Achtergrond voor toenemende contrasten heeft veel te maken met recente technologische ontwikkelingen en de moderne communicatietechnologie.

Transcriptie

1 Boekverslag door L woorden 14 december keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 2.1 Ruimtelijke verschillen, wat zit daar achter? Ruimtelijke verschillen Elk land reageert, dankzij verschillen, anders op globalisering. Sommige stedelijke regio s groeien sterk, wat geleidt heeft tot een netwerk van fors groeiende steden met een sterk economische ontwikkeling. Ook in (semi-)perifere landen. De tegenstelling tussen centrumlanden en perifere landen wordt minder scherp, maar binnen de landen des te groter. Fast world en slow world Achtergrond voor toenemende contrasten heeft veel te maken met recente technologische ontwikkelingen en de moderne communicatietechnologie. Waar toegankelijkheid van internet wel groot zijn, is sprake van een fast world: mensen, plaatsen of gebieden, die als producent of consument direct betrokken zijn bij het internationale bedrijfsleven enz. Daartegenover staat de slow world. De betrokkenheid bij de internationale productie en consumptie is hier klein. Het sterkst is de fast world geconcentreerd in de kernregio s. Maar ook in (semi-)perifere landen komt het voor. Je vindt dit in de grote stedelijke gebieden, waar mensen deelnemen aan moderniseringen en internationale economische ontwikkelingen. De slow world is niet alleen in echte perifere gebieden te vinden. Achterstandswijken kunnen er ook tot gerekend worden. Fordisme en toyotisering Fast world werkt ook door in de productieprocessen van ondernemingen en de locatie van die productie. Het fordisme, de term die gebruikt wordt voor de vorm van massale lopende band -productie, heeft in versterkte machte plaatsgemaakt voor andere wijzen van produceren. Er wordt rekening gehouden met uiteenlopende behoeften van consumenten. Deze customizing, heft snel afstellen van de massaproductie op datgene dat klanten wensen, is de formule voor succes. Fordisme heeft plaatsgemaakt voor toyotisering. Waarom zijn steden in deze wereld zo belangrijk? Consumenten wonen vooral in stedelijke regio s. De levenscyclus van producten wordt steeds korter, doordat hun wensen voortdurend veranderen. Kennis en innovatie is voor het overleven van ondernemingen van levensbelang. Belangrijke innovatiecentra komen vooral in steden voor. Steden behoren bijna per definitie tot fast world. Clustervorming Steeds meer overheden proberen een goed lokaal/regionaal vestigingsklimaat te bevorderen. Succes is vooral verzekerd wanneer kleinschalige organisaties, die met elkaar netwerken vormen, de kans krijgen zich te ontwikkelen. De toegang tot Pagina 1 van 6

