Concept Beleidsplan Naar een duurzaam integraal integriteitsbeleid. in de Gemeente Achterhoek

Transcriptie

1 Concept Beleidsplan Naar een duurzaam integraal integriteitsbeleid in de Gemeente Achterhoek 1

2 I. Inleiding en samenvatting 1. Inleiding Integriteit is het moreel kompas van onze organisatie. Het is als het ware het vastleggen van wat wij willen uitdragen aan onze burgers: wij willen er voor u zijn en wij willen handelen op een integere manier. Integriteit is een belangrijk kwaliteitaspect van goed bestuur. Niet dat wij niets aan dit onderwerp hebben gedaan, niet dat wij niet-integere ambtenaren in huis hebben, zeker niet. Maar het kan altijd beter. Of om de oud minister van binnenlandse zaken Ien Dales te citeren: een beetje integer bestaat niet. Wij denken dat ons moreel kompas wat bijsturing nodig heeft in de vorm van een duurzaam, samenhangend integriteitsbeleid. Daardoor wordt onze organisatie en de burgers van onze gemeente er beter van. Primair willen wij daarom benadrukken dat integriteitsbeleid een kwestie is van normen en waarden: wat ons bindt in het belang van de plaatselijke gemeenschap en in het belang van de medewerkers van de organisatie:een zoektocht naar onze gemeenschappelijke normen en waarden waarbij zowel het management als de ondernemingsraad een actieve rol dient te vervullen, in nauwe samenwerking met elkaar en met de medewerkers die het uiteindelijke verschil maken. Een gemeente is daarnaast wettelijk verplicht integriteitsbeleid te voeren en zich daarover te verantwoorden. Het onderwerp vraagt om blijvende alertheid. Om de aandacht voor integriteit te borgen is het noodzakelijk dat integriteit wordt gezien als een kwaliteitsaspect van onze organisatie en onderdeel wordt van de bedrijfsvoering. Daarom moet het integriteitsbeleid van onze organisatie, net als alle andere bedrijfsvoeringsprocessen, worden geformaliseerd en geïmplementeerd op een duurzame integrale manier. Het document waarin onze organisatie het integriteitsbeleid beschrijft, noemen we het integriteitsbeleidsplan of kortweg het integriteitsplan. Dit plan ligt hiermee voor. In dit voorliggend plan legt onze gemeente voor de organisatie haar (meerjarige) ambitie, visie en doelen vast voor het te voeren integriteitsbeleid, evenals de beleidsmaatregelen, instrumenten en procedures waarmee dit gerealiseerd kan worden. Dit integriteitsplan beschrijft concrete activiteiten en resultaten en benoemt de rollen en taken van de verschillende actoren die binnen de organisatie een functionele verantwoordelijkheid dragen voor het integriteitsbeleid. Tot slot voorziet het plan in een heldere planning en monitoring, zorgt het voor samenhang in het beleid en worden de middelen (zoals tijd en budget) benoemd die voor de uitvoering van het plan worden ingezet. Bij veel overheidsorganisaties zijn dergelijke integrale integriteitsplannen, die concrete handvatten bieden om het integriteitsbeleid te sturen en te monitoren, nog geen gemeengoed. Daarom is bij het opstellen van dit plan gebruik gemaakt van de handleiding van het Bureau Integriteitszorg Openbare Sector (BIOS) en het Bureau Integriteitszorg de Achterhoek, dat ons pro deo heeft geholpen bij het opstellen van dit plan. De inhoud van deze nota is daarom mede opgesteld op basis van interviews met integriteits-coördinatoren uit de gehele openbare sector, expertbijeenkomsten en verzamelde praktijkvoorbeelden en diverse handreikingen. Wij kiezen er voor om op basis van de inhoud van deze nota op organisatorisch gebied een keuze te maken die passend is bij de omvang van onze organisatie. Uitgangspunt van deze nota is vooral om pragmatisch met het onderwerp aan de slag te gaan en te kiezen voor de organisatorische inrichting en aansturing op centraal niveau. Wij vinden de motivatie van deze gemaakte keuze in de schaal van onze organisatie, waarbij stap voor stap binnen vijf jaar het ultieme is bereikt. Een planning die deel uit maakt van deze nota laat dat ook zien. Dus geen revolutie maar evolutie, waarbij echter centraal staat: een beetje integer kan niet (op termijn). 2

