Coverfoto: Likeurvat, collectie Delhaize

Transcriptie

1 Jaarverslag CAG 2016

2 Coverfoto: Likeurvat, collectie Delhaize

3 Foto: Affiche voor #WIJSCHRIJVENGESCHIEDENIS, naar aanleiding van de Week van de Friet 2016

4 1 INHOUDSTAFEL 1 INHOUDSTAFEL VOORWOORD ORGANISATIE STATUUT, BEHEERS- EN ADVIESORGANEN PERSONEEL EXPERTISECENTRUM AGRARISCH ERFGOED ONTWIKKELING EN VERWERVING VAN KENNIS EN EXPERTISE (SD 1) IN KAART BRENGEN VAN DE ERFGOEDGEMEENSCHAP EN DEZE VERDER ONTWIKKELEN (SD 2) ONTSLUITEN VAN EIGEN EN EXTERNE EXPERTISE TENEINDE DE SECTOR EN HET BREDE PUBLIEK TE INFORMEREN EN TE ONDERSTEUNEN (SD 3) PARTICIPATIE AAN EN ONTWIKKELEN VAN VORMINGSACTIVITEITEN (SD 4) VERZORGEN VAN EEN MODERNE EN ATTRACTIEVE COMMUNICATIE (SD 5) NETWERKING EN AFSTEMMING WERKING MET ERFGOEDGEMEENSCHAP IN BINNEN- EN BUITENLAND (SD 6) BELEID MET AANDACHT VOOR DUURZAAMHEID EN MAATSCHAPPELIJKE EN CULTURELE DIVERSITEIT (SD 7) UITBOUWEN VAN EEN WERKING ROND IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED EN MONDELINGE GESCHIEDENIS (SD 8) PROJECTEN EDUCATIE LANDBOUW EN VOEDING, SECUNDAIR ONDERWIJS AGRARISCHE ERFGOEDCOLLECTIES IN WEST-VLAANDEREN EUROPEANA FOOD AND DRINK GODDELIJK FRUIT IN DE BRES VOOR HET BRABANTS TREKPAARD ONTDEK DE GEHEIMEN VAN DE GERAARDSBERGSE MATTENTAART ERFGOEDTRAJECT VOEDING IN BRUSSEL TIENSE SUIKER EN DE IJZERENWEG EETBAAR LANDSCHAP KEMPENS VEKEN, TERUG VAN WEGGEWEEST DE OUDLANDPOLDER: EEN BLIK OP DE AGRARISCHE IDENTITEIT REGISTRATIE DEELCOLLECTIE LANDBOUW/VOEDING SUIKERMUSEUM TIENEN JAAR FEVIA BELGISCH BAKBOEK GARAGE CULINAIR LEZINGEN, TENTOONSTELLINGEN LEZINGEN TENTOONSTELLINGEN PUBLICATIES ARTIKELS BOEKEN EN BROCHURES RAPPORTEN INTERNETPUBLICATIES CAG IN DE PERS GESCHREVEN PERS DIGITALE PERS AUDIO-VISUELE PERS CAG IN CIJFERS LIJST VAN AFKORTINGEN Jaarverslag CAG

5 2 Foto: handwerktuigen uit de collectie landbouwmuseum De Nostalgie, Maasmechelen. Foto gemaakt tijdens bezoek voor opname in het collectieoverzicht

6 2 VOORWOORD Net zoals de voorbije jaren ontplooide CAG in 2016 tal van acties en initiatieven rond de basiswerking en kregen ook tal van projecten (verder) vorm. Samen met een brede en gevarieerde groep partners, zorgde het CAG-team ervoor dat het erfgoed van landbouw, platteland en voeding opnieuw veel aandacht kreeg en dat onze kennis van het agrarisch erfgoed, zowel roerend als immaterieel, gevoelig toenam. Het is niet mogelijk om in dit korte voorwoord alle acties, groot en klein, de aandacht te geven die ze in feite verdienen, maar laat ons toch enkele speerpunten belichten. CAG zette in 2016 verder in op het in kaart brengen, registreren en waarderen (op objectniveau) van het landbouwerfgoed. De resultaten hiervan werden onder meer ontsloten op onze erfgoeddatabank Het Virtuele Land. De serious game Farmony werd gelanceerd en positief onthaald door leerkrachten én leerlingen. De rondreizende expo s Boter bij de vis en Taart! verkenden alle hoeken van het Vlaamse land. Ook het immaterieel erfgoed kreeg via de begeleiding van traditiedragers en het ontwikkelen van concrete projecten zoals De geheimen van de mattentaart en In de bres voor het Brabants trekpaard heel wat aandacht. Daarnaast mogen we de talrijke publicaties van CAG-medewerkers niet vergeten. Kortom, de vijf werkvelden waarrond CAG zijn basis- en projectenwerking ontwikkelt (namelijk Roerend erfgoed, Erfgoedbank en digitalisering, ICE en mondelinge geschiedenis, Publiekswerking, Educatie) kenden een bijzondere dynamiek. Naast de gewone, jaarlijkse werking (die steunt op de engagementen vastgelegd in de beheersovereenkomst met de Vlaamse overheid) werd in 2016 veel aandacht en energie geïnvesteerd in de voorbereiding van de nieuwe beleidsperiode Einde 2017 moet CAG een nieuw beleidsplan indienen en om dit goed te kunnen voorbereiden, werd van nabij het cultureel erfgoedbeleid van minister Sven Gatz opgevolgd, werd overleg gepleegd binnen de groep van de expertisecentra en binnen het ICE-trekkersnetwerk en wisselde CAG ook op regelmatige basis van gedachten met relevante personen, instellingen en overheden. Met dit alles in het achterhoofd zou men 2016 kunnen omschrijven als een overgangsjaar. Maar dan zou men de getoonde dynamiek en de talrijke realisaties onrecht aandoen. Veeleer moeten we concluderen dat 2016 een jaar was waarin de toekomst van CAG als expertisecentrum en dienstverlenende erfgoedorganisatie verder vorm kreeg. Een toekomst waarin CAG zich verder wil positioneren als de spil en het aanspreekpunt bij uitstek voor de erfgoedgemeenschap landbouw, voeding en ambachten in Vlaanderen en Brussel. Joris Relaes, voorzitter Yves Segers, coördinator Jaarverslag CAG

7 4 Foto: Affiche met Brussels witloof, collectie Familie P. Cnops

8 3 Organisatie 3.1 Statuut, beheers- en adviesorganen Statuut Het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) is een vzw, door de Vlaamse Regering erkend als landelijk expertisecentrum voor het agrarisch erfgoed, zijnde het erfgoed van landbouw, platteland en voeding voor de beleidsperiode van 2012 tot en met De werkingssubsidie van de Afdeling Cultureel Erfgoed bedroeg in ,32 euro. Deze subsidie werd aangevuld met eigen verworven inkomsten, onder meer via subsidies van andere overheden en organisaties en via (betaalde) projectopdrachten. De gedetailleerde cijfers zijn terug te vinden in onze jaarrekening. Het Centrum is gevestigd in het Atrechtcollege van de KU Leuven en kan ook op een vlotte manier beroep doen op de faciliteiten (zoals logistiek, archief, bibliotheek, ICTS) van deze universiteit. De nauwe samenwerking met het Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG, KU Leuven) is een belangrijke troef voor CAG als expertisecentrum. In de eerste plaats levert ICAG gefundeerde wetenschappelijke ondersteuning aan CAG. Daarnaast worden ICAG-coördinator Yves Segers en stafmedewerker administratie Kristel Janssens (deels) door de universiteit vrijgesteld om ook alle taken en activiteiten van CAG mee in hun takenpakket op te nemen. Het aanvraagdossier tot erkenning als wetenschappelijke instelling, dat CAG in 2015 indiende bij FOD Wetenschapsbeleid/Belspo, ontving wegens tijdelijk blokkering van soortgelijke dossiers bij deze instantie nog steeds geen verder gevolg in Maar we hopen in 2017 alsnog een positief antwoord te ontvangen Beheersorganen Raad van Bestuur De samenstelling van de Raad van Bestuur zag er in 2016 als volgt uit: De Heer Jan De Maeyer, gewoon hoogleraar KU Leuven, directeur KADOC, bestuurder De Heer Frans De Wachter, directeur VLAM, bestuurder De Heer Joris Relaes, administrateur-generaal ILVO, voorzitter De Heer Yves Segers, coördinator CAG en ICAG, KU Leuven en hoofddocent, Faculteit Letteren, onderzoekseenheid MoSa, KU Leuven, bestuurder en secretaris zonder stemrecht De Heer Christian Stivigny, directeur Landelijke Gilden, bestuurder De Heer Peter Van Bossuyt, directeur Boerenbond, bestuurder De Heer Matthieu Vanhove, directeur Cera, bestuurder en ondervoorzitter De Heer Jules Van Liefferinge, secretaris-generaal Departement Landbouw en Visserij, Vlaamse overheid, bestuurder Jaarverslag CAG

9 Mevrouw Leen Van Molle, voorzitter ICAG en gewoon hoogleraar, Faculteit Letteren, onderzoekseenheid MoSa, KU Leuven, bestuurder De Raad van Bestuur kwam in 2016 samen op volgende momenten: 11 maart 7 september 21 november Algemene Vergadering In de Algemene Vergadering zetelen naast bovenstaande bestuursleden ook nog de volgende personen: De Heer Steven De Waele, waarnemend conservator MOT De Heer Vic Goedseels, ere-algemeen beheerder KU Leuven De Heer Wouter Saeys, docent KU Leuven, Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen, onderzoekseenheid Bio-systemen Mevrouw Hilde Schoefs, conservator Openluchtmuseum Bokrijk Mevrouw Anne-Marie Vangeenberghe, woordvoerder Boerenbond De Heer Norbert Vettenburg, stafmedewerker Departement Landbouw en Visserij, Vlaamse overheid (tot 30 juni 2016) De Algemene Vergadering vond telkens plaats aansluitend op de vergaderingen van de Raad van Bestuur, namelijk op: 11 maart 7 september 21 november Adviesorganen Adviesraad Op 17 november kwam de adviesraad bijeen. De aanwezige leden lieten hun licht schijnen over de voorgestelde plannen voor het werkingsjaar Daarnaast werd op deze bijeenkomst ook de werking van CAG doorgelicht, hetgeen resulteerde in een interessante SWOT-analyse, waaraan CAG zijn keuzes en prioriteiten voor de toekomst kan toetsen. Als prioriteiten kwamen onder meer de volgende punten naar voren: inzetten op het registreren en waarderen van (deel)collecties en tradities, het zorgen voor stimuli en verbinding binnen de erfgoedgemeenschap, het erfgoed van landbouw, platteland en voeding naar het brede publiek brengen, internationale expertise en voorbeelden naar Vlaanderen halen, aandacht hebben voor het multiculturele aspect, voldoende inzetten op erfgoedonderzoek (ook in functie van publieksprojecten). De samenstelling van de adviesraad wijzigde in 2016 enigszins t.o.v Tijdens de laatste vergadering zag de adviesraad er als volgt uit: 6

10 Caroline Audoor, diensthoofd KVLV Gregory Vercauteren, stafmedewerker FARO Katrien Boeraeve, coördinator vzw Plattelandsklassen Giel Boey, voorzitter Groene Kring Jacques Collen, voorzitter Academie Streekgebonden Gastronomie (ASG) Karl Cordemans, archeoloog VLM Sebastiaan De Coninck, beleidscoördinator Erfgoedcel Meetjesland (Comeet) Jo De Cuyper, conservator Stedelijk Museum Aarschot Karel Dendooven, stafmedewerker directie Herita, Joke Gilles, projectcoördinator Streekproducten Vlaams-Brabant Rebecca Gysen, coördinator Erfgoedcel Leuven Karel Haustraete, bestuurslid Steunpunt Industrieel en Wetenschappelijk Erfgoed (SIWE) Davy Jacobs, conservator Jenevermuseum Hasselt Evelien Janssens, coördinator Regionaal Landschap Noord-Hageland Isabel Maene, beleidsdomeinarchivaris, Dept. Landbouw en Visserij Nicolas Mazeure, bestuurssecretaris erfgoed Provincie Vlaams-Brabant Laure Messiaen, coördinator LECA Lieve Opsteyn, erfgoedcoördinator Erfgoedcel Haspengouw Maarten Jacobs, conservator-directeur t Grom (Groentemuseum) Barbara Temmerman, coördinator Heemkunde Vlaanderen Staf Van den Bergh, bestuurslid Steunpunt Levend Erfgoed Ann Van Nieuwenhuyse, conservator MIAT Tijl Vereenooghe, coördinator ETWIE Nathalie Vernimme, erfgoedonderzoeker Agentschap Onroerend Erfgoed Jolien Verroeye, coördinator Erfgoedcel Platform Omgeving Leie/Schelde (POLS) Lutgart Vrancken, conservator Suikermuseum Tienen Klankbordgroepen In de loop van 2012 startte CAG met klankbordgroepen voor de vijf onderscheiden werkvelden. Hieronder vindt u de samenstelling en de data van de bijeenkomsten van deze klankbordgroepen in Klankbordgroep ICE en Mondelinge Geschiedenis Chantal Bisschop, CAG Rob Belemans, FARO Peter Heyrman, KADOC, KU Leuven Ellen Janssens, tapis plein Karel Lhermitte, Landelijke Gilden Laure Messiaen, LECA Yves Segers, CAG Valerie Vermassen, Familiekunde Vlaanderen Jolien Verroeye, POLS Jaarverslag CAG