2 moderne informatie- en communicatietechnologie is dan uiterst belangrijk. Er ontstaan clusters: ruimtelijke concentraties van onderling verbonden ondernemingen en instellingen uit een of enkele bedrijfstakken. Clusters zijn vaak exportgericht. In stedelijke gebieden is de vorming van op export gerichte clusters gemakkelijker. Stedelijke afzetmarkten zijn vaak erg dynamisch; voortdurend veranderen de behoeften van consumenten. De factoren die economische groei in stedelijke regio s versnellen hangen nauw met elkaar samen. De fast world, toyotisering en clustervorming doen concentraties van kennis- en kapitaalintensieve economische activiteiten in grotere stedelijke milieus ontstaan. De tegenstellingen met de meer landelijke regio s worden vergroot. 2.2 Europa: oude kernregio met rimpels Europa is het oudste van de drie kerngebieden. Het grote aantal staten en de culturele verschillen leken in de 20 e eeuw vooral de politieke macht te verzwakken: het kreeg rimpels. Europa, staatkundig sterk verdeeld Het economische en politieke zwaartepunt ligt in de gouden driehoek : het gebied Londen-Berlijn-Parijs. Maar het zwaartepunt verschuift langzamerhand wat meer naar het zuidoosten, zodat vanuit het oude kerngebied een uitloper te zien is. Centripetale en centrifugale processen veranderen voortdurend de staatkundige indeling en daarmee de relaties tussen landen. Regionalisme Centrifugale krachten en fragmentatie staan in nauw verband met regionalisme: het streven naar meer zelfstandigheid en autonomie van een gebied. Bij regionalisme zijn culturele, politieke, economische en andere geografische kenmerken van belang. De term balkanisering wordt gebruikt voor het uiteenvallen in steeds kleinere staatkundige eenheden. Blokvorming De vorming van de EU leidde tot meer eenheid. De blokvorming heeft Europa na WO 2 economisch weer op de kaart gezet. De welvaart is flink gestegen. De VS steunde dit proces. De EU, nu s werelds grootste handelsblok, leverde een bijdrage aan stabiliteit in Europa en de rest van het kapitalistische wereldsysteem, zorgde voor een economische groei, verminderde de regionale ongelijkheid en stimuleerde de aanleg van Europese infrastructuur. Europese Vrijhandelsassociatie (EVA) en Comecon zijn ook voorbeelden van blokvorming. Op niet-economisch vlak is het vooral de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO): het militair bondgenootschap tussen West-Europese staten en Noord- Amerika. Door veranderingen in geopolitieke verhoudingen zijn de politieke machtsverhoudingen tussen staten op het Europese continent behoorlijk omgegooid. De rimpels in de oude kernregio Een aantal aspecten van het geografische beeld van Europa dreigt de sterke economische positie van het continent in het proces van globalisering aan te kunnen tasten. Europa is voor veel natuurlijke hulpbronnen sterk afhankelijk van andere werelddelen. De wereldwijde uitschuiving van economische activiteiten bedreigt de werkgelegenheid en het inkomen in veel landen. Een typisch effect in Europa is het toenemen van sociaaleconomische tegenstellingen. De meeste landen hebben met een enorme vergrijzing te maken. De economische en politieke blokvorming staat onder druk. Een EU met 25 landen is moeilijk bij elkaar te houden. De druk vanuit perifere landen (en VS) om Europese subsidies af te schaffen is groot. Bij afschaffing werkt dat ongunstig voor bepaalde categorieën boeren en voor sommige regio s. Pagina 2 van 6

3 2.3 Japan en China, een reuzen -verschil Japan, een oude reus in Oost-Azië Oost-Azië is de macroregio met het grootste inwonertal. Japan kwam midden 19 e eeuw in de handelssfeer van Europa terecht, en het veranderde snel in een industrieel kapitalistisch land. Met overheidssteun en buitenlandse adviseurs werd westerse technologie geïntroduceerd. Japan ontwikkelde ook een eigen periferie. Met goedkope arbeidskrachten concurreerde Japan de bestaande westerse industrielanden. De macht was in handen van zaibatsu: machtige familieconglomeraten. De zaibatsu bezaten meestal alle schakels van een productieketen. Een dergelijke combinatie van achtereenvolgende schakels binnen een onderneming heet verticale integratie. De VS heeft geprobeerd de macht van de zaibatsu te breken. Er werden nieuwe conglomeraten opgericht. Technocraten en beroepsbestuurders namen de plaatsen in van families. Ze richtten zich meer op horizontale integratie binnen de industrie, waarbij soortgelijke fasen in de verschillende productieketens bij elkaar worden gevoegd. Zo n nieuw conglomeraat wordt een keiretsu genoemd. De positie van Japan binnen het wereldsysteem werd sterker. Geopolitiek en Oost-Azië Japan kwam na de crisisjaren in een heel andere geopolitieke situatie terecht: het communisme. Regionale verschillen, ouderdomsverschijnselen en verjongingskuren De globalisering in Japan heeft de inrichting van het land sterk veranderd. Het zorgde voor toenemende regionale verschillen. Ook ontstond er een scherpere centrum-periferiestructuur. Tussen Tokyo en Kobe ligt de Pacific Corridor : een sterk verstedelijkt en geïndustrialiseerd gebied. Dit is de economische kern van Japan. Hokkaido, Honshu, Kyushu en Shikoku vormen de periferie. De verstedelijking, gevolg van de industrialisatie en tertiairisering van de economie, is chaotisch verlopen. Grote stedelijke agglomeratie liggen op schaarse vruchtbare vlaktes. Daarnaast is de vergrijzende bevolking van Japan een ouderdomsverschijnsel vergelijkbaar met een van de rimpels in Europa. Perifere regio s hebben te maken met backwash-effecten. Dat zijn negatieve effecten op regio s als gevolg van de economische groei van een andere regio. Tot die negatieve gevolgen behoren: Vertrek van de hoogst opgeleide en jonge/meest rijke arbeidskrachten. Beperkte publieke en private investeringen. Geringe werkgelegenheid. In Japan worden dit soort effecten versterkt door het onaantrekkelijke klimaat, de bodem en gebergten in perifere gebieden. Cultuuromslag Investeringen in andere delen van Azië maakt de nauwe band tussen overheid en industrie losser. De economie wordt meer verweven met die in andere landen van het wereldsysteem. China, ontwakende reus Pagina 3 van 6