3 2. Samenvatting voordelen beleidsnota Door het opstellen van een integrale beleidsnota integriteit: wordt voldaan aan de wettelijke verplichting en is er structureel aandacht voor integriteit; creëren we draagvlak voor het onderwerp integriteit; krijgt onze organisatie een focus op concrete doelen op het gebied van integriteit; ontstaat samenhang in het integriteitsbeleid; kunnen we integriteit meetbaar maken en houden we zicht op de voortgang; ontstaat een dynamische structuur die de organisatie in staat stelt te sturen; neemt het leervermogen van de organisatie toe; krijgt de organisatie een instrument in handen dat goed past bij de reguliere planning- en controlcyclus. 3

4 II. Waarom een integriteitsplan? De Ambtenarenwet verplicht ons een integraal integriteitsbeleid te ontwikkelen, vast te stellen en jaarlijks over de uitvoering daarvan verantwoording af te leggen. Dat is tot nu toe bij ons nog niet gebeurd. Niet dat we op dit onderdeel stil hebben gezeten. Zo hebben we een integriteitscode en is er een vertrouwenspersoon aanwezig. De wijze waarop wij dat moeten doen is namelijk wettelijk niet nader omschreven. Wel is duidelijk dat een goed integriteitsplan meer omvat dan louter een overzicht van de bestaande integriteitsregeling en de procedure van de organisatie. Aan dit plan ligt daarom een duidelijke visie en missie ten grondslag en een strategie om die te verwezenlijken. 1. Borging Geformaliseerd beleid heeft als belangrijk voordeel dat het minder makkelijk aan de aandacht ontsnapt. Het geeft weer waar de organisatie zich aan heeft gecommitteerd en maakt duidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is. Het stelt de organisatie in staat om gericht te sturen op de realisatie van vastgestelde activiteiten en om de voortgang te monitoren. Een integriteitsplan borgt de permanente aandacht voor integriteit. Daarmee wordt voorkomen dat, wanneer andere bedrijfsactiviteiten en belangen om meer inspanning vragen, het belang van het thema integriteit terugvalt, in de vergetelheid raakt of puur wordt ingestoken vanuit een incidentgedreven aanpak. Deze reflex is te verklaren door het feit dat organisaties integriteit nog wel eens beschouwen als iets dat niet direct bijdraagt aan het primaire proces waardoor men zich de (tijdelijk) verminderde aandacht denkt te kunnen permitteren. Zaken als werkdruk, politieke prioriteiten, organisatorische veranderingen en bijvoorbeeld ook taakstellingen en bezuinigingen, worden nogal eens aangegrepen om even niet in integriteit te investeren. Integer handelen is echter altijd van belang en het risico op integriteitsschendingen is altijd aanwezig. Een goed beleidsplan kan dit voorkomen. Het stelt de organisatie in staat de voortgang te bewaken, te sturen en waar nodig te verbeteren. Het zorgt ervoor dat integriteit een onderdeel wordt van de dagelijkse bedrijfsvoering. De kracht van deze aanpak ligt besloten in het feit dat de aandacht voor integriteit daardoor niet meer vrijblijvend is. 2. Samenhang Een integriteitsplan is tevens een nuttig instrument om samenhang aan te brengen in het integriteitsbeleid. Dit is noodzakelijk omdat de zorg voor integriteit binnen organisaties vaak verkaveld is over verschillende disciplines, afdelingen en functionarissen. Dit is op zich niet erg, zolang er maar gewerkt wordt vanuit een eenduidige visie en gedeelde doelstellingen. De afzonderlijke activiteiten moeten goed op elkaar afgestemd zijn. Dit is een voorwaarde omdat integriteit niet wordt bevorderd, zelfs kan worden verstoord. Het integriteitsplan kan, met andere woorden, de kans op verwarring verminderen. 3. Ter lering en verantwoording Door een integriteitsplan wordt het lerend vermogen van onze organisatie op integriteitsgebied structureel vergroot. In een integriteitsplan worden immers de missie en de doelen van de organisatie benoemd, evenals de daartoe te ondernemen activiteiten en de te bereiken resultaten, waarvan de voortgang gemonitord wordt. Zo wordt niet alleen verantwoordingsinformatie gegenereerd, maar krijgen wij ook zicht op de voortgang en het effect van het ingezette beleid. Op basis van deze informatie kunnen wij ons beleid bijsturen of andere accenten leggen om het beoogde doel te realiseren. 4. Juridische waarde De formele status van het vastgesteld beleid heeft als voordeel dat de organisatie zich hierop kan beroepen in geval van een gerechtelijke procedure. Aangetoond kan worden dat de organisatie waarde hecht aan haar integriteit, welke inspanningen zij op dit gebied pleegt en wat zij op haar beurt van de medewerkers mag verwachten. 4