11 Deze klankbordgroep kwam samen op 10 februari Tijdens het overleg werden de lopende ICEprojecten toegelicht. De leden van de klankbordgroep reageerden enthousiast over de start van een Domein 4-overleg in het najaar, gaven nog enkele tips voor mogelijke sprekers voor de Contactdag en reflecteerden uitgebreid over methodieken voor het in kaart brengen van ICE Klankbordgroep Voeding Hendrik Vandeginste, Heemkunde Vlaanderen Davy Jacobs, Jenevermuseum Hasselt Sarah Luyten, CAG Nicolas Mazeure, Provincie Vlaams-Brabant Pieter Neirinckx, MIAT Clara Mathues, BMMV Liesbeth Inghelram, Bakkerijmuseum Veurne Raf Schepers, Openluchtmuseum Bokrijk Yves Segers, CAG Peter Scholliers, VUB Maarten Jacobs, t Grom Bert Woestenborghs, CAG Deze klankbordgroep kwam samen op 23 februari De leden zijn het unaniem eens over het nut van het behouden van de klankbordgroep. Tijdens het overleg werden de uitdagingen en prioriteiten voor het erfgoed van eten en drinken besproken. CAG bekeek intern naar de mogelijkheden om hierop in te spelen Klankbordgroep Roerend erfgoed, focus landbouwcollecties Brecht Demasure, CAG Steven De Waele, MOT Mark Dusar, Erfgoedcel Haspengouw Maarten Huybrechts, Boerenbond Raf Schepers, Bokrijk Yves Segers, CAG Livia Snauwaert, Provincie West-Vlaanderen Dieter Van Mol, Karrenmuseum Greet Verschatse, Texture Bert Woestenborghs, CAG In het voorjaar van 2016 werden de leden van de klankbordgroep bevraagd over hun toekomstig engagement. Een aantal nieuwe leden werden gerekruteerd. De klankbordgroep kwam samen op 13 juni

12 Klankbordgroep Het Virtuele Land Roxanne Weyns, LIBIS Diantha Osseweijer, CAG Luc Schokkaert, KADOC, KU Leuven Yves Segers, CAG Rony Vissers, PACKED Bram Wierckx, FARO Romaine, Wikimedia België Mark Dusar, Erfgoed Haspengouw Deze klankbordgroep is niet samengekomen in De focus van de klankbordgroep lag tot op heden vooral op de technische mogelijkheden, gekoppeld aan de vernieuwing en uitbreiding van en de databank. Voor de aankomende periode zal er bijkomend gekeken worden naar de gebruikerservaring. Er werden hiervoor twee nieuwe leden aangeworven: Mark Dusar (Erfgoed Haspengouw) en Romaine (Wikimedia België). Er wordt een samenkomst gepland in april Klankbordgroep Educatie Met het oog op het ontwikkelen van educatief materiaal aangepast aan de noden en wensen van de doelgroep, wordt al het didactisch materiaal nagelezen en goedgekeurd door leerkrachten, docenten en experten. Op basis van de inhoud of vakspecifieke inslag worden zij gecontacteerd met de vraag om feedback te geven en de uitwerking op te volgen. In 2016 werkte CAG in dit kader samen met - Sabine Bosteels, directeur land- en tuinbouwonderwijs, Bernardustechnicum, Oudenaarde - Jan Kempen, Sint Dimpnacollege, Geel - Marleen Maertens, praktijklector SLO Natuurwetenschappen optie aardrijkskunde, KU Leuven - Ann Vander Stappen, Hilde Massie, Sint Donatus Bovenbouw, Merchtem - Leen Smets, Catherine Roden, docenten lerarenopleiding PXL, Hasselt Jaarverslag CAG

13 3.2 Personeel In 2016 kon CAG rekenen op de inzet van zowel vaste stafmedewerkers als tijdelijke projectmedewerkers Vaste stafmedewerkers Enerzijds is er de vaste staf op de loonlijst van CAG: Chantal Bisschop, stafmedewerker ICE en Mondelinge Geschiedenis (100%) Kristel Janssens, stafmedewerker administratie (15% vanaf 01 september 2016) Sarah Luyten, stafmedewerker Publiekswerking (100%) Diantha Osseweijer, stafmedewerker Erfgoedbank en Digitalisering (100%) Femke Paulussen, stafmedewerker Educatie (80%) Bert Woestenborghs, stafmedewerker Roerend Erfgoed (100%) Anderzijds kan CAG voor de administratie en coördinatie beroep doen op vrijgestelde VTE s van het Interfacultair Centrum voor Agrarische Geschiedenis (ICAG KU Leuven): Kristel Janssens, stafmedewerker administratie (50%) Yves Segers, coördinator (50%) Beiden worden door de universiteit vrijgesteld om ook de werking van CAG mede in goede banen te leiden. Nieuw in 2016 was wel dat het totale tewerkstellingspercentage van Kristel Janssens, stafmedewerker administratie, vanaf 1 september 2016 werd uitgebreid van 50% (ICAG- KU Leuven) naar 65% tewerkstelling (extra 15% op loonlijst CAG). Deze uitbreiding drong zich op door het groeiend aantal activiteiten van CAG tijdens de laatste jaren gecombineerd met extra voorbereidingswerkzaamheden voor de organisatie van het congres Rural History in september 2017 en de voorbereiding van de nieuwe beleidsperiode Projectmedewerkers Naast de stafmedewerkers bestond het team in 2016 ook uit verschillende projectmedewerkers: Brecht Demasure, projectmedewerker Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen en Oudlandpolder (100%) Greet Draye, projectmedewerker Europeana Food & Drink, Tiense suiker en de IJzerenweg en Erfgoedtraject Voeding in Brussel (60%) Annelien Sys, projectmedewerker De geheimen van de Mattentaart en In de bres voor het Brabants trekpaard (100% vanaf 14 maart 2016) 10

14 3.2.3 Functieprofielen en functioneringsgesprekken Ter voorbereiding van het nieuwe beleidsplan werd in 2016 alvast begonnen met de opmaak van functieprofielen voor alle medewerkers van CAG. Met dit doel volgde Kristel Janssens in september de door VIVO georganiseerd opleiding Functie- en competentieprofielen opmaken. Hoewel deze opleiding zich eerder richtte op mensen werkzaam in de sociale sector kon deze cursus toch dienen als basis voor de opmaak van de competentieprofielen voor CAG. Tegen eind 2016 was het basisontwerp van de verschillende functieprofielen uitgewerkt. Deze functieprofielen worden, in overleg met de functiehouders zelf, begin 2017 gefinaliseerd. In de week van 10 tot en met 17 oktober werd elk personeelslid van CAG uitgenodigd voor een persoonlijk functioneringsgesprek met de coördinator. Tijdens dit gesprek werd besproken of de verwachtingen en doelstellingen nog op koers zitten, welke de aandachtspunten zijn en hoe deze eventueel kunnen worden aangepakt en bijgestuurd. De voorzitters van CAG en van ICAG hielden op hun beurt op 22 december een functioneringsgesprek met de coördinator van CAG/ICAG Voorbereiding beleidsplan periode In 2016 werd reeds van start gegaan met de voorbereiding van het nieuwe beleidsplan voor de periode De ontwikkelingen rond het nieuwe cultureel-erfgoeddecreet werden van nabij opgevolgd door de coördinator, tijdens de adviesraad en de verschillende klankbordgroepen kwamen de aandachtspunten en prioriteiten voor de toekomst reeds aan bod. Ook in de teamvergaderingen werd al nagedacht over de weg die CAG in de toekomst wil bewandelen. Met meerdere collectiebeheerders werden één op één gesprekken gevoerd om hun visie op de huidige werking van CAG te vernemen, te polsen naar hun verwachtingen voor de volgende jaren en meteen ook te bekijken op welke manier kan worden samen gewerkt Personeelsuitstap Op vrijdag 24 juni trokken we met de ganse ploeg naar Antwerpen. In de voormiddag gingen we voor een échte teambuilding-activiteit bij Out of the Box: via alert zijn, samenwerken, overleggen en analytisch denken, trachtten we te ontsnappen uit een afgesloten kamer en leerden we elkaars kwaliteiten beter kennen en waarderen. Tijdens de namiddag smaakten we de tentoonstelling Antwerpen à la carte in het MAS, waaraan CAG meewerkte als lid van het wetenschappelijk comité en ook een artikel aanleverde voor het bijhorende expo-boek. De dag werd naar goede gewoonte afgesloten met een heerlijk dinertje op het Antwerps eilandje. Jaarverslag CAG

15 12 Foto: personeelsuitstap 24 juni, MAS tentoonstelling Antwerpen à la carte

16 4 Expertisecentrum Agrarisch Erfgoed In de beheersovereenkomst met de Vlaamse Gemeenschap en uit het overleg met de Afdeling Cultureel Erfgoed van het Departement Cultuur, Jeugd en Media werden diverse strategische en operationele doelstellingen in de werking van CAG als expertisecentrum voor het erfgoed van landbouw, platteland en voeding naar voor geschoven. De basis hiervoor was het beleidsplan voor de periode , die in 2015 verlengd werd tot Alle initiatieven en acties worden hieronder besproken. De werking rond Immaterieel Cultureel Erfgoed wordt in een aparte paragraaf (5.8) ondergebracht omdat dit thema, in samenspraak met de Afdeling, in de beheersovereenkomst als een aparte doelstelling werd geformuleerd. 4.1 Ontwikkeling en verwerving van kennis en expertise (SD 1) Binnenhalen en ontwikkelen van externe kennis en expertise (OD 1.1) Studiedagen en vormingsmomenten Alle medewerkers van CAG krijgen voldoende tijd om externe bijscholingen en vormingen te volgen, via studiedagen, workshops en specifieke vormingsmomenten. Hieronder volgt een overzicht van de gevolgde studiedagen en vormingscursussen in 2016 en dit in chronologische volgorde: 13 januari: Europeana overlegplatform: toelichting en discussie over het Europeana Publishing Framework, FARO, Brussel, Diantha Osseweijer 25 januari: Symposium UNESCO 2003 & 2005 Encounters in cultural (heritage) diversity and sustainable development, FARO, Brussel, Chantal Bisschop 28 januari: Workshop Horizon 2020 Promoting the European public and cultural space, FARO, Brussel, Chantal Bisschop 18 februari: Opening Expo Boter bij de vis, Nationaal Museum van Douane en Accijnzen Financiecentrum Noordster, Antwerpen, Sarah Luyten 21 maart: Ontmoetingsdag Erfgoedinzicht, Museum van Deinze en de Leiestreek, Deinze, Brecht Demasure 16 april: De grond van de zaak van de grond, Heemdag West-Vlaanderen, Torhout, Brecht Demasure 19 april: Forward Farm Hof ten Bosch, Duurzame landbouw in de praktijk, Bayer Crop Science, Hof ten Bosch, Huldenberg, Femke Paulussen 28 april: ICAG-seminarie Urbs in Rure? Stadsmest en een beter bemestingspatroon in de 18deeeuwse Vlaamse landbouw door Pieter De Graef (Universiteit Antwerpen), Atrechtcollege, Leuven, Chantal Bisschop, Brecht Demasure, Greet Draye, Femke Paulussen, Yves Segers, Annelien Sys, Bert Woestenborghs 18 mei: Webinar 'De houdbaarheid van born digital art', NCDD, online, Diantha Osseweijer 20 mei: Tintelfestival. Belevings- en omgevingseducatie voor kleuters op de boerderij, Melkveebedrijf Das Bloemen, Plattelandsklassen, Gruitrode, Femke Paulussen 25 mei: Sectormoment Onroerend Erfgoed Limburg, C-mine, Genk, Sarah Luyten Jaarverslag CAG

17 27 mei: CAG-Contactdag, 'Collectie Traditie. Een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed', Kasteel Domein Bokrijk, Chantal Bisschop, Greet Draye, Sarah Luyten, Yves Segers, Annelien Sys, Bert Woestenborghs 29 mei: Krachtboer Festival over de toekomst van onze landbouw, t Folk, Dranouter, Brecht Demasure, Sarah Luyten, Femke Paulussen 31 mei: ICAG-seminarie 'Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa: interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal historisch landschapsbeheer door prof. dr. ir. Theo Spek (Rijksuniversiteit Groningen), Atrechtcollege, Leuven, Chantal Bisschop, Brecht Demasure, Yves Segers, Annelien Sys 13 juni: Immaterieel erfgoed & musea: workshop op maat van jouw museumwerking, FARO, Brussel, Chantal Bisschop 15 juni: Expertmeeting Omgaan met controversieel erfgoed, Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en de UNESCO leerstoel kritische erfgoedstudies aan VUB, Culemborg, Nederland, Chantal Bisschop 13 september: Workshop Erfgoed en dementie, M HKA, Antwerpen, Sarah Luyten 16 september: Ontmoetingsdag Duiken in de Machine, Texture, Kortrijk, Bert Woestenborghs 20 september: VIVO-opleiding Functie- en competentieprofielen opmaken, SST, Gent, Kristel Janssens 30 september: ICAG-seminarie 'Les Hommes de la Route. De constructie van een stedelijk wereldbeeld voor de moderne weg in België, ' door dr. David Peleman (Universiteit Gent), Atrechtcollege, Leuven, Chantal Bisschop, Brecht Demasure, Diantha Osseweijer, Yves Segers, Annelien Sys 4 oktober: Cultuurforum 20/20 - digitale cultuur, desingel, Antwerpen, Diantha Osseweijer 8 oktober: Stielen met stijl. Ambachten en tewerkstelling in het verleden, Heemdag Heemkunde Vlaanderen, CC De Leest, Izegem, Brecht Demasure 11 oktober: Groot onderhoud Ontwikkelaar, ondernemer of expert: de nieuwe 'erfgoedstiel'?', FARO, Antwerpen, Chantal Bisschop, Bert Woestenborghs 14 oktober: Studiedag: In beeld en geluid. Over de verbeelding van TWI-erfgoed, ETWIE, Fotomuseum Antwerpen, Chantal Bisschop, Annelien Sys 21 oktober: Opening expo Recht van t veld, Stadsbibliotheek Ieper, Sarah Luyten, Yves Segers 21 oktober: lezing Natuurpunt maakt Blankenberge groter!, Natuurpunt Blankenberge, CC Casino Blankenberge, Brecht Demasure 8 november: Studiedag ICE voor Erfgoedcellen, FARO, Brussel, Chantal Bisschop 10 november: ICAG-seminarie Antwerpen à la carte, Over de etende stad en haar onlosmakelijke band met het platteland door dr. Leen Beyers (Museum aan de Stroom - MAS), Atrechtcollege, Leuven, Brecht Demasure, Greet Draye, Yves Segers, Annelien Sys 10 november: Studiedag Natuur- en milieueducatie voor duurzame ontwikkeling, Departement leefmilieu, natuur en energie, Lamot, Mechelen, Femke Paulussen 19 november: Heemkunde Actueel, Lamot, Mechelen, Brecht Demasure 24 november: Sessie 1: Meer publiek met Facebook, Publiek Centraal, Gent, Sarah Luyten 26 november: Ontmoetingsdag ETWIE 'Volle kracht vooruit? Een blik op de toekomst van het technisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed', Gent, Bert Woestenborghs 14