4 Het inkomen per hoofd van de bevolking is in perifere landen laag. Meer dan de helft van het Chinese BNP komt in de industrie tot stand. China werd flink geëxploiteerd door de West-Europese kernlanden; handelsrechten werden afgedwongen. De snelheid waarmee China zich opwerkt, verrast velen. China isoleerde zich politiek en economisch van het wereldsysteem en koos voor een niet-kapitalistische weg. Begin van liberalisering Vanaf Mao s dood (1976) begon de liberalisering van de economie. De economische besluitvorming werd gedecentraliseerd. Lokale ondernemingen kregen veel meer inbreng. Winst maken mocht weer. Het nieuwe beleid leidde tot hogere en meer efficiënte productie en hogere inkomens op het platteland. Het beschikbare landbouwoppervlak neemt af. De afhankelijkheid van het buitenland zal dan ook toenemen. China krijgt steeds meer kapitalistische trekjes, waardoor particuliere en collectieve ondernemingen steeds minder contracten met de staat afsluiten. De aandacht is steeds meer verplaats naar de lichte industrie. Speciale economische zones De regionale tegenstellingen groeiden, o.a. door de liberalisering die vooral van toepassing is op de Pacific Rim. Daar liggen de speciale economische zones (SEZ s). Dit zijn door overheid aangewezen gebieden, waar de staatsinvloed beperkt is, de handel vrij en buitenlandse investeringen toegestaan. Ondernemingen hebben hier belastingvoordelen. Een van die SEZ s is het aan Hongkong grenzende gebied Shenzhen. Clusters komen niet alleen voor in de rijke kernlanden, maar ook in (semi-)perifere landen. Daar zijn het vaak eilanden te midden van een veel minder ontwikkelde regio. De tegenstellingen zijn daarom des te groter. Het succes van SEZ s was wisselend. Westerse ondernemingen willen vooral de Chinese binnenlandse markt binnendringen. Dat gebeurt vaak in joint ventures tussen westerse technologie en coöperaties. Daarmee kon de westerse technologie en know how en infrastructuur gefinancierd worden. China heeft nu een handelsoverschot met de VS. De positie werd sterker toen het land lid werd van de Wereldhandelsorganisatie (2001). China laat westers kapitaal slechts gedoseerd door. Dit heeft te maken met de uitgangssituatie van het land. Groeiende sociale en ruimtelijke verschillen Het succes van alle hervormingen was groot. Er zijn ook schaduwzijden in de vorm van groeiende tegenstellingen. Sociaal gezien ging vooral de toplaag van de Chinese samenleving erop vooruit. Armere lagen van de bevolking kampen met werkloosheid. Geografisch gezien nemen de ruimtelijke verschillen toe. Op nationale schaal is sprake van afstandsverval: naarmate de afstand t.o.v. de economische centra toeneemt, neemt het inkomen en de economische ontwikkeling af. De achterstand komt ook tot uiting op het gebied van medische zorg en opleidingsniveau en het niveau van de lonen. De tegenstellingen op lokaal niveau hangen samen met die ruraal-urbane migratie. Ruimtelijke segregatie kenmerkt veel steden. Ook op regionaal schaalniveau zijn de tegenstellingen soms enorm. 2.4 Brazilië, een moeilijk te plaatsen land Latijns-Amerika vanuit de politieke dimensie Latijns-Amerika werd in een Spaans en Portugees deel opgesplitst. Uit het Portugese gebied ontwikkelde zich Brazilië. Brazilië kent nauwelijks grensproblematiek. Pagina 4 van 6