5 III. De systematiek De uitvoering van de missie en visie op integriteit is een kwestie van lange termijn. Een integriteitsplan beslaat daarom meerdere jaren. Het ligt voor de hand om, op basis van het (meerjarige) integriteitsplan, ook meer gedetailleerde jaarplannen te ontwikkelen. Wij kiezen er voor deze plannen samen te laten vallen met bestaande vormen van beleidsvoorbereiding, uitvoering en verantwoording in het kader van de planning- en controlcyclus in onze gemeente. Wat ons betreft gaat het hier niet zo zeer om meer meters papier, maar om een concreet beeld, vastgelegd in een A4tje dat deel uitmaakt van het bestaande p&c-document (begroting, tussentijdse rapportage(s) en het jaarverslag). Het jaarplan is dan de jaarlijkse vertaling van het meerjarige beleidsplan en beschrijft de concreet te ondernemen activiteiten voor het betreffende jaar. Er kunnen zich onvoorziene ontwikkelingen voordoen waarop een passend antwoord gevonden moet worden. Jaarplannen maken dergelijke flexibiliteit mogelijk. Na afloop van het jaar wordt, met gebruikmaking van de verantwoordingsinformatie, een vervolgjaarplan geschreven. Die informatie stelt ons in staat om in te spelen op de actuele stand van zaken. Zo blijft het integriteitsbeleid actueel en dynamisch. 1. De integriteitscyclus Wij stellen voor dat dit onderdeel van beleid wordt ingebed in de totale bestaande planning- en controlcyclus. Wij adviseren de gemeenteraad dan ook om in de paragraaf bedrijfsvoering het integriteitsbeleid toe te voegen. Dit kan nog beter via een afzonderlijke paragraaf integriteitsbeleid in de programmabegroting en de programmarekening. Daardoor borgen wij namelijk de aandacht voor (de kwaliteit van) integriteit. Het helpt onze organisatie gericht te sturen op het onderwerp integriteit en biedt tevens een belangrijke bron bij de wettelijk voorgeschreven verantwoording van het gevoerde integriteitsbeleid. 2. De coördinatie Burgemeester en wethouders zijn verantwoordelijk voor het opstellen en vaststellen van het meerjarige integriteitsplan voor de organisatie. Het is voor B&W en gemeenteraad belangrijk te kunnen vaststellen of de uitvoering van het beleidsplan volgens de vastgestelde planning en binnen de kaders verloopt. Om ervoor te zorgen dat het integriteitsbeleid en de uitvoering daarvan goed verloopt, achten wij het verstandig om een integriteitfunctionaris aan te stellen. Deze kan de samenhang tussen de verschillende activiteiten bewaken en de voortgang monitoren en initiërend optreden. Gelet op de grootte van onze organisatie denken wij aan 0,10 fte, in combinatie met het oppakken van dit onderwerp in regionaal verband en pro deo ondersteuning door het bureau integriteitszorg de Achterhoek. De functie kent veel facetten op het gebied van het beheersen van processen. Omdat dit regulier al een taak is van het (concern) controller achten wij het zinvol de taak van integriteitfunctionaris onder te brengen bij de controller. Een aantal facetten is al zijn verantwoordelijkheid, zoals de (werking van de) administratieve organisatie en de interne controle, de rechtmatigheid en het borgen van de functiescheiding bij risicovolle werkzaamheden. De ontwikkeling en controle op de uitvoering van het integriteitsplan kan dan bij de integriteitfunctionaris onder worden gebracht. Hij doet dit op gezag en onder verantwoordelijkheid van de gemeentesecretaris bij wie, in beheersmatige zin, de eindverantwoordelijkheid voor het interne integriteitsbeleid is belegd: hij is bestuurder in de zin van de wet op de ondernemingsraden. De formele vaststelling van deze nota wordt gedaan door het college van burgemeester en wethouders. Dit is belangrijk omdat daarmee het commitment en het draagvlak van de top gewaarborgd wordt, wat voor de implementatie een absolute voorwaarde is. 5