18 1 december: Studiedag De hand aan de ploeg agrarische erfgoedcollecties in West- Vlaanderen, Huis van de Voeding, Roeselare, Brecht Demasure, Yves Segers, Bert Woestenborghs 15 december: Sessie 2: Meer publiek met Facebook, Publiek Centraal, Gent, Sarah Luyten 16 december: Staten-Generaal voor Cultuur in Leuven, Duurzaamheid in de culturele sector, Stadsschouwburg Leuven, Femke Paulussen 21 december: Erfgoed, culturele duurzaamheid en bemiddeling: masterclass Robert Baron ICE-Breker, FARO, Brussel, Chantal Bisschop Teamvergaderingen Tijdens de maandelijkse teamvergaderingen werd zoveel mogelijk opgedane kennis en expertise tussen de staf- en projectmedewerkers uitgewisseld. Naast de algemene en praktische zaken werd getracht om ook minstens één specifiek thema op de agenda te zetten, dat door één van de staf- of projectmedewerkers werd voorbereid en gepresenteerd. Hieronder het overzicht van de teamvergaderingen, met thema s van de presentaties. 21 januari (presentatie project Met vlag en gilde, Bert Woestenborghs) 25 februari (brainstorming publiekswerking CAG, geleid door Sarah Luyten) 24 maart 28 april (presentatie Het Virtuele Land en google analytics, Diantha Osseweijer) 23 mei (presentatie over werking rond dementie, Nikki Dehennin en Crista Deputter, WZC Remy, Leuven) 27 juni (toelichting ontwerp cultureel erfgoeddecreet, Yves Segers en presentatie over mondelinge geschiedenis, Chantal Bisschop) 25 augustus 29 september (presentatie over Farmony en landbouweducatie, Femke Paulussen) 7 november (bespreking actieplan 2017) 5 december (presentatie project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen, Brecht Demasure) Concreet actiepunt: Boter bij de vis - Landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog Het samenwerkingsverband Boter bij de vis vloeit voort uit het onderzoeks- en publieksproject rond landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog (start 2012). Vanaf 2014 ligt de focus op publieksontsluiting. Het samenwerkingsverband Boter bij de vis fungeert daarbij als trekker. In 2015 opende de reizende expo Boter bij de vis en ging de website online. De twee identieke expo s reisden in 2016 naar volgende locaties: 1 februari tot en met 30 juni 2016: Nationaal Museum van Douane en Accijnzen (Antwerpen) 1 mei tot en met 14 augustus 2016: t Grom (Sint-Katelijne-Waver) Jaarverslag CAG

19 8 juli tot en met 30 september 2016: Zuivelmuseum Blankenberge (Blankenberge) 2 oktober 2016: Open Bedrijvendag ILVO (Melle) oktober 2016: Kerk Attenhoven (Hoevenen) november tot en met december 2016: Kasteel Ravenhof (Stabroek) 7 november tot en met 24 december 2016: Hospitaalkerk (Ninove) Enkele partners die de expo ontvingen, bouwden naast de rondreizende expo ook nog een meer lokaal, regionaal of thematisch luik uit. De thema s die passeerden waren voedselfraude tijdens WOI (Nationaal Museum van Douane en Accijnzen), Oorlogstuin ( t Grom) en Boter tijdens WOI (Zuivelmuseum Blankenberge). Hierbij passend serveerde t Grom op 1 mei oorlogsbrood uit het eigen bakhuis naar een authentiek recept. Anderen gaven tijdens de openingsreceptie oorlogshapjes. De ontleners bereikten ook diverse kinderen en jongeren via de actie Krokuskriebels van de Gezinsbond (Nationaal Museum van Douane en Accijnzen), Jeugdwerking zoals speelpleinwerking, scouts en VKSJ-KSA tijdens de zomermaanden (Zuivelmuseum) en basisonderwijs (stad Ninove, t Grom). In totaal bezochten in 2016 ongeveer personen de expo. De projectwebsite communiceerde in 2016 over de expo Boter bij de vis en andere evenementen met als thema landbouw en voeding tijdens WOI. Nieuwsberichten over het onderwerp werden eveneens gepubliceerd. Onder het luik Onderzoeksbronnen werd het item Oorlogskookboeken verder aangevuld en kwam het item krantenartikelen erbij. Nieuwe themaverhalen waren WOI op t erf: boerderijen op en achter de frontlinie geschreven door CAG (april) en Bier aan het front uitgewerkt door het Hopmuseum Poperinge (september). Door de geringe promotie rond de website daalde het bezoekersaantal tot Die kwamen vooral via zoekmachines terecht op de website. In 2017 wordt hier meer aandacht aan gegeven. De jaarlijkse Inspiratiedag stond deze keer in het teken van de wederopbouw in Kemmel. Tijdens Open Monumentendag op zondag 13 september stelde de wederopbouwhoeve In t stille weg zijn deuren open voor het publiek. Gidsen leidden de bezoekers rond en vertelden het historische verhaal van de boerderij en zijn bewoners. Er kwamen circa 500 bezoekers. Concreet actiepunt: Reconstructie van de nationale landbouwrekeningen ( ) Doelstelling van dit project is de landbouwproductie en andere kerndata over de primaire sector in België tussen 1760 en 2010 te berekenen en te ontsluiten via een publicatie en een databank. In 2016 werd verder gewerkt aan het verfijnen van enkele kerndata, die in de loop van 2017 zullen worden gepubliceerd op Het Virtuele Land (in de rubriek Onderzoeksbronnen ). Concreet actiepunt: Thesaurus landbouwwerktuigen Met de Provincie West-Vlaanderen en CAG als dragende partners en in het kader van het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen werd in 2016 de uitbouw van de thesaurus voortgezet. Tijdens twee startvergaderingen (12 en 19 januari in Brugge) werden eerst de methodiek en een aantal praktijkvoorbeelden uitgewerkt. Vervolgens werden door CAG de al eerdere 16

20 geselecteerde thesaurustermen nader bekeken. Systematisch werd nagegaan of de term bestond, wat de referenties op taalsites, in vakpublicaties en woordenboeken waren, werd een scopenote uitgeschreven en werd vervolgens de term in de AAT-Ned ingepast. Dit alles resulteerde in een voorlopige werklijst van zowat 600 termen. In het voorjaar van 2017 worden de laatste thesaurustermen op die manier aangepakt om vervolgens met gerichte vragen naar partners uit de erfgoedsector te gaan. Concreet actiepunt: Traject Tractor Met het tractorproject heeft CAG de ambitie om de geschiedenis en het erfgoed van de tractor in Vlaanderen en België beter in kaart te brengen en te bestuderen, en tegelijk wil het ook enkele initiatieven ontplooien die dat erfgoed voor het voetlicht plaatsen. In het najaar van 2016 werd intensief een eerste zoektocht naar documentatie en illustratiemateriaal uitgevoerd (onder meer in KADOC-KU Leuven) en werd een concept en structuur van de geplande publicatie uitgewerkt. In de loop van 2017 wordt concreet werk gemaakt van de organisatie van een eerste publieksmoment (zomer 2017 in het Openluchtmuseum Bokrijk), zullen collectiebeheerders en tractorgebruikers worden gecontacteerd en krijgt de publicatie vaste vorm. Foto: Bert Woestenborghs en Brecht Demasure werken aan de thesaurus landbouwwerktuigen Jaarverslag CAG

21 4.2 In kaart brengen van de erfgoedgemeenschap en deze verder ontwikkelen (SD 2) Verder ontwikkelen van de aanwezige expertise in de erfgoedgemeenschap (OD 2.2) Registratietrajecten roerend agrarisch en culinair erfgoed Door diverse registratieprojecten heeft CAG een uitgebreide expertise opgebouwd die ook in het veld steeds duidelijker wordt (h)erkend. CAG krijgt regelmatig vragen van collectiebeheerders om de collectie nader te bekijken in functie van registratie en eventueel waardering en herbestemming. In opdracht van Erfgoedcel Brussel startte CAG in het voorjaar van 2016 met een meerjarig Erfgoedtraject Voeding in Brussel. Het is geen zuiver registratietraject, maar de eerste fase van het project, van voorjaar 2016 tot voorjaar 2017, richt zich wel uitdrukkelijk op het in kaart brengen van (deel)collecties en tradities rond voeding in de hoofdstad (zie verder , en 5.7). Collecties en tradities worden geregistreerd in CollectiveAccess. In een tweede fase van het project (2017) zullen de publiek toegankelijke collecties worden opgenomen in het collectie-overzicht van CAG op Het Virtuele Land. Ook de geregistreerde tradities zullen worden ontsloten. Op vraag van het Suikermuseum in Tienen en in samenwerking met de Provincie Vlaams- Brabant nam CAG de registratie van de agrarische en voedingscollectie van het Suikermuseum in handen: 559 objecten werden fysiek geregistreerd en gefotografeerd. In het najaar van 2016 werd vervolgens de digitale registratie verdergezet. Deze zal in de loop van het voorjaar van 2017 worden afgerond. Uiteindelijk moeten de resultaten van dit registratieproject zichtbaar worden via de erfgoedbanken en Om de cultuur, de technieken en de tradities van het trekpaard levend te houden en op een dynamische manier door te geven aan toekomstige generaties startten het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) en de Provincie Vlaams-Brabant sinds 2015 het erfgoedzorgtraject In de bres voor het Brabants Trekpaard. Het basisonderzoek vond plaats in de loop van 2016 en bracht het materieel en immaterieel erfgoed van het trekpaard in kaart. Er werd informatie over de geschiedenis en het erfgoed van trekpaarden in Vlaams-Brabant verzameld (waaronder het inzetten van deze paarden in de landbouw én andere economische sectoren). Het gaat om literatuur, foto s, postkaarten, schilderijen (en ander illustratiemateriaal), filmmateriaal, stamboeken, affiches en allerlei objecten zoals bijvoorbeeld medailles en diploma s van prijskampen, smidsgerief, paardengetuig De collectieregistraties werden ingevoerd in de databank van Archiefbank Vlaanderen. In totaal werden er elf collecties in de databank ingevoerd en/of aangevuld. Ontsluiting van de collecties op de databank zal begin 2017 plaatsvinden. 18

22 Met de steun van de erfgoedcel Viersprong hebben vrijwilligers van het LoS (Lochristi Sierteeltmuseum) in Zaffelare de registratie van de hele collectie in 2016 afgewerkt. Aldus werden meer dan 950 objecten beschreven en digitaal verwerkt. Het resultaat zal ten dele zichtbaar worden op en CAG heeft de registratie-activiteiten van nabij opgevolgd. CAG verleende advies bij de digitale registratie en ontsluiting (via het LIMO-beheerssysteem van LIBIS) van de collectie promotie- en voorlichtingsfolders voor landbouwmachines van de afdeling MeBios van de faculteit Bio-Ingenieurswetenschappen, KU Leuven. Waardering en herbestemming van roerend agrarisch en culinair erfgoed Behalve de registratie van erfgoed heeft CAG de voorbije jaren ook de nodige expertise opgebouwd inzake de waardering en de eventuele herbestemming ervan. Nieuwe inzichten om ook de brede maatschappelijke en de eventuele gebruikers bij het waarderingstraject te betrekken leidden tot interessante en alleszins breed gedragen conclusies. In de loop van 2016 werden door CAG enkele zeer diverse cases aangepakt: Op 18 augustus werd een laatste keer samengekomen in een evaluatievergadering met de diverse partners die betrokken waren bij het herbestemmingstraject van de landbouwcollectie Heuvelland. De resultaten van de biedingen onder enveloppe werden besproken en de laatste afspraken over de definitieve afhandeling vastgelegd. Onder meer de nieuwe bestemming van de objecten en werktuigen krijgt zijn beslag in het Adlibregistratiesysteem zodat ook in de toekomst de herkomst traceerbaar blijft. Hiermee kwam een definitief einde aan een project dat in zijn totaliteit meer dan zeven jaar in beslag heeft genomen. Na de fysieke en digitale registratie van de landbouwcollectie van de stad Waregem werd overgegaan tot een waardering ervan. Gezien de beperkte omvang en de weinig coherente structuur werd tijdens een overleg met de stad Waregem en de Provincie West-Vlaanderen als betrokken partners besloten om hiervoor geen breed gedragen waarderingstraject uit te werken. Tegelijk werd een stramien van herbestemming uitgetekend waarin eerst de erkende musea, vervolgens een aantal collectiebeheerders uit de regio en tenslotte het brede erfgoedveld werden aangesproken. Einde 2016 was ongeveer 3/5e van het totale aantal objecten (119 exemplaren) herbestemd. In de loop van het voorjaar van 2017 moet dit herbestemmingstraject afgerond zijn. CAG trok in september naar Museum Sincfala in Knokke om er (de restanten van) de voormalige landbouwcollectie te bekijken. De voorbije decennia had de lokale heemkring, met de steun van het gemeentebestuur, een collectie en een museum opgebouwd waar dorp, landschap en zee tot uiting kwamen. Door beleidskeuzes kreeg het landbouwaspect geen plaats meer, toch zeker niet de grote objecten. Deze kwamen vervolgens in een gemeenteloods te staan die evenwel tegen begin 2017 moest worden afgebroken. Hoewel in eerste instantie door CAG werd uitgegaan van een spoedregistratie en waardering ging Jaarverslag CAG