5 Brazilië, enkele culturele aspecten Beïnvloeding van de cultuur door beide koloniale machten is erg groot geweest. Dat komt vooral tot uiting in religie en taal. De groei van de economie en de steden Veel Brazilianen wonen in stedelijke gebieden. De urbanisatiegraad is hoog. De meeste steden liggen dicht bij/aan de kust. 2 steden springen qua omvang boven de andere uit: Rio de Janeiro en Sao Paulo. Het nederzettingspatroon hangt samen met het koloniale verleden. Verbinden tussen steden in het binnenland ontbraken grotendeels, waardoor het contrast tussen de meer verstedelijkte kustgebieden en het binnenland ontstond. In de 20 e eeuw veranderde de aard van de industrialisatie. Ze gingen over op invoersubstitutie, het maken van industriële producten. Min of meer geïsoleerde regio s werden door nieuwe infrastructuur aan elkaar gekoppeld. Er ontstond een nationaal stedelijk netwerk, De invoersubstitutie was niet succesvol, en er werd overgeschakeld naar de industriële productie voor de export. MNO s halen voordeel uit de lage arbeidskosten. De Braziliaanse economie nu Brazilië hoort niet tot de economische kernlanden, maar ook niet bij de perifere landen. Het neemt een middenpositie in. Brazilië heeft een divers exportpakket. Brazilië exporteert naar en importeert uit vele landen over de hele wereld. Regionale indeling Brazilië kan ingedeeld worden in vier soorten gebieden: Sterk verstedelijkte gebieden. Sao Paulo is het duidelijkste voorbeeld. Je vindt er vestigingsplaatsen van kantoren van MNO s. Marktgerichte primaire productiegebieden. De geproduceerde (sub)tropische landbouw- en mijnbouwproducten zijn voor een groot deel bestemd voor export naar kernlanden van het wereldsysteem. Latifundia zijn zeer grote landerijen van duizenden hectare oppervlakte, waarvan slechts een deel wordt gebruikt voor de landbouw. Probleem: in gebieden met latifundia wordt slechts een deel van de grond benut en de arbeidsomstandigheden van de landarbeiders zijn soms erg slecht. Rurale probleemgebieden. Hier is de infrastructuur slecht. Ze zijn veel minder op export gericht. In deze gebieden heeft Brazilië de kenmerken van een perifeer gebied. Resource frontiers. Deze regio s bezitten grote hoeveelheden natuurlijke hulpbronnen, waardoor ze een grote aantrekkingskracht op mensen of ondernemingen hebben, die in korte tijd proberen om die natuurlijke hulpbronnen te exploiteren. Dat kan grote schade toebrengen aan het milieu. Regionale tegenstellingen nemen toe Vooral in minder rijke delen van het wereldsysteem nemen de regionale tegenstellingen toe. Het achterblijven van de economie in het ene gebied kan te maken hebben met de groei in de economische sterkere regio s. Dat kan verduidelijkt worden door spread-effecten. De periferie kan in een negatieve economische spiraal terechtkomen, doordat investeringen meer in de steden plaatsvinden. Vanuit de groeicentra kan kennis/infrastructuur uitwaaieren naar achtergebleven in de omgeving. Als regionale verschillen zo groot worden dat ze als onrechtvaardig worden gezien, is er sprake van regionale ongelijkheid. Conclusie Als geheel zou Brazilië, economisch gezien, een sterk groeiend, semi-perifeer land genoemd kunnen worden. Maar binnen Brazilië liggen enkele regio s waarom zonder meer 3 kenmerken van perifere gebieden van toepassing zijn. Ook op lokaal niveau komen verschillen voor tussen moderne en traditionele economische activiteiten. Er is sprake van Pagina 5 van 6

6 fragmentarische modernisering. De economische fragmentarische ontwikkeling uit zich in sociale gelijkheid binnen de stedelijke bevolking. Er wordt gesproken over netwerksamenleving. Dat heeft ook een culturele dimensie. Perifere landen kenmerken zich onder andere door de grote inkomensverschillen. De verschillen tussen hoge en lage inkomens zijn extreem groot. Pagina 6 van 6