Globalisering heeft met aardrijkskunde te maken, omdat het proces invloed heeft op de inrichting en functie van gebieden

Transcriptie

1 Samenvatting door A woorden 27 januari ,8 6 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Globalisering, one world? Globalisering/mondialisering: het proces waarbij de verwevenheid tussen gebieden en samenlevingen op aarde toeneemt Globalisering heeft met aardrijkskunde te maken, omdat het proces invloed heeft op de inrichting en functie van gebieden Globalisering speelt op een aantal terreinen: Economisch: kleren die in lagelonenlanden zijn gemaakt Sociaal: via internet heb je contact met een vriend uit Brazilië Politiek: Nederlandse soldaten gaan naar Afghanistan Cultureel: overal ter wereld worden Amerikaanse films gekeken De verweving van gebieden kwam voor het eerst in een stroomversnelling tijdens de ontdekkingsreizen van de 16 e eeuw en de daarop volgende kolonisatie Sinds 1980 gaat dit nog sneller. Dat komt door: De opkomst van multinationals Het wegvallen van handelsbelemmeringen De snelle ontwikkeling van transport- en informatietechnologie Een verschil met het verleden is dat het initiatief bij de globalisering niet genomen wordt door staten, maar door MNO s. Deze zijn door fusies en overnames zo groot geworden dat ze een wereldwijd netwerk van ondernemingen hebben opgebouwd Niet de hele wereld globaliseert. Vooral Noord-Amerika, de EU en Oost-Azië globaliseren. Kerngebieden van dit netwerk heten fast world. De inwoners daarvan zijn sterk verbonden met de rest van de moderne wereld. 80 % van de wereldbevolking woont in de slow world. Hun deelname aan de wereldeconomie is beperkt of afwezig/ De slow world heeft vaak te lijden onder de concurrentie van de fast world. Binnen 1 land kan ook fast world en slow world ontstaan Fragmentarische modernisering: wanneer sommige gebieden of sectoren van de economie modern-westers zijn en anderen niet Pagina 1 van 10

2 Fragmentarische modernisering is typisch voor een land in ontwikkeling globalisering van de wereldeconomie: de oorzaken Globalisering beïnvloed het leven van mensen door gebeurtenissen die aan de andere kant van de wereld plaatsvinden. De wereld wordt als het ware steeds kleiner, er ontstaat een global village. De relatieve afstand tussen gebieden neemt af. we spreken van tijd-ruimtecompressie: tijd en ruimte worden als het ware in elkaar gedrukt Oorzaken van globalisering: Het wegvallen van handelsbelemmeringen De snelle ontwikkeling van transport- en communicatietechnologie De internationalisering van bedrijven Staatsgrenzen met strenge controles en invoerbeperkingen gaan slecht samen met globalisering. Onder invloed van de WTO (werledhandelsorganisatie) zijn er steeds minder importbeperkingen. Door deze vrijhandel (handel zonder handelsbelemmeringen)krijgen MNO s nog meer macht Deze openheid is niet voor iedereen gelijk. Internationale bedrijven en goedgeschoolde mensen zijn overal welkom, maar niemand wil de Afrikaanse migrant in zijn land hebben. Globalisering is mogelijk door: Transporttechnologie: alle technologie die nodig is om het vervoer van grondstoffen, goederen en mensen mogelijk te maken Informatie- of communicatietechnologie: de technologie om de uitwisseling van informatie mogelijk te maken Beide technieken zijn de afgelopen 25 jaar in een stroomversnelling geraakt 19 e eeuw: eeuw van het spoor en van het stoomschip 20 e eeuw: eeuw van de autoweg en het vliegtuig 21 e eeuw: eeuw van de glasvezelkabel en de satellietverbindingen Sinds 1980 zijn er 3 ontwikkelingen van belang: reis- en vervoerstijden zijn gedaald transport en communicatie zijn goedkoper geworden infrastructuur is verbeterd De vernieuwing volgen elkaar steeds sneller op. Maar ook hier vooral op de best ontwikkelde regio s Gevolg: tijd- en ruimtecompressie verloopt in het ene gebied veel sneller dan in het andere Na het instorten van het communisme in de SU in 1990 is de vrijemarkteconomie het leidende economische systeem geworden. De wereldhandel is daardoor enorm toegenomen en zowel de productie als de uitwisseling van goederen en diensten wordt steeds internationaler. Dit komt door de MNO s. die kiezen locaties voor hun ondernemingen waar ze de meeste winst behalen, soms verdeeld over verschillende landen. Produciteketen: route die een product aflegt van grondstof tot de consument globalisering van de wereldeconomie: de gevolgen Globalisering verbind gebieden maar zorgt ook voor verbrokkeling. Dat zie je bij de opdeling van het productieproces en aan de verandering van de internationale arbeidsdeling: welke taken welk deel van de wereld op zich neemt in Pagina 2 van 10

