijk voor de hoofdgedachte, terwijl een uitleggend signaalwoord juist aangeeft dat er bijzaken worden genoemd. (voorbeeld uit deel 3, hoofdstuk 6) Voor het vinden van de hoofdgedachte is weer een stappenplan voorhanden. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 27

28 (deel 3, stappenplan hoofdgedachte) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 28

29 Hoofdstuk 9 Samenvatten In dit hoofdstuk leren leerlingen een tekst samen te vatten op basis van de structuur van de tekst. De eerder opgedane kennis en vaardigheden met betrekking tot signaalwoorden spelen hierbij een essentiële rol. 'Is de tekst geschikt om samen te vatten' en 'wat is het doel van het samenvatten' zijn vragen die leerlingen zich moeten stellen. Het antwoord op deze vragen bepaalt het soort samenvatting. Kinderen leren in dit programma een minisamenvatting en een korte samenvatting te maken van een qua structuur eenvoudige tekst. (voorbeeld uit hoofdstuk 9) Omdat het maken van een samenvatting van een tekst in dit programma gebaseerd is op kennis en vaardigheden die in een bepaalde volgorde moeten worden toegepast, is het mogelijk dit in een stappenplan weer te geven. Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 29

30 (deel 3, stappenplan samenvatten) Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 30

31 Toetsing Aan elk deel van het programma gaat een diagnostische toets vooraf, die afgenomen wordt voordat een leerling met het lesprogramma begint. Deze toetsen zijn op het AVI-niveau van het betreffende deel. Het gaat dan om diagnosticering van de problemen: welke vaardigheden en strategieën worden al wel beheerst en welke niet. Na afloop van het programma kan een parallelle toets afgenomen worden. Zo kan de score op de instaptoets vergeleken worden met de score op de toets, die na afloop van de remediëring wordt afgenomen. In de instaptoets worden vooral de specifieke strategieën getoetst, omdat monitorstrategieën moeilijk toetsbaar zijn, het gaat immers om het proces. Om toch een beeld te krijgen of de leerling de monitorstrategieën toepast, wordt gebruik gemaakt van observaties van het leesgedrag. Tijdens het afnemen van de toets moet de leerling geobserveerd worden om duidelijkheid te scheppen over (de beheersing van) de monitorstrategieën. Ook kan aan het eind van de toets navraag gedaan worden naar deze strategieën. Informatie In deze brochure heeft u uitgebreide informatie kunnen vinden over het remediërend programma Begrijpend Lezen. Via onze website kunt u het programma, of een deel daarvan bestellen. Wanneer u nog vragen heeft kunt u contact opnemen met: Giralis Groep De Zuid-Vallei Argonstraat 30 tel fax mail: bestellingen@giralisgroep.nl Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 31

32 Remediërend Programma Begrijpend Lezen De Zuid-Vallei 32