23 uiteindelijk het project niet door. Wel werden een tiental objecten, die als eerder zeldzaam en zeker typisch voor de regio werden beschouwd, geselecteerd voor opname in de Provinciale Collectie Bulskampveld. De overige objecten werden overgedragen aan de beheerders van het openluchtmuseum Bachten de Kupe uit Alveringem. Specifiek voor de deelcollectie landbouw van de Provinciale Collectie Bulskampveld werd een waarderingsmoment uitgewerkt in maart. Heemkundigen, medewerkers van het domein, stafmedewerkers van Natuur en Bos, de cultuurbeleidscoördinator van Beernem, een studente cultuurmanagement, kortom, een zeer diverse groep mensen die van ver of dicht bij de collectie Bulskampveld betrokken waren, werden op die dag bevraagd naar hun visie en waardering op die collectie. Gezien de omvang werd gewerkt aan de hand van deelcollecties (bv. de eggen, het paardengetuig, de vervoermiddelen ). Over het algemeen overheerste een duidelijk gevoel van teleurstelling dat de collectie naar een depot verhuisde, met bovendien de vrees dat ze uit de regio zou verdwijnen. En werd de hoop uitgesproken dat ze in de nabije toekomst terug voor het publiek beschikbaar zou zijn. Een rondgang doorheen de collectie sloot deze interessante bijeenkomst af. Openluchtmuseum Bokrijk contacteerde CAG half februari met de vraag om de deelcollectie grote landbouwtuigen onder de loep te nemen. Hier was de insteek duidelijk gericht op het toekomstig beheer: wat was waardevol, wat mocht worden afgestoten, wat had niet langer zijn plaats in het museum? In maart werden met de collectiebeheerder van Bokrijk de meer dan 500 objecten doorgelicht. Van een waardering zoals die vandaag vanuit diverse invalshoeken zou moeten worden aangepakt, was niet direct sprake. Niettemin werd op die manier toch een eerste analyse doorgevoerd die op termijn tot een beter beheer van de deelcollectie moet leiden. Behalve CAG heeft ook het MOT uit Grimbergen gewerkt op de collectie Bulskampveld. De projectmedewerker pakte de deelcollectie ambachtelijk materiaal aan. Een intensief proces, te meer omdat het aantal voorwerpen de stuks overschreed. In functie van een waardering op deelcollectieniveau vond een overleg plaats waar CAG de methodiek en werkingsprincipes van waardering uiteenzette. In opdracht van het departement CJSM werkt FARO een kader uit dat waarderen van erfgoed op een betere manier moet onderbouwd krijgen. Ook met het oog op een nieuw subsidiereglement voor projecten inzake waarderen werden diverse werkgroepen samengesteld. CAG maakte actief deel uit van de subwerkgroep basisnormen en selectie. In de loop van 2017 zal dit proces verder worden gezet. Ook hier engageert CAG zich om een actieve rol te blijven spelen. 20

24 Duiken in de machine. Een 3D-platform voor industriële en agrarische machines Duiken in de machine is een ontwikkelingsgericht erfgoedproject met steun van de Vlaamse Overheid. CAG is één van de partners, samen met initiatiefnemers Texture en erfgoedcel CO7, en het Hopmuseum Poperinge, ETWIE, PACKED, VIAA, MIAT en CVAa. Duiken in de machine onderzoekt hoe moderne digitalisatietechnieken gebruikt kunnen worden voor het bewaren en beter ontsluiten van machinaal erfgoed. In de loop van 2016 werd driemaal door de stuurgroep overlegd en werd er een ontmoetingsdag georganiseerd om de bedrijfswereld van 3D en eventuele geïnteresseerde partners uit het erfgoedveld met elkaar in contact te brengen. Een tiental tuigen uit het erfgoedveld van landbouw, voeding en industrie werden weerhouden om met telkens andere technieken de best mogelijke resultaten inzake 3D te bekomen. Inventarisatie en typologie van historische rijtuigen in Vlaanderen In het verlengde van eerder uitgevoerde inventarisatieprojecten rond de landbouwvoertuigen en van de niet-gemotoriseerde handelsvoertuigen vatte het Karrenmuseum in Essen een project aan over de Inventarisatie en typologie van bewaarde historische rijtuigen in Vlaanderen. Het project ambieert een uitgebreide registratie van de geselecteerde rijtuigen, een duurzame en breed toegankelijke ontsluiting van de resultaten en een beter inzicht in de typologie. Door de beperkte toegekende subsidiëring werden de ambities van het project noodgedwongen teruggeschroefd. Minder tuigen, een minder lange projecttijd en een beperking van het aantal collectiebezoeken zijn hiervan het gevolg. Niettemin werd mee onder impuls van de stuurgroep, tijdens een bijeenkomst op 9 september, beslist om met het project verder te gaan, niet in te boeten op de kwaliteit van het geleverde werk en volop aandacht te hebben voor de publieke ontsluiting van het geregistreerde materiaal. Partners in het project zijn; KMKG Brussel, Stad Brugge, PACKED, Joseph de Faudeur, voormalig docent Restauratie antieke rijtuigen, ETWIE, Marin Menu, voormalig werknemer Karrenmuseum, CAG, MOT en Bokrijk. The Hungry City Antwerpen à la carte (MAS) In mei 2016 ging in het Antwerpse MAS (Museum aan de Stroom) de prestigieuze expo Antwerpen à la carte van start (vroegere werktitel The Hungry City ). Deze expo, die de hele vijfde verdieping beslaat en in feite een herinrichting betreft van deze ruimte, brengt het verhaal van de Antwerpse voedselvoorziening sinds het einde van de middeleeuwen tot vandaag. CAG was lid van de stuurgroep die advies uitbrengt over het inhoudelijke concept en de praktische invulling van de expo. Yves Segers schreef ook een bijdrage voor de tentoonstellingscatalogus, namelijk over de productie- en bevoorradingscircuits van de stad. Jaarverslag CAG

25 4.2.2 In kaart brengen van actoren, expertise en cultureel erfgoed, zowel roerend als immaterieel (OD 2.1) Basisoverzicht publiek toegankelijke erfgoedcollecties landbouw en voeding Vanaf maart 2015 staat er op Het Virtuele Land een overzicht van alle publiek toegankelijke erfgoedcollecties landbouw, platteland en voeding. Het overzicht bevat niet alleen ook praktische gegevens (contactpersoon, openingsuren, ) maar biedt ook info over het collectieprofiel en de aanwezige expertise. Erfgoedcollecties zijn echter geen statisch gegeven. Op basis van rondvragen en blijvende collectiebezoeken werd het collectieoverzicht in het najaar geüpdatet (zie ). Bezoeken collecties In het kader van de basiswerking van CAG (Bert Woestenborghs) Kempisch Museum in Brecht, op vraag van collectiebeheerder, in functie van herinrichting museum, 10 mei. Vlinderbeekhoeve, Dadizele, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 18 augustus. Hertemolen, Geraardsbergen, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 31 augustus. Collectie De Clercq, Heusden bij Gent, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 31 augustus. Collectie Boechoutse Organisatie Oldtimer Club (BOOC vzw), Boechout, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 2 september. Collectie Zoetwatervisserij van Patrick Danneels, 3 september, op vraag van de collectiebeheerder met het oog op de eventuele herbestemming van delen van de collectie en vraag naar hulp bij publieksactiviteiten. Museum t Karrewiel, Meeuwen-Gruitrode, op vraag van de provincale erfgoedconsulent, in functie van een eventuele herbestemming, 8 september. Collectie Karel Van Poucke, Lokeren, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 23 september. Collectie Verdonck, Lokeren, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 23 september. Collectie Baudewijns, Wetteren, op vraag van collectiebeheerder, in functie van toekomstige bestemming, 23 september. MOLA Molenmuseum, Wachtebeke, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 23 september. Museum Sincfala, Knokke, op vraag van collectiebeheerder, in functie van eventuele registratie en herbestemming, 29 september. Museum De Nostalgie, Maasmechelen, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 19 oktober. Collectie Peumans, Riemst, kennismakingsbezoek op initiatief van CAG, 19 oktober. 22

26 In het kader van het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen (Brecht Demasure) Collectie Bulskampveld in nieuwe depot in Zwevezele, 8 april. Collectie van het voormalige landbouwmuseum Torhout, 21 april In het kader van het project In de bres voor het Brabants trekpaard (Annelien Sys) Collectie van het Museum van het Belgisch Trekpaard, Vollezele, 19 april, 17 mei en 24 november. Collectie van Stoeterij Diepensteyn (brouwerij Palm), Steenhuffel, 13 mei. Collectie van Leonce Nachtergaele, Grimminge, 13 juni. Collectie van Dominique Van Riet, Londerzeel, 20 juni. Collectie van familie Van Doorslaer, Wolvertem, 22 juni. Collectie van Restaurant De Kuiper, Vilvoorde, 23 juni. Collectie van Vik Verheyden, Heverlee, 4 juli. Collectie van Hubert Avaux, Sint-Pieters-Leeuw, 6 juli. Collectie van Robert Piessens, Bonheiden, 12 juli. Collectie stadsarchief Vilvoorde, Vilvoorde, 13 juli. Collectie van Ghislain Temmerman, Buggenhout, 5 augustus. Collectie van de Koninklijke Maatschappij het Belgisch Trekpaard, Brussel, 21 oktober en 21 december In het kader van het project Inventarisatie suikermuseum (Brecht Demasure en Bert Woestenborghs) Suikermuseum Tienen, ter voorbereiding van de registratie, 25 mei In het kader van het project Erfgoedtraject Voeding in Brussel (Greet Draye) Documentaire collectie Archief en Museum van het Vlaams Leven Brussel, 2 juni. Collectie Chocostory Brussel, 9 september. Collectie Musée Schaerbeeckoise de la Bière, 23 september. Collectie Brouwerij Cantillon / Brussels Museum van de Geuze, 27 september. Voedingsdeelcollectie Gemeentelijk Museum Evere, 4 oktober. Voedingsdeelcollectie Museum van de Stad Brussel / Broodhuis, 28 oktober. Collectie suikerbonenproducent Vanparys, 8 november. Voedingsdeelcollectie La Fonderie, 6 december. In kaart brengen van ICE CAG moedigde zijn erfgoedgemeenschap aan om elementen van ICE te registreren op het platform In 2016 registreerde VVV De Faluintjesstreek het ICE-element Internationaal Folkloristisch Oogstfeest De Pikkeling en bijhorende erfgoedgemeenschap en borgingsmaatregelen op het platform. Dat was meteen ook de start van een erfgoedzorgtraject (zie verder). Jaarverslag CAG

27 Samen met de andere leden van het ICE-trekkersnetwerk lanceerde CAG op 14 december 2015 de campagne #ikschrijfgeschiedenis. Doel is om een actueel, levendig en divers beeld te schetsen van het immaterieel cultureel erfgoed. Ook in 2016 spoorde CAG zijn erfgoedgemeenschappen aan om deel te nemen. Tradities en technieken van het domein natuur en universum (ook wel domein 4 genoemd) zijn goed vertegenwoordigd op de website Sinds november 2016 zijn alle inzendingen van culinaire tradities, gewoontes en gebruiken i.v.m. de landbouw, natuur of waarbij dieren een rol spelen apart te zien op Zo wordt de diversiteit van het domein Natuur en Universum extra in de verf gezet. Het Erfgoedtraject Voeding in Brussel (zie ook en 5.7) richt zich niet alleen op het registreren van voedingscollecties in Brussel. Het wil ook de rijke Brusselse voedingstradities in kaart brengen. Het gaat daarbij zowel om oude, typisch Brusselse tradities als om nieuwe, multiculturele tradities. CAG legde in 2016 contacten met de laatste Brusselse karakollenverkopers, interviewde grondwitlooftelers in Haren en bevroeg de Orde van de Faro, de Ridders van de Roerstok der Brouwers en de Compagnons du Witloof. Maar ook met het Brusselse Norouz-comité werd eind 2016 een samenwerking gestart. Elk jaar vieren in Brussel heel wat mensen Norouz, een feest op 21 maart ter verwelkoming van de lente. Het feest wordt gevierd door alle bevolkingsgroepen met roots in het oude Perzië zoals Iraniërs, Koerden en Yezidi. Het comité wil de traditie, die reeds door UNESCO is erkend als ICE, in de loop van 2017 graag registreren op het platform Om de verschillende tradities te registreren, wordt gewerkt aan een nieuwe module in CollectiveAccess. Die module zal ook voor andere projecten bruikbaar zijn. Traject Onderwijscollecties De collectiebezoeken en de basisredactie van het eindrapport van dit project werden reeds in 2015 afgerond. De nog aanwezige onderwijscollecties m.b.t. landbouw, platteland en voeding in Vlaanderen en Brussel werden op macroniveau beschreven en er werd tevens een SWOT-analyse opgemaakt van dit specifieke erfgoedveld. Najaar 2016 werd het rapport verder afgewerkt. De resultaten zullen worden voorgesteld tijdens de jaarlijkse CAG-Contactdag in mei Het eindrapport wordt ook digitaal aangeboden via Het Virtuele Land. Finaliseren repertorium Belgische landbouwpers In 2016 werd dit lijvige repertorium, dat uitvoerige beschrijvingen van bijna 1000 titels omvat, afgewerkt door Leen Van Molle. Alle info werd ook geïntegreerd in ODIS, in nauw overleg met de medewerkers van KADOC-KU Leuven. Vanaf januari 2017 is het Repertorium van de Belgische landbouwerspers online raadpleegbaar via een speciale zoekbox op Het Virtuele Land, die in directe connectie staat met de ODIS databank. Het landbouwerspersrepertorium biedt niet alleen louter technische informatie over de landbouwperiodieken. Naast een identificatie en een lijst met bewaarplaatsen wordt bij elke titel ook een korte inhoudsbeschrijving, karakterisering en historiek van het tijdschrift opgenomen. 24