3 het economische verkeer Priferielanden leveren grondstoffen en de productie van hoogwaardige goederen en diensten vind plaats in centrumlanden. Maar de prijs van grondstoffen stijgt nu minder snel dan die van de eindproducten. Dat betekend dus dat er veel meer grondstoffen uitgevoerd moeten worden voordat een boer een eindproduct kan kopen. De ruilvoet (de verhouding tussen de gemiddelde prijzen van de import- en exportartikelen van een lang) verslechterd voor de periferielanden. Als je de internationale goederen- en kapitaalstroom gekijkt, zie je dat deze vooral verloopt tussen drie economische kerngebieden: Noord-Amerika, de EU en Japan, ook wel tirade genoemd. Maar hun bolwerk wordt bedreigd door de semiperiferie. Global shift: het verschuiven van het economische zwaartepunt van de wereld Tegenwoordig verdwijnen in de westerse landen naast onderdelen van de maakindustrie ook witteboordenbanen naar goedkopere, vooral Aziatische landen. China wordt ook wel de werkplaats van de wereld genoemd Eerst handelde de SU alleen met communistische landen, maar na 1990 maken stapten deze transitielanden van hun geleide economie over naar de vrije economie. Veel van deze landen verarmden eerst voordat het beter met ze ging Globalisering zorgt ook voor verbrokkeling binnen landen Voor een goede vestigingsplaats kijken MNO s naar: arbeidsmarkt (loon- en kennisniveau ligging (toegankelijkheid) opkomst van nieuwe afzetmarkt politieke stabiliteit veel landen proberen internationale bedrijven te lokken door Export Processing Zones: EPZ s: gunstige vestigingsvoorwaarden Ook in westerse landen treedt verbrokkeling op. Bedrijven hebben hun poorten gesloten. Eerst de arbeidsintensieve textiel- en schoenenindustrie, vervolgens de staalindustrie en de scheepsbouw en daarna de elektronische en computerindustie. Daardoor zijn talloze goed geschoolde vaklui ontslagen en moeten die nu leven van een uitkering. De-industrialisatie heeft geleid tot werkloosheid en armoede 6. Globalisering: cultureel bekeken Diffusie (verspreiding) van cultuurelementen vind versneld plaats door: toerisme internationale handel migratie moderne communicatie en vindt plaats op 3 schaalniveaus: mondiaal van het Noorden naar het Zuiden (verwestering van culturen in ontwikkelingslanden) van het Zuiden naar het Noorden (muziek & eten uit ontwikelingslanden) Pagina 3 van 10