6 IV. De opbouw en inhoud van het integriteitsplan De inrichting van het integriteitsplan is nergens dwingend voorgeschreven, maar een goed plan voorziet wel in een aantal essentiële onderdelen. 1. Missie en visie Het is allereerst belangrijk dat wij als organisatie een duidelijke missie en visie op integriteit ontwikkelen. De organisatie moet, met andere woorden, haar ambitie en doelen formuleren voor de (middel)lange termijn. Die ambitie wordt vastgelegd in dit plan dat helpt om deze binnen de organisatie uit te rollen. 2. Waarden en normen De missie en visie zijn geijkt op de waarden en normen van een organisatie. De waarden en normen vormen het onderliggende gedachtegoed waarop het integriteitsbeleid is gebaseerd. Ze geven aan hoe een organisatie wil werken en wat belangrijk is. Het gaat wat ons betreft om waarden als: betrouwbaarheid, onpartijdigheid, transparantie, zorgvuldigheid, verantwoordelijkheid, rechtschapenheid, onomkoopbaarheid, dienstbaarheid en eerlijkheid. Deze waarden geven een breder, soms abstracter, streefkader voor het moreel en integer handelen van onze organisatie. De waarden kunnen worden vertaald naar meer concrete, richtinggevende normen. Een groot aantal van die normen is al wettelijk vastgelegd. Dat zijn normen waar elke overheidsorganisatie in ieder geval aan moet voldoen. Omdat zij de ondergrens vormen, zijn ze als bijlage opgenomen in dit voorliggend plan. 3. Structuur, cultuur en maatregelen Wij hebben nagaan welke concrete activiteiten op het gebied van integriteit wij moeten ontplooien in het kader van onze missie en visie en hoe wij de waarden en normen willen invullen. Daartoe kan wij gebruik maken van verschillende integriteitinstrumenten en maatregelen. Sommige zijn vooral gericht op de structuur van de organisatie, andere meer op de cultuur. In het algemeen kan worden gedacht aan instrumenten als risicoanalyses, dilemmatrainingen, introductieworkshops over integriteit, leiderschapsprogramma s, aanspreekmodules, procedures voor werving en selectie, screening, procedures voor functiescheiding, geschenkenregelingen en dergelijke. In dit integriteitsplan, en zeker in de jaarplannen, stelen wij u voor al deze activiteiten voor de organisatie op te nemen en dit jaarlijks modulair uit te werken. Bijvoorbeeld hoeveel trainingen x, of risicoanalyses y moeten worden uitgevoerd. Door concrete doelen te stellen, kan goed worden bepaald wat de afstand is tussen de actuele stand van zaken en het uiteindelijk gewenste doel. 4. Incidenten Incidenten zijn situaties waarin medewerkers hebben gehandeld in strijd met de waarden en normen van de organisatie. Goed integriteitsbeleid reduceert de kans op schendingen, maar voorziet niet in een waterdicht systeem. Daarom is het belangrijk om incidenten in een vroegtijdig stadium te ontdekken (detectie) en, als het onvermijdelijke zich toch voordoet, te proberen de schade zoveel mogelijk te beperken (reductie). Belangrijk is dat het management consequent en consciëntieus optreedt tegen integriteitsschendingen. Bovendien dient het management daarover met de medewerkers te communiceren, zodat duidelijk wordt dat dergelijke gedragingen niet worden getolereerd. Dat bewerkstelligt een leereffect. Wij hebben eerder al een regeling vastgesteld hoe wij omgaan met schendingen, volgens welk protocol onderzoeken worden verricht en hoe daarover wordt gerapporteerd aan medewerkers en aan de pers. Het verdient naar onze mening aanbeveling om in de paragraaf integriteit bij het jaarverslag anoniem te rapporteren over de aard en omvang van de integriteitsschendingen die zich binnen de organisatie hebben voorgedaan. 5. Rollen, taken en positionering 6