28 4.3 Ontsluiten van eigen en externe expertise teneinde de sector en het brede publiek te informeren en te ondersteunen (SD 3) Ontsluiten van eigen expertise (OD 3.1) Het Virtuele Land Databank De erfgoedbank ontsluit een uitgebreide databank, op basis van het open source systeem CollectiveAccess, waarin de gegevens van de basis- en projectwerking van CAG worden geregistreerd en bewaard. Zoals in de voorgaande jaren wordt er naar gestreefd om de databank te optimaliseren en te verrijken met relevant en kwaliteitsvol beeldmateriaal en metadata. In 2016 werden nieuwe objectrecords aangemaakt. Hieronder vallen met name objecten toegevoegd naar aanleiding van nieuwe themaverhalen, de collectie van het Suikermuseum Tienen en de imports van diverse collecties geregistreerd in Erfgoedinzicht in het kader van het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen (zie 5.2). Het gaat om de collecties van de stad Waregem, het Openluchtmuseum Bachten de Kupe, het landbouwmuseum Leiedal en de Provinciale Collectie Bulskampveld. In totaal bevatte de databank eind objectrecords, waarvan er publiek raadpleegbaar zijn in de erfgoedbank 1. Naast objecten bevat de databank ook de onderdelen Algemene info (cfr. beschrijvingen uit het voormalige onderdeel Werktuigen ), Entiteiten (historische en actuele personen en instellingen) en Collecties. Onder dit laatste onderdeel vallen Algemene collecties en de verdiepende collectieanalyses Traject Landbouw, Traject Onderwijscollecties en Traject Voeding. De trajecten landbouw en voeding werden naar aanleiding van de plaatsbezoeken aangevuld (zie ). Overzicht van het aantal records in de databank, 2016: Onderdeel Totaal aantal eind 2015 Nieuw in 2016 Totaal aantal eind 2016 Objecten Algemene info 602 Geen 602 Entiteiten Collecties 353 Algemene collecties: 187 Traject Landbouw: 76 Traject Onderwijscollecties 37 Traject Voeding: Algemene collecties: 191 Traject Landbouw: 78 Traject Onderwijscollecties: 37 Traject Voeding: 54 1 In 2016 werd de zoekfunctie van de beeldbank in totaal keer gebruikt, met circa paginaweergaves van zoekresultaten. Bron: Google Analytics. Jaarverslag CAG

29 Website Het Virtuele Land wordt continu onderhouden om actuele en relevante informatie te bieden over de resultaten van de basis- en projectwerking van CAG. Het voorbije jaar werden bijvoorbeeld de pagina s rond de basiswerking van CAG geactualiseerd en aangevuld met voorbeeldprojecten voor elk werkveld. In 2016 werd de website uitgebreid met het onderdeel Collectie-inventarissen. Via projecten of op aanvraag wordt van diverse erfgoedcollecties in Vlaanderen en Brussel een professionele inventaris opgemaakt, of overgenomen van andere databanken indien het relevante collecties betreft. Deze gegevens worden geregistreerd of geïmporteerd in de databank om een duurzame bewaring te garanderen. Met de nieuwe beeldbankfunctionaliteit Collectie-inventarissen' zijn deze digitale inventarissen nu in één oogopslag te raadplegen. Het overzicht omvat naast een link naar alle objecten ook een korte beschrijving van elke erfgoedcollectie en het registratieproces. De pagina Collecties wordt jaarlijks geüpdatet. Het biedt een overzicht van publiek toegankelijke musea en verzamelingen in Vlaanderen en Brussel die objecten bezitten met betrekking tot het erfgoed van landbouw, platteland en voeding. In 2016 werd het overzicht aangevuld met de landbouwcollectie BOOC vzw, de landbouw- en machinecollectie Peumans, de landbouwcollectie De Clercq en het landbouwmuseum De Nostalgie. In 2016 werd het overzicht in totaal maal geraadpleegd Themaverhalen In 2016 verschenen er zes nieuwe themaverhalen op Het Virtuele Land. Twee verhalen werden (mede) geschreven door externen. Een slecht imago? Beeldvorming over boeren en voedselvoorziening tijdens en na de Eerste Wereldoorlog, Brecht Demasure (CAG) Het brood van de armen. Een geschiedenis van de aardappel in België, Bert Woestenborghs (CAG) Bij de imkerij, Achiel Geurts (Bijenteeltmuseum Lanaken) en Sarah Luyten (CAG) Voor-, midden- en slotzang. De vinkensport in de Lage Landen, Diantha Osseweijer (CAG) Mangia! Mangia! Italiaanse Belgen en hun keuken, BELvue museum en Chantal Bisschop (CAG) Taart? Taart!, Greet Draye (CAG) De algemene pagina Verhalen werd in de loop van keer bezocht door het publiek, met in totaal paginaweergaves van alle beschikbare themaverhalen 3. 2 Aantal op basis van het totaal aantal weergaves van de pagina collecties, het zoekresultatenoverzicht van de pagina collecties en de individuele infofiches. Bron: Google Analytics. 3 Aantal op basis van het aantal paginaweergaves, bron: Google Analytics. Het betreft circa 40% van het totale aantal paginaweergaves van de website) 26

30 Bibliografie In de loop van 2016 werd de online bibliografie Geschiedenis van landbouw, platteland en voeding (19de en 20ste eeuw, België) op Het Virtuele Land verder aangevuld (zie: Naar gewoonte betrof het een combinatie van nieuw gepubliceerde artikels en boeken, alsook reeds eerder verschenen werken die nog niet waren opgenomen. De bibliografie werd in 2016 in totaal 581 keer geraadpleegd. Papieren publicaties In 2016 realiseerde CAG ook enkele nieuwe publicaties en rapporten, die in hoofdstuk 7 worden opgesomd. Educatie Het ontsluiten en toegankelijk maken van kennis omtrent landbouw, platteland en voeding via educatie naar de specifieke doelgroep kinderen en jongeren is een taak die CAG op zich heeft genomen. Door zowel didactische materialen te ontwikkelen voor het onderwijs als educatieve initiatieven op te zetten die zich richten naar een breed publiek trachtte CAG in 2016 een brede interesse te creëren voor erfgoed en voor de landbouw- en voedingssector in het bijzonder. CAG en Plattelandsklassen werkten in 2016 samen verder aan een structureel aanbod landbouweducatie voor het secundair onderwijs. Met het ontwikkelen van lesmateriaal en vernieuwende didactische methodieken heeft CAG dit jaar deze ingeslagen weg verder bewandeld. Jongeren bewust maken van het belang van landbouw, platteland en voeding in verleden, heden en toekomst was het centrale uitgangspunt. Per graad van het secundair onderwijs werden lesbundels uitgewerkt om rond deze thema s in de klas aan de slag te gaan. Daarnaast werd in oktober serious game Farmony over duurzame landbouw officieel gelanceerd op het Koeweidehof in Merchtem. Naast dit didactisch aanbod voor het secundair onderwijs ontwikkelde CAG in 2016 thematisch en projectmatig educatief materiaal dat aansluiting vond bij projecten. In het kader van Erfgoeddag en Dag van de Landbouw werd telkens een activiteit op maat uitgewerkt waarmee CAG het educatieve aanbod in de kijker zette. Met deze initiatieven richtte CAG zich naar het brede publiek en naar gezinnen in het bijzonder Informeren en helpen van andere erfgoedorganisaties en externen m.b.t. agrarisch erfgoed (OD 3.2) Vraagbank Als expertisecentrum vervult CAG graag zijn rol als intermediair in het erfgoedveld van landbouw, platteland en voeding. Het beantwoorden van vragen vanwege particulieren en organisaties over allerlei thema s valt hier zeker onder. CAG engageert zich om de binnengekomen vragen zo snel en zo accuraat mogelijk te beantwoorden en eventueel door te verwijzen naar informatiebronnen of andere collectiebeheerders, erfgoedzorgers of steunpunten. In 2016 werden via het algemene contactadres Jaarverslag CAG

31 en telefoon circa 320 vragen gesteld. We stellen vast dat de voorbije jaren in toenemende mate een beroep wordt gedaan op de expertise van de CAG-medewerkers. Handbibliotheek In 2016 werden enkele dozen literatuur verwerkt uit het archief van het voormalige federale Ministerie van Landbouw. Er was een schenking van een viertal dozen voornamelijk diergeneeskundige documentatie en literatuur. Hiervoor werd bij de collega s van Mendop een nieuwe bestemming gevonden. De jaarlijkse rondvraag bij collega-bibliotheken voor dubbelen werd afgerond. En tot slot werden boeken, tijdschriftnummers en andere literatuur verwerkt in het bibliotheekbeheerssysteem ALMA. We ontvingen in 2016 in totaal een 25-tal externe bezoekers. Begeleidingstrajecten, participatie stuurgroepen van projecten Medewerkers van CAG nemen deel aan (tijdelijke) stuurgroepen en werkgroepen bij projecten en organisaties. Hieronder lijsten we de meest belangrijke op. Chantal Bisschop Lid stuurgroep Geheimen van de mattentaart (initiatiefnemer Stad Geraardsbergen) Lid klankbordgroep bloesemzegening (initiatiefnemer stad Sint-Truiden) Lid beschermcomité Houtem Jaarmarkt (initiatiefnemer Sint-Lievens-Houtem) Lid stuurgroep In de Bres voor het Brabants trekpaard (initiatienemer Provincie Vlaams- Brabant) Brecht Demasure Greet Draye Sarah Luyten Lid projectgroep De Oudlandpolder: een blik op de agrarische identiteit (initiatiefnemer Provincie West-Vlaanderen) Lid stuurgroep Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen (initiatiefnemer Provincie West-Vlaanderen) Lid Gebruikersgroep COMETA (initiatiefnemer PACKED) Lid stuurgroep Tiense Suiker en de IJzerenweg (initiatiefnemer Regionaal Landschap Zuid- Hageland) Lid Klankbordgroep Traject Erfgoed Voeding in Brussel (initiatiefnemer Erfgoedcel Brussel) Trekker samenwerkingsverband Boter bij de vis (initiatiefnemer beleidsdomein Landbouw en Visserij van de Vlaamse Overheid en CAG) Lid stuurgroep Haspengouw on the mov(i)e (initiatiefnemer Haspengouw tv) Diantha Osseweijer Lid Overlegplatform Europeana Vlaanderen (initiatiefnemer Afdeling Cultureel Erfgoed) Lid Werkgroep databanksystemen in de cultureel-erfgoedsector (initiatiefnemer FARO) 28

32 Lid Gebruikersgroep Cultureel Erfgoed en Auteursrecht (initiatiefnemer FARO) Lid Gebruikersgroep COMETA (initiatiefnemer PACKED) Lid kerngroep herinvulling Suikermuseum Tienen (initiatiefnemer Suikermuseum) Femke Paulussen Yves Segers Annelien Sys Lid overleg stadslandbouw Leuven Lid overlegplatform landbouw- en plattelandseducatie Lid teamvergadering Plattelandsklassen Lid stuurgroep expo Antwerpen à la carte (initiatiefnemer MAS) Lid projectgroep De Oudlandpolder: een blik op de agrarische identiteit (initiatiefnemer Provincie West-Vlaanderen) Lid stuurgroep Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen (initiatiefnemer Provincie West-Vlaanderen) Lid stuurgroep In de Bres voor het Brabants trekpaard (initiatienemer Provincie Vlaams- Brabant) Trekker samenwerkingsverband Boter bij de vis (initiatiefnemer beleidsdomein Landbouw en Visserij van de Vlaamse Overheid en CAG) Lid stuurgroep Geheimen van de mattentaart (initiatiefnemer Stad Geraardsbergen) Lid Klankbordgroep Traject Erfgoed Voeding in Brussel (initiatiefnemer Erfgoedcel Brussel) Lid E17-overleg professionele erfgoedorganisaties Leuven, en lid van de beperktere taskforce Lid overleg coördinatoren LEOV s Lid stuurgroep Geheimen van de mattentaart (initiatiefnemer Stad Geraardsbergen) Lid stuurgroep In de Bres voor het Brabants trekpaard (initiatienemer Provincie Vlaams- Brabant) Bert Woestenborghs Lid subwerkgroep Waardering, Basisnormen en selectie (initiatiefnemer FARO) Lid plenaire werkgroep Waardering (initiatiefnemer FARO) Lid stuurgroep Duiken in de machine. Een 3D-platform voor industriële en agrarische machines (initiatiefnemer Texture Kortrijk en erfgoedcel CO7) Lid stuurgroep Inventarisatie en typologie van historische rijtuigen in Vlaanderen (initiatiefnemer Karrenmuseum Essen) Lid stuurgroep Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen (initiatiefnemer Provincie West-Vlaanderen) Lid stuurgroep Herbestemming landbouwcollectie Heuvelland (initiatiefnemer gemeente Heuvelland) Lid werkgroep Bedrijfserfgoed (initiatiefnemer expertisecentrum ETWIE) Jaarverslag CAG

33 Lidmaatschap bestuursorganen (erfgoed)organisaties en commissies Medewerkers van CAG bekleedden in 2016 mandaten in verschillende (erfgoed)organisaties. Chantal Bisschop Lid Commissie Erfgoed, Cultuurraad Provincie Vlaams-Brabant Lid Expertencomité MIAT Lid Deelraad Erfgoed Leuven Lid Expertencommissie Immaterieel Cultureel Erfgoed Lid ICE-trekkersnetwerk Lid Experten Komité immaterielles Kulturerbe (Deutschsprachigen Gemeinschaft) Lid Observatorium voor de verscheidenheid van de brouwkunst en haar waardering in België Lid Beschermcomité Houtem Jaarmarkt De ambassadeurs van Houtem Jaarmarkt Lid Frietkotraad Lid Hondenzwemmingsraad Lid Trekpaardenraad Lid werkgroep kermiscultuur Lid werkgroep Waregem Koerse Feesten Lid klankbordgroep bloesemzegening Sint-Truiden Lid klankbordgroep ICE Geraardsbergse mattentaart Brecht Demasure Lid Adviesgroep Projectvereniging BIE Lid Algemene Vergadering Heemkunde Vlaanderen Lid Cultuurraad gemeente Ingelmunster Sarah Luyten Lid Regionale adviesraad Cera Brussel Lid Wetenschappelijk Comité ZOET, Tienen Diantha Osseweijer Lid Algemene Vergadering t Grom, Sint-Katelijne-Waver Femke Paulussen Lid Deelraad Erfgoed Leuven Yves Segers Permanent lid Beoordelingscommissie cultureel-erfgoedprojecten en cultureel-erfgoedconvenants, Vlaamse overheid Lid wetenschappelijke commissie NAVIGO, Oostduinkerke Lid wetenschappelijk comité Texture, Kortrijk Lid wetenschappelijk comité ZOET, Tienen Lid adviesraad Academie voor Streekgebonden Gastronomie (ASG) 30