4 tussen landen Frans eten of Marokkaanse woorden in de straattaal in Nederland binnen landen import van vreemde culturen begint in grote steden en verspreidt zijn van daaruit naar de rest van het land De laatste 20 jaar hebben de nieuwe media (satelliet-tv en internet) ervoor gezorgd dat elementen van vooral de westerse cultuur doordringen tot in de verste uithoeken van de wereld. De belantijkste exportproducten van de VS zijn films en tv-programma s. Engels is de lingua franca (voertaal) van de globaliserende wereld en steeds meer kleine talen dreigen te verdwijnen. Dit is amerikanisering Groepen die tegen globalisering zijn zeggen dat hun woongebied zijn regionale identiteit (eigen cultuur) verliest en dat de wereld verandert in één grote egale soep. Maar ik Europa zie je juist een versterking van de regionale eigenheid. Men voelt zich eerder Frues dan Nederlander, eerder Schot dan Brit en bands zingen in dialecten Er zal nooit een wereldcultuur ontstaan omdat: de overname van westerse cultuurelementen beperkt zich vooral tot materiële zaken westerse cultuurelementen worden in een niet-westerse cultuur vaak alleen door de bovenlaag van de bevolking overgenomen de westerse wereld staat ook onder invloed van de niet-westerse culturen lokalisering: invloeden van buitenaf worden door iedereen op een andere manier ingevuld 7. culturele en sociale globalisering: de oorzaken Verschillen in cultuur ballen pas op als je de grote stad verlaat en het platteland bezoekt. Maar ook daar dringt de internationale, vooral westerse cultuur steeds verder door Levensstijlen en normen & waarden worden steeds internationaler Internationaal toerisme, migratie en de snelle groei van informatietechnologie spelen een belangrijke rol bij diffusie en dus ook aan verdere mondialisering van culturen Je kunt nu overal en altijd op de hoogte blijven van wat er in de wereld gebeurt en achterhalen hoe mensen elders in de wereld leven en denken. Al is het grootste deel van de internetsites Engelstalig en zijn allerlei andere informatiedragers ook eerder westers als niet-westers. Als je goed kijkt naar de richting van informatiestromen, blijkt dan ook dat deze in grote lijnen hetzelfde patroon vertonen als de goederen- en kapitaalstromen. Tweederde van alle internationale informatie-uitwisseling vindt plaats vinnen het triadische netwerk. Natuurlijk komt dat ook omdat de rijkste landen ook beschikken over de beste informatietechnologie en infrastructuur De grote verschillen in economische ontwikkeling is de belangrijkste drijfveer voor migratie Pushfactoren: Pullfactoren: redenen om ergens te vertrekken redenen om ergens naartoe te gaan Globalisering versterkt de migratie voor de betere informatie-uitwisseling 8. culturele en sociale globalisering: de gevolgen Verandering van cultuur is een zeer langdurig proces. Mensen zullen wel uiterlijke kenmerken van een andere cultuur overnemen, maar deze altijd aanpassen aan hun eigen cultuur Pagina 4 van 10

5 De vervaging van cultuur is het sterkst in de overgangszone van twee cultuurgebieden en juist daar ontstaan ook de meeste conflicten Het verspreiden van cultuurelementen wordt gestuurd door grote wereldsteden Een wereldstad of global city is een grote stad die voor een deel van de wereld belangrijk is als economisch, politiek en cultureel centrum. Wereldsteden zijn onderling op tal van manieren verbonden en vormen een soort netwerk of cluster. De samenhang van de wereld is sterk toegenomen. We spreken van een netwerksamenleving Polarisatie: het proces waarbij de tegenstelling tussen bevolkingsgroepen wordt versterkt Vaak wordt polarisatie bewust aangewakkerd door politieke leiders om meer steun binnen de eigen groep te krijgen. Als mensen het gevoel hebben van buitenaf bedreigd te worden, hebben ze de neiging zich eensgezind achter hun leider te scharen Polarisatie kan terrorisme oproepen Veel migranten blijven op allerlei manieren verbonden met hun geboorteland. Bijvoorbeeld financieel of door met iemand van hun eigen land te trouwen Transnationale gemeenschappen ontwikkelen een eigen subcultuur 10. de economische positie van Groot-Brittannië en India en het wereldsysteem In de 19 e eeuw wat GB een grootmacht. Het besloeg een kwart van de wereld. Hun grootste kolonie was Brits-Indië. De relatie tussen moederland en kolonie had de kenmerken van het centrum-pereferiemodel. De rol van de kolonie was grondstoffen leveren en goedkope eindproducten afnemen. Op dat moment was in GB de industrialisatie Na WO II werd de VS de rol als wereldleider over en GB verloor snel veel van haar kolonies (dekolonisatie) De banden tussen GB en India zijn verzwakt, maar zowel economische als sociaal-cultureel blijft hun historische relatie zichtbaar Door de hoge lonen hebben in de afgelopen 25 jaar veel bedrijven hun poorten moeten sluiten in GB (de-industrialisering) Het verlies aan arbeidsplaatsen werd geprobeerd op te vangen door het aantrekken van nieuwe activiteiten, zoals internationale callcenters of het herstructureren van hun economische basis Het economische zwaartepunt van GB verschuift naar London. De zakelijke dienstverlening daar loopt goed en het ligt ook gunstiger ten opzichte van het vasteland India is nog sterk agrarisch maar de industrie en de dienstensector groeien snel ter bescherming van de prille ontwikkeling werd de buitenlandse concurrentie dmv importtarieven buitengesloten. Het gevolg was dat de Indiase bevolking zat Pagina 5 van 10