7 Actoren zijn: de integriteitfunctionaris, de aangestelde vertrouwenspersonen, burgemeester en wethouders, raad, het management en de ondernemingsraad, de juridische en de personeelsafdeling. Duidelijk moet in ieder geval zijn welke actor waarvoor verantwoordelijk is. Dat is ook opgenomen in het plan bij deze nota. 6. Evaluatie en rapportage Door concrete activiteiten en doelen te benoemen, wordt het mogelijk de voortgang te meten. Betrokkenen verantwoorden zich periodiek over de voortgang. Deze verantwoordingsinformatie wordt verzameld en verwerkt tot de paragraaf Integriteitsbeleid in de programmarekening en jaarverslag. Zo is in één oogopslag te zien hoe ver de uitvoering van het integriteitsbeleid is gevorderd. Aan de hand van actuele informatie kan worden vastgesteld of de voortgang volgens plan verloopt of dat het management moet ingrijpen. Naast het volgen en sturen op de uitvoering van het integriteitsplan is het belangrijk inzichtelijk te maken of het gevoerde beleid leidt tot de beoogde doelstellingen. Het onderdeel evaluatie is daarvoor van wezenlijk belang en dient daarom ook in het jaarverslag te worden opgenomen. Verbeterpunten uit de evaluaties worden vastgelegd en opgenomen in de paragraaf bij de programmabegroting, waarna zij worden doorgevoerd. Via tussentijdse rapportages wordt zo nodig aanvullend gerapporteerd en ambities bijgesteld. In dit plan is beschreven hoeveel tijd, budget en andere middelen nodig zijn en beschikbaar worden gesteld. Dat alles vanuit het principe: Wat willen we bereiken, Wat gaan we doen en wat mag het kosten. Bij de evaluatie zal aan de orde komen: wat wilden we bereiken, wat hebben we bereikt en wat heeft het gekost. Aanvullende vraag: zijn we tevreden met de uitkomst van deze vragen en zo nee, dan is vervolgens de vraag: wat we dan het volgend jaar willen bereiken. Dan sluit de beleidscirkel. 7. Verhogen van de implementatiekans Het integriteitsplan speelt een belangrijke rol bij het bevorderen van de integriteit van de organisatie. Een plan alleen is niet genoeg. Het beleid uitdragen en draagvlak creëren zijn minstens zo belangrijk. Vooral omdat integriteit ook een bewustwordingsthema is en de concrete resultaten soms lastig te meten zijn, is het evident dat het onderwerp regelmatig onder de aandacht moet worden gebracht. Hierbij is een belangrijke rol weggelegd voor de top van onze organisatie in samenwerking met de ondernemingsraad. Het is juist de top die kan laten zien dat hij veel waarde hecht aan een integere organisatie. In eerste instantie is het de hoogst verantwoordelijke die de zichtbaarheid van het beleid vanuit zijn voorbeeldrol als gemeentesecretaris personificeert. Dit komt tot uiting in zijn gedrag maar ook in zijn communicatie met de organisatie. Het effect gaat overigens verloren en werkt zelfs averechts als het gedrag niet correspondeert met de boodschap. Uiteraard geldt dit ook voor de integriteitcoördinator en andere leidinggevenden. Dit beleidsplan is vanachter de tekentafel gemaakt. Op zich is dat een snelle effectieve methode, maar deze genereert doorgaans niet veel betrokkenheid. Wij willen dan ook bij de ontwikkeling van dit voorliggende integriteitsplan draagvlak creëren door er verschillende geledingen van de organisatie bij te betrekken. Daar horen in ieder geval toe de functionarissen die vanuit hun functie een verantwoordelijkheid hebben om invulling te gaan geven aan het integriteitsbeleid en de ondernemingsraad. Maar ook de medewerkers willen we enthousiasmeren door middel van het inbrengen van dit plan in de bespreking tussen de leidinggevenden en de medewerkers tijdens regulier werkoverleg. 7

8 Te treffen maatregelen Omschrijving activiteit Kosten Aandacht voor integriteit Er is een beleidsplan Opstellen plan past binnen de huidige ambtelijke capaciteit met behulp van extern pro deo bureau Deelaspecten werving en selectie en integer personeelsbeleid worden uitgewerkt in deelnota s Gedragscode Het aanstellen van een integriteitsfunctionaris Het verrichten van specifiek onderzoek naar kwetsbare handelingen, functies en processen Er is relevante informatie beschikbaar voor een ieder binnen de gemeentelijke organisatie Alle geledingen, zowel de ambtelijke als de bestuurlijke en politieke worden betrokken bij zowel de ontwikkeling, de tussentijdse