34 Lid adviesraad Centrum voor Vlaamse Architectuurarchieven (CVAa) Lid Frietkotraad Lid Trekpaardenraad Lid redactieraad tijdschrift Brood & Rozen (AMSAB-ISG) Lid redactieraad Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis (TSEG) Lid managementcommittee EURHO: European Rural History Organisation Bert Woestenborghs Lid Algemene vergadering expertisecentrum ETWIE Foto: Speeddate tijdens de Contactdag Collectie Traditie, 27 mei, Kasteel Domein Bokrijk Jaarverslag CAG

35 4.4 Participatie aan en ontwikkelen van vormingsactiviteiten (SD 4) Ontwikkelen van of medewerking aan vormingsmomenten (OD 4.1) CAG organiseerde in 2016 meerdere studiedagen en vormingsmomenten, zowel op eigen initiatief als samen met andere partners. De presentaties en verslagen ervan zijn steeds online te raadplegen op onze website ( Eigen initiatieven ICAG-seminaries (Atrechtcollege, KU Leuven) Donderdag 28 april 2016: Urbs in Rure? Stadsmest en een beter bemestingspatroon in de 18de-eeuwse Vlaamse landbouw door Pieter De Graef (Universiteit Antwerpen) Dinsdag 31 mei: 'Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa: interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal historisch landschapsbeheer door prof. dr. ir. Theo Spek (Rijksuniversiteit Groningen) Vrijdag 30 september 'Les Hommes de la Route. De constructie van een stedelijk wereldbeeld voor de moderne weg in België, ' door dr. David Peleman (Universiteit Gent) Donderdag 10 november : Antwerpen à la carte, Over de etende stad en haar onlosmakelijke band met het platteland door dr. Leen Beyers (Museum aan de Stroom - MAS Het geplande ICAG-seminarie Voedselkwaliteit en -veiligheid sinds 1950: maatschappelijke issues, controverse en nieuwe voedseltechnologieën door Filip Degreef (Vrije Universiteit Brussel) diende, wegens ziekte van de spreker, op het laatste moment verplaatst te worden naar We bereikten op al deze seminaries samen 136 geïnteresseerden Contactdag 'Collectie Traditie. Een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed' (27 mei, Kasteel Domein Bokrijk) CAG organiseerde op vrijdag 27 mei zijn jaarlijkse contactdag voor de erfgoedgemeenschap van landbouw, platteland en voeding. De dag ging door op het kasteeldomein van Bokrijk, waar materieel en immaterieel erfgoed voortdurend in dialoog zijn. Tijdens deze contactdag stond net deze band tussen immaterieel cultureel erfgoed (ICE) en roerend erfgoed centraal. Een zeventigtal aanwezigen genoot van een gevarieerd programma. Yves Segers, coördinator van CAG, heette iedereen welkom en hield een pleidooi voor een echt contact tussen collectiebeheerders, erfgoedzorgers en traditiedragers. 32

36 Liesbeth Kees, directeur van Domein Bokrijk, schetste in haar welkomstwoord de weg die het Domein Bokrijk sinds enkele jaren bewandelt. Het openluchtmuseum, met zijn objecten, gebouwen én tradities, is het kloppende hart van het domein. Maar Bokrijk gaat tegelijk expliciet op zoek naar een bredere relevantie. BKRK (Bokrijk Brandmerkt) wil, vertrekkend vanuit het verleden, een platform zijn voor hedendaags vakmanschap. Samenwerkingen met kunstenaars, maar ook met organisaties als VDAB en Syntra die ambachten promoten, zetten die ambitie kracht bij. Chantal Bisschop, stafmedewerker immaterieel cultureel erfgoed (ICE) van CAG, benadrukte in har lezing dat het nodig is om bruggen te slaan tussen het materiaal en immaterieel erfgoed. Het borgen van een traditie betekent ook zorg dragen voor het materieel erfgoed dat ermee verbonden is: documenteren, archiveren, onderzoeken Maar je kan ook de zorg voor je materieel erfgoed inzetten voor educatie, sensibilisering, promotie en een dynamische toekomst van je erfgoed. Aandacht besteden aan erfgoedgemeenschappen en hun tradities biedt voor een collectiebeheerder heel wat kansen. Na de inleidende lezing kwamen drie inspirerende praktijkvoorbeelden aan bod, met telkens een duidelijke band tussen objecten en tradities. Steve Severeyns, een kermisreiziger in hart en nieren en adjunct-secretaris van de vzw Verdediging der Belgische Foorreizigers (VBF), vertelde over de oprichting van het Kermiserfgoed Comité in Dat comité heeft de uitdrukkelijke bedoeling om zowel het roerende als het immateriële kermiserfgoed te borgen. Sofie Adriaen, conservator Hopmuseum Poperinge, gaf een presentatie over hoe de museumcollectie van het Hopmuseum kan bijdragen tot de instandhouding van de tradities die leven rond het hoperfgoed. Het Hopmuseum zet zich in om de kennis van deze tradities verder te zetten en te bewaren. Dat doet het door boeken uit te geven en expo s te ontwikkelen, maar ook door de collectie van het museum in te zetten bij de hopfeesten, demonstraties, workshops, evenementen Carolina Verhoeven van De Landskeuken was de drijvende kracht achter de erkenning van het wecken als Nederlands immaterieel cultureel erfgoed. Ze illustreerde het belang van de collecties en de erfgoedobjecten gelinkt met dit ICE. Food trucks op evenementen kunnen de kennis en nieuwe creatieve ideeën verder verspreiden. Spaaracties bij de Albert Heijn brengen de weckpotten weer bij de mensen thuis. Ze werkte samen met IKEA die de weckpotten op een hedendaagse manier interpreteert Na de lunchpauze gingen we speeddaten! Zes speeddaters kregen elk exact zeven minuten de tijd om de relatie tussen object en traditie voor te stellen. Maarten Jacobs van t Grom mocht de spits afbijten en vertelde ons over zijn plannen om een seminotheek op te starten en het belang van het doorgeven van oude telersgebruiken voor het voortbestaan van traditionele groenterassen. Hilde Hendrickx van Sint-Truiden gaf ons meer uitleg over de bloesemzegening en -feesten in Sint-Truiden terwijl Joris Colla van KADOC illustreerde hoe bijvoorbeeld de collecties en het archief van de Boerenbond ingezet kunnen worden in het begrijpen en documenteren van ICE-tradities. Achiel Geurts van het Bijenteeltmuseum Lanaken vertelde over de bloemetjes en de bijtjes, over het procedé om honing te Jaarverslag CAG

37 vervaardigen en over de bijzondere Ericaborstel die nodig is om heidehoning te oogsten. Steven De Waele van het MOT in Grimbergen benadrukte dat het vooral de technische kennis is die van iemand een vakman maakt. Hij wees onder meer op het belang van het samenbrengen van onderzoekers, collectiebeheerders en vakmensen met de objecten om zo tot nieuwe inzichten in oude technieken te komen. Als kers op de taart had Floortje Vantomme van tapis plein en het ICE-trekkersnetwerk een vraag voor elk van de sprekers. In ware speeddatestijl polste ze naar de eerste date, de verovering, de relatie (of onenightstand), het samenwonen en de toekomst van het koppel collectie en traditie. Hilde Schoefs, conservator van het Openluchtmuseum Bokrijk, mocht de reeks lezingen afsluiten met een presentatie over de visie van Bokrijk op immaterieel cultureel erfgoed. ICE geeft de collectie betekenis. Menselijke overdracht, expertise en ervaring zijn erg belangrijk voor het domein. Watch, learn and do it yourself : die boodschap wil Bokrijk zijn bezoekers meegeven. Of zoals Hilde zei: in Bokrijk moet je stelen met je ogen. Tot slot wandelden we in drie groepen onder een stralende zon doorheen het Openluchtmuseum en zagen we de theorie in de praktijk. Nadien kon er met een verfrissend drankje nagepraat worden Ontmoetingsdag 3D-project (16 september, Texture Kortrijk) Het project Duiken in de machine wil de mogelijkheden van 3D-technologie voor de bewaring en ontsluiting van industriële en agrarische machines exploreren en duurzaam vastleggen voor de toekomst. In functie daarvan werd op donderdag 16 september 2016 in Texture Kortrijk een ontmoetingsdag georganiseerd tussen de erfgoedsector enerzijds en bedrijven uit de 3D-wereld anderzijds. Aan de hand van heel concrete presentaties en demonstraties zoals het gebruik van een handscanner of de omzetting van een scan tot een bruikbaar CAD-model kregen de 40 aanwezigen de kans om kennis te maken met de mogelijkheden van de nieuwe technologie. Voor de bedrijven was het dan weer een unieke gelegenheid om hun technologie voor te stellen aan een nieuw doelpubliek Studiedagen serious game Farmony (18 november, Proefcentrum voor de Groententeelt Kruishoutem) Om Farmony onder de aandacht van leerkrachten te brengen, werden verschillende workshops en studiedagen georganiseerd. Op 18 november organiseerde CAG i.s.m. Plattelandsklassen een vormingsmoment in het Proefcentrum voor de Groenteteelt in Kruishoutem, waarop 12 geïnteresseerde leerkrachten inschreven. De deelnemers maakten er kennis met Farmony en ontdekten hoe ze dit online spel kunnen integreren in de eigen lessen. Uitleg werd verschaft bij de didactische lesbundels die een klassikale verwerking begeleiden. Aansluitend volgde een rondleiding door het provinciaal proefcentrum waar de nadruk lag op geïntegreerde gewasbescherming, mechanisering en het testen van innovatieve teelten. Naast deze studiedag werden ook verschillende lezingen en workshops over Farmony gegeven op activiteiten van educatieve organisaties of partners. 7 oktober: Vorming Farmony, Sint-Dontaus Bovenbouw, Merchtem (28 deelnemers) 34

38 2 november: Veranderende landbouw- en voedingssystemen onder de loep. Studiedag SLO Aardrijkskunde, STUK, Leuven, workshop Farmony (20 deelnemers) 10 november: Studiedag Natuur- en Miliue-educatie Vlaamse Overheid, Lamot Mechelen, workshop Farmony (7 deelnemers) 20 december: Studiedag Boerenbond voor leraars land- en tuinbouwscholen, De Melkerij, Zemst, toelichting Farmony (15 deelnemers) Studiedag De hand aan de Ploeg (1 december, Huis van de Voeding, Roeselare) De voornaamste resultaten van het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen werden voorgesteld op de studiedag De hand aan de ploeg, die doorging op 1 december in Roeselare. De Provincie West-Vlaanderen en CAG wensten immers hun ervaringen binnen dit project graag te delen met andere collectiebeheerders, organisaties of particulieren die agrarische collecties beheren of in hun hart dragen. Zo n 70 vrijwilligers en professionele erfgoedliefhebbers tekenden present. Na de verwelkoming door gedeputeerde voor cultuur Myriam Vanlerberghe stelde CAG-medewerker Bert Woestenborghs het project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen voor. Aan de hand van het eindrapport overliep hij de voornaamste onderzoeksresultaten. Brecht Demasure, eveneens verbonden aan CAG, stelde aansluitend de nieuwe handleiding De hand aan de ploeg voor. De handleiding is een toegepast werkinstrument voor de registratie, waardering en selectie van agrarisch erfgoed. Het wil op een heel toegankelijke manier collectiebeheerders op weg zetten om hun collecties te registreren, in kaart te brengen, weloverwogen keuzes te maken en goed te beheren. De ontwikkelde methodiek is ook toepasbaar voor andere types van erfgoed zoals bijvoorbeeld ambachtelijk erfgoed (klompenmaker, tonnenmaker, smid ). Daarna kwam Livia Snauwaert, depotconsulente bij de Provincie West-Vlaanderen, aan de beurt. Zij had het over de verhuis van de collectie Bulskampveld van het provinciedomein in Beernem naar een loods in Zwevezele. Vervolgens kwam Henk Dijkstra van het Fries Landbouwmuseum aan bod. Hij lichtte toe hoe onze noorderburen met agrarisch erfgoed omgaan. Hij stond stil bij de collectieopbouw van zijn museum, de mogelijkheden van het nieuwe depot en het gewijzigde verzamelbeleid. Als afsluiter van de voormiddag tekende Katrijn Van Kerchove van het Departement Cultuur, Jeugd en Media de toekomstige beleidslijnen van het agrarisch erfgoed in Vlaanderen uit. Na de middaglunch in brouwerij Rodenbach gingen er workshops door. De deelnemers mochten kiezen uit twee van vier sessies. Die handelden respectievelijk over registreren, waardering en herbestemming, (deel)collectieregistratie en behoud en beheer. De workshops stonden telkens onder begeleiding van experten ter zake. De theorie werd zo in de praktijk omgezet. Yves Segers, coördinator van CAG, sloot de studiedag af. Hij bracht een boodschap vol inspiratie en goesting om met agrarische collecties aan de slag te gaan en zo mee het landbouwverleden van West-Vlaanderen verder te laten leven. Als afsluiter van de dag was er de mogelijkheid om brouwerij Rodenbach te bezoeken met een gids. Elke deelnemer kreeg een exemplaar van de handleiding De hand aan de ploeg. Jaarverslag CAG