6 opgescheept met dure en slechte inlandse producten Sinds 1991 zijn die tariefmuren verlaagd of afgeschaft. Daardoor wordt India aantrekkelijk voor MNO s, die vooral investeren in EPZ s. Het BNP in India stijgt en ze raken steeds verder verweven met de globaliserende wereld. Ook gaat hun export verder omhoog net als buitenlandse investeringen Maar dat betekend niet dat het overal in India beter gaat. De regionale ongelijkheid is groot Zowel India als GB tonen aan dat door globalisering de regionale ongelijkheid in een land toeneemt 1 bevolking in beweging: overeenkomsten en verschillen De urbanisatiegraad in India is nog relatief laag, maar het urbanisatietempo is hoog Megastad: stad met meer van 10 miljoen inwoners De steden in India zijn overbevolkt, veel mensen wonen in krottenwijken Maar grote steden zijn ook belangrijke financiële centra en vormen een belangrijke contactpunt In GB is de urbanisatiegraad veel hoger, maar door suburbanisatie groeien de steden amper London is een belangrijk financieel en cultureel centrum. Het is geen megastad, maar wel een wereldstad Het kastenstelsel wordt ook in India steeds minder belangrijk, het land in sinds de jaren 90 onder invloed van de globalisering veel sterker op het buitenland gericht Steeds meer Indiërs zijn ervan overtuigd dat een goede opleiding en hard werken de sleutel vormen naar een beter leven. In GB heb je geen kasten, maar wel klassenververschillen. De sociale ongelijkheid in nu nog even groot als 100 jaar geleden Veel goedopgeleide Indiërs verlaten hun land (braindrain) 1 cultuurverandering in India en Groot-Brittanië Er is nog aan veel dingen te merken van India vroeger een kolonie was van GB. Engels is er de voertaal, ze hebben hetzelfde onderwijssysteem en manier van besturen. Ook veel gebouwen herinneren nog een de koloniale tijd. Omgekeerd is vooral door migratie een stukje India naar GB gekomen In India is grote culturele diversiteit. Dat kan leiden tot verbrokkeling van de samenleving. Al bij de onafhankelijkheid werd Brits-Indië opgedeeld in India en Pakistan, waarbij een hele volksverhuizing op gang kwam. Als er een conflict ontstaat op een grensgebied van twee grote culturen, kan dit snel een nationaal conflict worden. En als het gesteund wordt door cultuurgenoten uit omliggende landen, kan het zelfs een internationaal conflict worden. Zo kan door polarisatie een regionaal conflict uitgroeien tot een internationale strijd Pagina 6 van 10

7 Er zijn ook krachten die India juist bij elkaar houden: Het Hindoeïsme is een levenswijze die eerder gericht is op verzoening dan op polatisaite India is een democratisch land met een gedecentraliseerd bestuur. De deelstaten hebben op tal van terreinen zeggenschap over hun eigen gebied. De neiging om zich af te zheiden is dan niet zo groot verbindingen en communicatie in India zijn goed ontwikkeld. Door de voortdurende uitwisseling van mensen, goederen en ideeën raken gebieden onderling verbonden die op andere terreinen verschillen Cultuurgebieden worden vooral ingedeeld op basis van taal en geloof Regionale verschillen leiden bijna nooit tot conflicten Het proces globalisering zal de culturele diversiteit van vooral de steden vergroten, maar de typische britse cultuur zoals je die vooral op het platteland tegenkomt, laat zich niet zo gemakkelijk verdringen 15. patronen van de landbouw in de EU Je hebt 3 soorten landbouw: tuinbouw, akkerbouw en veeteelt Vroeger bepaalden 2 factoren welke landbouw het best was voor een gebied: de natuurlijke omstandigheden de kwaliteit van de bodem de beschikbaarheid van water temperatuur enz. de nabijheid van de afzetmarkt Onder invloed van de globalisering veranderen de landbouw en de locatiefactoren snel Er zijn 4 ontwikkelingen gaande in de landbouw, die de locatiefactoren sterk beïnvloeden: in de niet-grondgebonden landbouw zijn de natuurlijke omstandigheden steeds minder van belang (mesten van varkens of telen van groente in een kas) kwetsbare gebieden worden bedreigd door té intensieve landbouw (de milieuwetten kosten boeren geld, daardoor worden sommige teelten minder rendabel) modernisering van transport (koeling tijdens vervoer de grondprijs in de buurt van steden is enorm gestegen (geen geld voor schaalvergroting dus meer winstgevende gewassen verbouwen of aanvullende activiteiten) 3 uitgangspunten van het landbouwbeleid van de EU de consument moet gezonde levensmiddelen tegen betaalbare prijzen kunnen kopen de boeren moeten een redelijk inkomen kunnen verdienen de boeren in regio s met moeilijke omstandigheden moet extra gesteund worden Vanaf 1963 gas de EU productiesubsidies: een toeslag op de marktprijs Grote bedrijven gingen toen heel veel en heel goedkoop produceren om zoveel mogelijk subsidie te krijgen. Kleine bedrijfjes konden die strijd niet aan en gingen failliet Vanaf 1983 kregen boeren een boete bij een te hoge productie en een premie als ze grond braak lieten liggen. Om boeren toch nog te beschermen tegen een te laag inkomen, krijgen ze tegenwoordig inkomenssubsidies; een vast bedrag per hectare 16. veranderingsprocessen in de EU-landbouw Vroeger aten dieren gras uit Nederland, nu worden ze vetgemest met eten uit Thailand. Ook dit komt door Pagina 7 van 10