rapportages als de verantwoording. Via workshops, in de vorm van dilemmatrainingen, worden de ambtelijke leiding, de ambtenaren (zittend personeel zowel als nieuwkomer) als collegeleden en raadsleden getraind in het onderkennen en afwegen bij dilemma s. De deelnota s worden in samenspraak met personeel en or opgesteld aan de hand van de output van de dilemmatrainingen in 2012 Er is een gedragscode op zowel ambtelijk als bestuurlijk terrein Er is een integriteitfunctionaris in de organisatie aanwezig. Deze taak wordt ondergebracht bij de controller gelet op vele raakvlakken van deze functionaris met dit beleid Past binnen het stellen van prioriteiten binnen de ambtelijke capaciteit en specifiek het onderzoek naar rechtmatigheid en getrouwheid waarbij ook de ao/ic op werking jaarlijks wordt gecontroleerd. Deze informatie is beschikbaar via intranet. Het bijhouden en actualiseren wordt geacht binnen de bestaande ambtelijke capaciteit voor het actueel houden van de intranetsite voldoende gewaarborgd te zijn. Middels deze beleidsnota wordt hier inhoud aan gegeven. Jaarlijkse kosten voor dilemma -trainingen. In 2012 in company met andere gemeenten realiseren van meerdere dilemmatrainingen. De kosten worden geschat op jaarlijks 1.000,--. Ten laste van het reguliere budget vorming en opleiding De concept-deelnota s die via externe ondersteuning ongevraagd pro deo worden opgesteld zullen in 2012 beschikbaar komen. Deze concept-nota s worden als handvat gezien voor de verdere ontwikkeling van het integriteitbeleid in onze organisatie. Daarom slechts marginale financiële consequenties. Aan deze wettelijke plicht wordt voldaan. Er wordt vanuit gegaan dat door het stellen van prioriteiten 0,10 fte beschikbaar kan komen binnen de aanstelling van de controller. Daardoor geen extra kosten. Wel prioriteren en kosten extern bureau pro deo en samenwerking in de regio. 8

9 Te treffen maatregelen Omschrijving activiteit Kosten Vertrouwenspersoon integriteit Inkoop-en aanbestedingsbeleid Beschrijving van processen Nevenwerkzaamheden Er is een vertrouwenspersoon aangesteld. Het inkoop- en aanbestedingsbeleid is vastgelegd in een regeling De regeling wordt jaarlijks getoetst in het kader van de rechtmatigheid De processen zijn beschreven, met name de kwetsbare processen in het kader van een goede IO/AC Er is een regeling voor de verplichte melding van nevenwerkzaamheden De melding wordt in een actueel overzicht bijgehouden Aan deze plicht wordt voldaan. We zullen ons beraden over de noodzaak/wenselijkheid van het hebben van een regionale vertrouwenspersoon voor alle gemeenten in de Achterhoek in het kader van de bundeling van de kennis en kunde op dit gebied. Daarbij zal uiteraard ook een kosten-batenafweging plaatsvinden. Voorts zal worden gepeild of er behoefte is aan (reguliere) intervisie met externe pro deo ondersteuning. Aan deze conditie wordt voldaan binnen de huidige formatie. Geen kosten Aan deze conditie wordt voldaan binnen de huidige formatie. Geen formatie. De meest kwetsbare processen worden jaarlijks geaudit en tussentijds bewaakt en vastgelegd. Uitgangspunt is budgettair-neutraliteit, waarbij ook de functies van medewerkers tegen het licht worden gehouden en het kritisch beoordelen van activiteiten en het ambitieniveau. De regeling wordt op intranet afzonderlijk onder de aandacht gebracht. Geen budgettaire consequenties. Is onderdeel van de personeelsadministratie. Geen budgettaire consequenties. Openbaar maken beleid en regelingen Het beklijven van het beleid De meldingen worden gekoppeld aan de openbare besluitvorming Alle gedragscodes en andere regelingen waarin integriteit is opgenomen worden openbaar gemaakt op de website van de gemeente Moet onderdeel zijn en blijven van het management. Vanaf invoeren. Geen budgettaire consequenties. Vanaf wordt hieraan voldaan. Geen budgettaire consequenties. Bij de ontwikkeling van de organisatie is leidend een open cultuur van elkaar aanspreken. Eventuele notitie open cultuur en elkaar aanspreken opstellen via pro deo dienstverlening extern bureau. Daarom geen kosten. 9