39 Vorming: WOI op t erf In 2015 liep in samenwerking met Inagro het traject WOI op t erf. Tien bezoekboerderijen uit West- Vlaanderen werkten hier samen rond het thema landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog. Bijhorend werd de handleiding WOI op t erf. Hoe ga ik aan de slag om mijn boerderijgeschiedenis te reconstrueren? gericht op West-Vlaanderen opgemaakt. In het verlengde hiervan gaf CAG in 2016 een eerste workshop over landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog aan een tiental landbouwverbreders van het Pierlepeinnetwerk in Oost- Vlaanderen. Naast een algemene schets over de regio ten tijde van WOI, werd in vogelvlucht verteld waar de landbouwers informatie over hun regio of boerderijgeschiedenis terug te vinden is. In 2017 volgt eventueel een tweede workshop met een meer praktische inslag. Participatie en bijdrage aan andere initiatieven Nacht van de Geschiedenis Zoals de voorbije jaren, werd ook in 2016 door het Davidsfonds de medewerking van CAG gevraagd voor de Nacht van de Geschiedenis. Het thema op 22 maart was Smaak. CAG werkte inhoudelijk de infobundel mee uit. Alle Davidsfondsafdelingen ontvingen in het voorjaar deze bundel met inspirerende tips. CAG-medewerkers gaven verschillende lezingen en bereikte hiermee 215 geïnteresseerden: Maldegem: Lezing Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens WOI, Brecht Demasure Vichte: Lezing Boter bij de vis: wat schafte de pot tijdens WOI?, Dries Claeys Zemst: Lezing Melk in de smaak. Productie, verwerking en consumptie van zuivel in Vlaanderen, , Bert Woestenborghs Zeveneken: Lezing Rauw met limoen. Een culinaire schets van de oester, Sarah Luyten Drie lezingen werden geannuleerd omwille van de terroristische aanslagen in Brussel en Zaventem eerder die dag. Het ging om: Kluisbergen: Lezing Boter bij de vis: wat schafte de pot tijdens WOI?, Femke Paulussen Halle: Lezing Onze culinaire geschiedenis, Chantal Bisschop Zottegem: Lezing Truffels en roggebrood. Tweehonderd jaar eetcultuur en kookboeken in Vlaanderen ( ), Yves Segers Citizens for the Foodture (22 oktober 2016) Op initiatief van Vredeseilanden en Fairtrade Belgium werd een participatief traject opgestart met geëngageerde burgers, middenveldorganisaties en retailers rond duurzame voedselconsumptie. Onder de naam Citizens for the Foodture boog deze denktank zich over de vraag hoe duurzame voeding van de niche naar de mainstream kan worden gebracht en hoe men mensen kan sensibiliseren om bewust met landbouw- en voedingsproducten om te springen. Vier denkdagen mondden uit in enkele concrete ideeën om voedingsaankopen van burgers en het beleid van de grootdistributie te verduurzamen. Op basis van de ervaring die CAG heeft opgedaan met het ontwikkelen van de serious game Farmony werd gevraagd input te leveren bij het integreren van 36

40 elementen van gamification in dit proces. CAG nam daarom deel aan de tweede co-creatie tafel waarbij enkele ruwe ideeën werden gepolijst tot concrete voorstellen Opzetten van en participeren aan publieksprojecten en educatieve initiatieven (OD 4.2) Educatie landbouw en voeding Serious game Farmony CAG werkte in 2016 samen met Plattelandsklassen aan een structureel aanbod landbouweducatie voor het secundair onderwijs. De thema s landbouw, platteland en voeding zijn een ideaal vertrekpunt om zowel vakgebonden als vakoverschrijdende eindtermen te realiseren in het lesprogramma. Jongeren aan de hand van het landbouw- en voedingsverhaal laten nadenken over begrippen als duurzaamheid of burgerzin helpt hen maatschappelijke verbanden te ontdekken en daagt hen uit tot kritische reflectie. Als consument zijn jongeren dagelijks bezig met voeding, maar vanwaar deze voeding komt of welke inspanningen landbouwers geleverd hebben in het verleden of leveren vandaag om gezonde en duurzame producten voort te brengen, is hen vaak onbekend. Jongeren informeren over hoe landbouw in zijn werk gaat en hoe voeding tot stand komt, draagt bij tot een beter begrip. De serious game Farmony over duurzame land- en tuinbouw laat toe om deze thema s interactief aan te kaarten in de klas (zie ook 5.1) Educatieve lesbundel Gesmaakt door de Brusseleir CAG werkt samen met Erfgoedcel Brussel en Erfgoedcel Pajottenland en Zennevallei een educatieve lesbundel uit bij de expo Gesmaakt door de Brusseleir (2013). Het thema van deze tentoonstelling sluit immers nauw aan bij de derde graad lager onderwijs. Op deze manier wordt een nieuw publiek aangeboord en krijgt de tentoonstellingskraam een tweede leven als educatief materiaal. Op deze manier verduurzamen we de expo. In 2016 werden teksten verwerkt en testten twee klassen uit de derde graad van de basisschool in Kokejane en Herne de lesbundel uit. Hun feedback werd meegenomen in de herwerking. De laatste aanpassingen, vormgeving en communicatie naar de scholengemeenschap van Vlaams-Brabant en Brussel zijn gepland in Participatie publieksevenementen landbouw, voeding en erfgoed Erfgoeddag: Taart? Taart! (24 april 2016) De zestiende editie van Erfgoeddag draaide om rituelen, een thema waar de reizende CAG-expo Taart! perfect bij paste (zie ook ). Er zijn immers heel wat rituelen verbonden aan taart eten. Denk maar aan de kaarsen uitblazen op een verjaardagstaart, een boon verstoppen in een driekoningentaart en als pasgetrouwd stel samen de bruidstaart aansnijden. Jaarverslag CAG

41 CAG werkte samen met het Leuvense woonzorgcentrum Edouard Remy om op Erfgoeddag een dag vol activiteiten te kunnen aanbieden op maat van bewoners en gezinnen met kinderen. Voor de organisatie kon CAG mede rekenen op de financiële steun van Cera. De activiteit werd zowel door de nationale organisatie als door Stad Leuven extra in de kijker gezet. De dag begon met kindertoneel. Tante Bees en tante Toes zochten de taart die ze kort tevoren in de oven hadden gezet. Na wat zoeken bleek tante Bees hem stiekem zelf opgegeten te hebben. Nadien konden speurneuzen uit de lagere school aan de slag met het doe-boek bij de expo. Er werd taart geknutseld en ook de foto-studio was bijzonder populair. Jong en (heel) oud trokken verkleedkleren aan en poseerden met een nep stuk taart. De fotostrook die meteen uit de machine rolde, bood een mooi aandenken. Maar de kers op de taart was toch wel de bakkersfilm. CAG interviewde drie bewoners van het woonzorgcentrum die vroeger in een bakkerij hadden gewerkt. Hun herinneringen goten we in een mooie reportage. Die trok op Erfgoeddag maar liefst 36 keer een volle zaal. In totaal kwamen ongeveer 350 bezoekers naar woonzorgcentrum Remy Krachtboer (29 mei 2016) De eerste editie van Krachtboer, een festival over de toekomst van onze landbouw vond plaats in t Folk, Dranouter (Heuvelland). Tijdens het festival kreeg de bezoeker inkijk in de wereld van de landbouw. Documentaires, lezingen en boerderijbezoeken schotelden prangende voedselvraagstukken voor. In tussentijd konden de bezoekers op de weide genieten van muzikale optredens en een houtskoolgrillmaaltijd bereid door de keukenteams van In De Wulf en De Superette. CAG presenteerde met de lezing Boerenleven. Documentaires over de mechanisering van de landbouw een terugblik op het verleden van de Vlaamse boerenstiel. CAG gaf ook meer informatie over zijn werking en het erfgoed van landbouw, platteland en voeding met een stand op de Inspiratiemarkt Cera-vennotendag: Bokrijk Vakmanschap (23 juli 2016) Cera organiseerde op 23 juli 2016 een uitstap naar het Openluchtmuseum Bokrijk. Hier kregen de bezoekers meer informatie over vakmanschap en konden ze zelf de handen uit de mouwen steken. Diezelfde dag werd ook de publicatie Garage Culinair voorgesteld door Minestrone Culinaire Uitgeverij. CAG werkte aan dit boek, waarin zestien culinaire ambachtslui en hun gerechten worden voorgesteld, actief mee door in enkele teksten de historiek van deze culinaire ambachten te schetsen. De bezoekers genoten en proefden tijdens de Cera-vennotendag van vier heerlijke gerechten gebaseerd op de publicatie. CAG bouwde speciaal voor deze dag een stuk van de expo Taart! op in de grote hal en gaf meer informatie over zijn werking aan de meer dan bezoekers Bokrijkdagen: Oogstfeest (21 augustus 2016) Op 21 augustus 2016 ging de Bokrijkdag rond oogstfeesten door. Vermits bij oogstfeesten vroeger taart hoorde, was er die dag een belangrijke rol weggelegd voor taart. CAG lanceerde samen met het Openluchtmuseum Bokrijk de wedstrijd Taart Trofee. Uit de inzendingen stelden negen deelnemers hun lekkerste taart voor op de Bokrijkdag. Het publiek koos samen met de jury de winnaar. CAG jureerde mee met andere taartexperten. In het kader van deze wedstrijd vervaardigden CAG en Bokrijk 38

42 bijhorende taartreceptenkaarten met historische achtergrondinformatie. CAG leverde teksten aan en stond mee in voor de eindredactie. Tijdens de dag hield CAG samen met een Bokrijkmedewerker initiaties broodpudding bakken in een houtoven. De bezoekers werden getrakteerd op knapperige broodpudding en historische weetjes Jaarmarkt Leuven (5 september 2016) CAG was in samenwerking met Plattelandsklassen aanwezig op de Jaarmarkt in Leuven. Met een educatief aanbod op maat en animatie voor de allerkleinsten werd het thema landbouw visueel en didactisch voorgesteld. Aan de hand van drie activiteiten waar de leerlingen van verschillende Leuvense scholen via een doorschuifsysteem aan konden deelnemen, leerden zij meer over tractormechaniek, het leven en werken op de boerderij en het belang van biodiversiteit Open Monumentendag (13 september 2016) De Eerste Wereldoorlog was dramatisch voor de Kemmelse boeren. Het front liep dwars door de gemeente. Zware veldslagen zoals de Mijnenslag van Wijtschate (1917) en de Slag om de Kemmelberg (1918) vernielden akkers en weilanden. Talrijke boerderijen werden van de kaart geveegd. Na de Eerste Wereldoorlog startte de wederopbouw. Hoe ging dit in zijn werk? Welke impact hadden vernieuwende opvattingen op de boerderijbouw? Laatstejaarsstudente Moderne Geschiedenis (KU Leuven) Claudia Houben maakte haar masterthesis Wederopbouwhoeves in Kemmel bij Yves Segers. Mede op basis hiervan werd de keuze gemaakt om de Open Monumentendag in teken van Wederopbouwhoeves te zetten. CAG organiseerde samen met de gemeente Heuvelland op 29 augustus een informatieavond voor de gidsen die tijdens OMD de rondleidingen gaven. Claudia Houben was spreker van dienst. Tijdens Open Monumentendag was tussen 10u en 18u de wederopbouwhoeve In t Stille Weg ( ) in Kemmel opengesteld voor het publiek. Doorheen de dag vonden diverse gidsbeurten plaats. Gidsen vertelden over de historiek van de hoeve en het wederopbouwverhaal. De expo Bier, hop en de Eerste Wereldoorlog van het Hopmuseum Poperinge was te bezichtigen. Speciaal voor gezinnen en andere geïnteresseerden waren er de workshops boter bereiden. Hier leerden ze stap voor stap hoe van melk boter te maken. Tijdens de sessies kwam ook het historische verhaal aan bod. Tijdens de dag werden lekkernijen uit de streek aangeboden aan de bezoekers. We mochten circa 500 mensen ontvangen. Dit evenement kaderde in het project Eetbaar landschap en het samenwerkingsverband Boter bij de Vis. Het was een initiatief van gemeente Heuvelland, CAG, Inagro in samenwerking met B&B In t Stille Weg, Plattelandsklassen, Departement Landbouw en Visserij en Hopmuseum Poperinge. Jaarverslag CAG

43 Dag van de Landbouw (18 september 2016) Op zondag 18 september nam CAG deel aan de Dag van de Landbouw op het melkveebedrijf Hof ter Vaeren in Huldenberg. Op dit melkveebedrijf waar verschillende generaties samen wonen en werken, kon het publiek kennismaken met verschillende aspecten van verbreding in de landbouw. Via de hoeveverwerking en -verkoop van zuivelproducten slaagt het bedrijf erin de activiteiten te diversifiëren en het inkomen uit te breiden. Vanuit de samenwerking tussen CAG en Plattelandsklassen verzorgde de educatieve stafmedewerker van CAG een informatiestandje waar uitleg werd gegeven over de educatieve initiatieven en didactische materialen van beide organisaties. Leerkrachten kregen op vertoon van hun lerarenkaart een pakket met educatief materiaal mee naar huis Week van de Smaak (10-20 november 2016) Oorspronkelijk zou CAG naar analogie met de editie 2015 ook in 2016 een actieve rol opnemen bij de organisatie van Week van de Smaak. Door het noodgedwongen stopzetten van de organisator vzw Volau-vent en de bijhorende onduidelijkheden bleef de inbreng van CAG voor de editie van 2016 beperkt tot de participatie aan het festival Witloof! Harens Goud. Op 19 en 20 november vond dit festival Witloof! Harens Goud plaats. Het festival paste perfect in het thema Smaak van Toen. Vroeger telde Haren veel witloofboeren. Vandaag is er nog steeds een gerenommeerde witloofhandel en telen er nog enkele oude en nieuwe boeren witloof. CAG ging met Sputnik vzw op pad om hen te interviewen. Het plan om een expo uit te werken aan de hand van deze interviews was niet haalbaar omwille van tijdsgebrek van de hoofdorganisator. Er zijn plannen om in 2017 met deze informatie wel iets te doen. CAG bracht de school MAI BUSO Opwijk in contact met Sputnik vzw. Zij creëerden nieuwe producten met de Smaken van toen, met witloof als vertrekpunt. Zo vervaardigden ze een praline gemaakt met chicorei. Die eigen creaties verkochten ze op de biomarkt. Daarnaast stonden enkele leerlingen in de keuken van het pop-up restaurant voor het bereiden van witloofgerechten. De leerlingen uit het bijzonder onderwijs maakten n.a.v. dit evenement een grote stap voorwaarts in hun groei naar sociale vaardigheden. Het festival was een initiatief van Sputnik vzw in samenwerking met CAG, Erfgoedcel Brussel, GC De Linde, Buurthuis Haren, café Toogenblik, Solid Haren en Witloofhandel De Schouwer. Veldverkenners Vanaf midden 2013 werd een samenwerking gestart met de blogsite Veldverkenners is een initiatief van het Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw (VILT vzw) en probeert de burger dichter bij de boer te brengen. In 2016 werd tweemaandelijks een themaverhaal van Het Virtuele Land in de kijker gezet in de rubriek Uit de Oude Doos, door middel van een opmerkelijke foto uit de beeldbank van CAG en relevante weetjes uit het betreffende themaverhaal. De rubriek wordt bij verschijning gepromoot op sociale media en in de nieuwsbrief van Veldverkenners. In 2017 wordt de samenwerking verder gezet. 40