8 globalisering Door de wereldwijde concurrentie dalen de landbouwprijzen. Boeren moeten hun productiekosten (kosten voor grond, loon en kapitaal) verlagen Door de te hoge grondprijzen in de EU kunnen Europese boeren niet mee concurreren om de wereldmarkt. Daarvoor nemen veel landen protectiemaatregelen. Heffingen die importproducten duurder maken en subsidies die exportproducten goedkoper maken. Maar dat is nadelig voor bedrijven die op de wereldmarkt willen concurreren en ook voor de consument. Meer concurrentie leidt tot betere en goedkopere producten. Daarom wil de WTO ze afschaffen Door schaalvergroting en intensivering wordt het milieu aangetast en het landschap saai Bij biologische landbouw wordt er beter voor de natuur gezorgd Duurzame productiewijzen en het platteland krijgen tegenwoordig meer aandacht omdat: de nadelen van de intensieve landbouw worden zichtbaar de kosten van landbouwsubsidies rijzen de pan uit de liberalisering van de handel die de WTO heeft bereikt, leidt tot grotere concurrentie voor boeren in de EU door de toegenomen welvaart neemt de vraag van de bevolking naar recreatiemogelijkheden toe. Daardoor wordt de landschappelijke kwaliteit belangrijker dan de agrarische fuctie Conclusie: in een globaliserende wereld verlagen de boeren kostprijs door schaalvergroting in intensivering. Maar tegelijkertijd moet de landbouw zorgen voor duurzaamheid en aantrekkelijker platteland. Dat is de spagaat waarin de Europese landbouw ligt. 17. Oostenrijk-Nederland: overeenkomsten en verschillen In Oostenrijk is veel bos en zijn veel bergen. Landbouw in de bergen is moeilijk. Het bewerken van de berghellingen met machines is lastig, het groeiseizoen is kort en er zijn weinig verharde wegen. Veel bergboeren combineren veeteelt met bosbouw De Oostenrijkse overheid hecht veel belang aan het in stand houden van bergboerderijen omdat: het schilderachtige landschap à toeristen de typische plattelandscultuur à traditioneel het imago van gezonde producten uit de bergen boeren beschermen het kwetsbare ecosysteem Landbouw in Nederland is anders. Het is er vlak, veel land (geen bossen dus) en door de goed bereikbare stedelijke afzetmarkten is de landbouw er sterk marktgericht en door de steeds intensievere en efficiëntere productiewijze is de productie er de hoogste van de wereld. Toch staat de concurrentiepositie van de Nederlandse landbouw de laatste jaren onder druk. Dat komt doordat: verdere intensivering niet goed mogelijk is omdat de grens van de milieubelasting is bereikt de hoge grondprijzen in NL maken verdere schaalvergroting erg duur De Oostenrijkse landbouw in veel kleinschaliger; de gemiddelde oppervlakte per bedrijf is kleiner en het aantal echt grote bedrijven is er lager. Een belangrijke oorzaak hier van is dat Oostenrijk pas sinds 1995 lid is van de EU en daarvoor alleen maar gesteund werd in kleinschalige landbouw en NL ontvangt al sinds 1963 steun voor een moderne, meer grootschalige bedrijfsvoering Maar beide landen zie je dat onder invloed van de internationale concurrentie de schaalvergroting doorgaat. De Pagina 8 van 10

9 gemiddelde bedrijfsgrootte en het aantal grote bedrijven neemt toe. Tegelijkertijd daalt het totaalaantal bedrijven Bedrijfsbeëindiging vind op 3 manieren plaats: er worden boeren uitgekocht er zijn oudere boeren die geen opvolger hebben er gaan boeren failliet 18. verdwijnt de landbouw? Tegenwoordig ondersteunt de Oostenrijkse overheid vooral het milieu- en landschapsbeleid. Dat komst door: het belang van het landschap voor het toerisme de voorkeur van de Oostenrijkse consument voor gezonde producten De melkveehouders krijgen soms meer betaald voor het onderhoud van het landschap dan voor de melk, daardoor is deze sector erg kleinschalig Toch is ook hier de globalisering te merken. Kleine bedrijven in de moeilijkste landbouwgebieden zien zich gedwongen te stoppen en de grotere bedrijven in gunstig gelegen berggebieden blijven overeind Conclusie: de melkveehouderij in de bergen heeft een goede toekomst, maar dat geldt dan wel voor de grotere bedrijven die duurzaam werken De grootschalige, intensieve melkveehouderij heeft in de veenpolders weinig toekomst, maar wel een goede kans in de zeekleigebiedenin Noord- en Zuidwest-Nederland. Verder van de steden vandaan is de grond goedkoper. De grote bedrijfsgebouwen zijn er landschappelijk minder ongewenst. Er is nog ruimte voor schaalvergroting en dus is de aanschaf van innovaties als computergestuurde meld- en voedersystemen rendabel. De overheid stimuleert daarom bedrijfsverplaatsingen. Bedrijven kunnen subsidie krijgen om naar een andere locatie te gaan als natuur en landschap worden bedreigd door de intensieve landbouw De globalisering zet de wereldmarktprijs van veel landbouwproducten onder druk. Om te voorkomen van EU-boeren failliet gaan, geeft de EU landbouwsteun. Elk land kan zelf bepalen hoe ze die steun verdelen. Een boer kan op 3 manieren reageren op globalisering: intensivering specialisatie diversificatie duurzame landbouw: landbouw waarbij het milieu niet verpest wordt Conclusie: een boer kan gaan voor groot, voor slim of voor breed, maar wel altijd voor schoon 19. biologisch, is dat logisch? Het hoge percentage bio-boeren in Oostenrijk is te danken aan forse overheidssteun. Zonder deze steun zouden veel traditionele, extensieve bedrijven door de internationale concurrentie zijn weggevaagd Oostenrijkers hechten veel waarde aan gezondheid en natuurlijk voedsel. En hoe groter de vraag, des te meer schaalvoordelen er zijn er hoe lager de prijs voor de consument kan zijn De gemiddelde Nederlandse consument is zuinig en wil goedkoop voedsel. Biologische producten kosten meer als Pagina 9 van 10

10 wat mensen ervoor willen betalen. Om meer biologische landbouw te krijgen in NL geeft de overheid geld uit aan 2 dingen: het stimuleren van de vraag naar biologische producten het vergroten van kennen over duurzame productie grote supermarkten zijn de aanjagers van schaalvergroting, intensivering en globalisering in de landbouw. Door fusies worden ze steeds groter en machtiger. Ze kopen hun producten overal ter wereld in tegen de allerlaagste prijs. Dit heeft 2 negatieve gevolgen: boeren en voedingsfabrieken in de EU gaan failliet het assortiment wordt steeds eenvormiger als reactie op de globalisering is de slow food-beweging ontstaan. Een Europees initiatief van lekkerbekken die meer streekgebonden producten willen, met een bijzondere smaak, op een traditionele manier geproduceerd in een kleinschalig landschap. Om de prijs te drukken omzeilen boeren steeds vaker de tussenhandel en verkopen ze rechtstreeks aan de afnemers Pagina 10 van 10