44 4.5 Verzorgen van een moderne en attractieve communicatie (SD 5) Communicatie omtrent werking via eigen kanalen (OD 5.1) In 2016 analyseerde CAG de werking van Het Virtuele Land en het gebruik van de eigen communicatiekanalen. Op basis van deze resultaten wordt in 2017 via een enquête het brede publiek bevraagd. De vervaardiging van één of meerdere korte promofilmpjes met de voorstelling van het erfgoed van landbouw, platteland en voeding in Vlaanderen en Brussel (en tegelijk de werking van CAG) is vooruitgeschoven naar In 2016 werden zes reguliere nieuwsbrieven verstuurd, aangevuld met zeven nieuwsbrieven en/of uitnodigingen voor speciale evenementen, nl. Nacht van de Geschiedenis - 'Smaak' 22 maart 2016 Erfgoeddag - 'Rituelen' 24 april 2016 Uitnodiging Contactdag 'Collectie Traditie' 27 mei 2016 Open Monumentendag 11 september 2016 Uitnodiging expo 'Recht van 't Veld' 21 oktober 2016 Week van de Smaak - 'De Smaak van Toen' 10 tot 20 november 2016 Studiedag 'De hand aan de ploeg 1 december 2016 Alle nieuwsbrieven werden elektronisch verstuurd in de huisstijl van CAG. In 2016 communiceerde CAG via zijn Facebookpagina over de eigen werking en activiteiten van derden. In 2016 nam het aantal likes toe van 505 naar 649. Het vooropgestelde doel werd ruimschoots bereikt. Het mailadressenbestand wordt met regelmaat geüpdatet. De deelnemers van de verschillende activiteiten worden telkens opgenomen in de adressenlijst voor de nieuwsbrief. Op deze manier blijven zij op de hoogte van de werking van CAG. Eind 2016 ontvingen abonnees onze nieuwsbrief Overleg en communicatie met bevoegde overheden (OD 5.2) CAG informeerde in 2016 op een informele en formele manier de bevoegde (lokale, provinciale, regionale en nationale) overheden over de eigen werking en signaleerde knelpunten en troeven van het erfgoed van landbouw, platteland en voeding. Vooral in het kader van de voorbereiding van een nieuw cultureel-erfgoeddecreet werden gesprekken gevoerd met het Kabinet van minister van Cultuur Sven Gatz, met de Afdeling Cultureel Erfgoed van de Vlaamse overheid. Ook de toekomst van de Provinciale Collectie Bulskampveld en de mogelijke transitie van de Provincie West-Vlaanderen naar het Vlaamse niveau werd met vertegenwoordigers van de bevoegde overheden besproken in Verder participeerden vertegenwoordigers van verschillende overheden aan en reflecteerden ze over de werking van CAG, bijvoorbeeld via lidmaatschap van de bestuursorganen, klankbordgroepen en stuurgroepen van projecten (zie en 3.1.3). Jaarverslag CAG

45 42 Foto: Erfgoeddag in het woonzorgcentrum Edouard Remy, 24 april, Leuven

46 4.6 Netwerking en afstemming werking met erfgoedgemeenschap in binnen- en buitenland (SD 6) Afstemmen van eigen werking met het eigen veld en andere relevante organisaties en/of partners (OD 6.1) Via overleg in de adviesraad en klankbordgroepen werd afgestemd met het eigen veld en andere relevante organisaties en/of partners (zie en en ). Uiteraard stemde het centrum ook zijn werking af met de Afdeling Cultureel Erfgoed, het Departement Landbouw en Visserij en het steunpunt FARO en met andere expertisecentra en relevante erfgoedinstellingen. Dit gebeurde onder meer via het Cultureel-Erfgoedoverleg Extra inzet op samenbrengen en activeren van actoren m.b.t. erfgoed van voeding (OD 6.2) Net zoals de voorbije jaren zette CAG in 2016 extra in op het thema voeding en het bevorderen van de samenwerking tussen de erfgoedbeheerders van eten en drinken. Dat gebeurde zowel vanuit de basis- als de projectwerking. Alle acties werden tevens afgetoetst bij de klankbordgroep Voeding. Hieronder worden enkele voorbeeldactiviteiten opgesomd waarin het erfgoed van voeding een centrale plaats kreeg toebedeeld. Het Erfgoedtraject Voeding in Brussel (zie , en 5.7) dat in 2016 van start ging, richt zich expliciet op alle publieke en private beheerders van een voedings(deel)collectie in de hoofdstad en ook op alle traditiedragers die een voedingstraditie borgen. Collectiebeheerders en traditiedragers werden in de loop van 2016 bevraagd naar hun activiteiten. Waar nodig werden tips gegeven voor behoud en beheer van hun collectie en/of voor verdere borging van hun traditie. Om het project te sturen en te adviseren werd ook een klankbordgroep samengesteld. Die groep bestaat, naast Greet Draye en Yves Segers van CAG en Mieke Maes, Sylvie Maes en Annelies Tollet van Erfgoedcel Brussel, uit Peter Scholliers (VUB), Kathleen De Blauwe (AMVB), Clara Mathues (Brussels Museum voor de Molen en de Voeding) en Philippe Debroe (Sputnik vzw). Het samenwerkingsverband Boter bij de vis brengt tal van actoren die actief zijn rond het erfgoed van voeding samen (zie ). Het themaverhaal Mangia! Mangia! Italiaanse Belgen en hun keuken belicht de opkomst van de Italiaanse eetcultuur in België (mede) dankzij de gastarbeiders. Het verhaal werd gebaseerd op de gelijknamige tentoonstelling in het BELvue museum in In de publicaties Belgisch bakboek en Garage culinair wordt het erfgoedverhaal van baktradities en culinaire ambachten uitvoerig maar op een toegankelijke manier verteld (zie 5.14 en 5.15). Jaarverslag CAG

47 In tal van ICE-gerelateerde acties en projecten speelt het culinaire erfgoed een hoofdrol, bijvoorbeeld in het project rond de Geraardsbergse mattentaart (zie 5.6) Verder uitwerken van netwerken in het buitenland (OD 6.3) CAG werkte in 2016 verder aan het uitbouwen van een internationaal netwerk. Dit verliep onder meer via de bestaande netwerken en organisaties, zoals CORN (Comparative Rural History of the North Sea Area, sinds juni 2016 Comparative Rural History Network), EURHO (European Rural History Network), ICREFH (International Committee for the Research into European Food History en IEHA (Institut Européen d Histoire de l Alimentation). Dit zijn vooral academische netwerken, maar recent is daar ook in toenemende mate aandacht voor het rurale en culinaire erfgoed. CAG is tevens een door UNESCO geaccrediteerde NGO en is lid van de Association for Critical Heritage Studies (ACHS) en de ICH (Intangible Cultural Heritage) Researchers Group. CAG werd in 2016 lid van IAAM/AIMA (International Association of Agricultural Museums). In de nieuwsbrief voorjaar 2017 zal de werking van CAG en universitaire partner ICAG worden voorgesteld. Medewerkers van CAG zullen ook deelnemen aan het volgende internationale congres van AIMA dat plaatsvindt in Estland in mei Op 3 maart 2016 organiseerden Erfgoed Brabant en FARO (Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed) het congres Waardevol! Culturele duurzaamheid en regionaal erfgoedbeleid in de Verkadefabriek in Den Bosch. Op deze dag brachten bestuurders, beleidsmakers, erfgoedprofessionals, wetenschappers en professionals uit verwante domeinen uit Nederland en Vlaanderen samen om met elkaar de kracht van erfgoed in en voor de regio te verkennen. Tijdens de Werksessie Duurzame bijvangst bracht Chantal Bisschop een presentatie over het project garnalenverhalen (Week van de Smaak 2013) waarin zorg en erfgoed in samenhang met elkaar ontwikkeld waren. Op de Contactdag 'Collectie Traditie. Een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed van 27 mei gaf de Nederlandse Carolina Verhoeven van De Landskeuken een lezing over Onvergetelijk keukengerei en het conserveren van voeding als immaterieel erfgoed. Tijdens het ICAG-seminarie van 31 mei presenteerde prof. dr. ir. Theo Spek (Rijksuniversiteit Groningen) een lezing met als titel 'Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa: interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal historisch landschapsbeheer. Tijdens de studiedag De hand aan de ploeg op 1 december presenteerde Henk Dijlstra, conservator van het Fries Landbouwmuseum, de werking van zijn museum. Op uitnodiging van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland (KIE) nam Chantal Bisschop op 15 juni 2016 deel aan de Nederlands-Vlaamse expertmeeting Omgaan met controversieel erfgoed. Deze expertmeeting in Culemborg (Nederland) was georganiseerd in samenspraak met de UNESCO Leerstoel kritische erfgoedstudies aan de VUB. Tijdens de expertmeeting werd dieper 44

48 ingegaan op de praktijk, met name hoe overheden en erfgoedinstellingen kunnen bijdragen aan creatieve oplossingen voor vormen van erfgoed waar discussie over is. De discussies waren veelal toegespitst op zwarte piet, al werd ook gefocust op de dilemma s die spelen in tradities met dieren. CAG onderhield gedurende de looptijd van het Europeana Food and Drink project (zie verder 5.3) nauwe contacten met de verschillende buitenlandse partners in de vorm van geregelde Skypeconversaties. Foto: Overleg project Ontdek de geheimen van de Mattentaart, Geraardsbergen Jaarverslag CAG

49 4.7 Beleid met aandacht voor duurzaamheid en maatschappelijke en culturele diversiteit (SD 7) Aandacht voor diversiteit in zijn activiteiten en bij de samenstelling van zijn personeelsbestand en Raad van Bestuur (OD7.1) In elke vacature wordt uitdrukkelijk vermeld dat CAG een gelijkekansen- en diversiteitsbeleid volgt. Daarbij zijn de kwaliteiten van de kandidaten bepalend, ongeacht geslacht, religie, afkomst, leeftijd of fysieke beperking. De publieksactiviteiten bereiken een breed publiek. Op de klassieke lezingen komt een overwegend ouder publiek, bij andere evenementen zijn de bezoekers diverser. Zo bracht de activiteit op Erfgoeddag senioren en gezinnen met kinderen samen. Op de activiteit tijdens Open Monumentendag werden zowel jongeren, ouderen als gezinnen met kinderen bereikt. De vorming WOI op t erf focuste dan weer op landbouwers Het Erfgoedtraject Voeding in Brussel biedt omwille van zijn werking in de multiculturele hoofdstad van België, een uitgelezen kans om contacten te leggen met multiculturele verenigingen. Ook zij beheren immers collecties en zijn drager van tradities. Via Internationaal Comité vzw, een federatie die ca. 300 lidverenigingen telt, legde CAG eind 2016 contact met het Norouz-comité (zie ook ). Zowel voor 2017 als voor 2018 worden publieksactiviteiten met lidverenigingen rond lentefeesten gepland. Het themaverhaal Mangia! Mangia! Italiaanse Belgen en hun keuken dat in september 2016 werd gepubliceerd, vertelt het verhaal van de opname van de Italiaanse keuken in onze Belgische eetcultuur. Het themaverhaal focust op de aanwezigheid van Italiaanse migranten in België sinds het interbellum en op de manier waarom hun keuken langzaam de onze veroverde. Mangia! Mangia! is gebaseerd op de gelijknamige tentoonstelling in het BELvue museum, georganiseerd in 2007 in het kader van Week van de Smaak. Het was een initiatief van het BELvue museum en CAG. In de nieuwsbrief zet de rubriek In de kijker regelmatig initiatieven uit andere landen letterlijk in de kijker. In kader van het erfgoedproject Borgerhout bewaart werkte CAG samen met het Dienstencentrum in Borgerhout en andere partners een smaakvolle historische activiteit uit in functie van Erfgoeddag De reizende expo Taart! staat dan opgesteld in het Dienstencentrum. Focus is taart die we beschouwen als comfort food, gezelligheid en zorgen voor elkaar. Deze activiteit richt zich op ouderen in de samenleving. Op het festival Witloof! Harens Goud tijdens de Week van de Smaak werd samengewerkt met leerlingen uit het bijzonder onderwijs van de MAI BUSO-school in Opwijk. Via haar educatieve werking slaagt CAG erin om enkele specifieke doelgroepen te bereiken. Naast het didactisch materiaal, dat onrechtstreeks door de leerkracht bij kinderen en jongeren belandt, probeert CAG ook ook door publieksactiviteiten deze doelgroepen aan te spreken. Met de activiteiten die CAG 46

50 en Plattelandskassen aanboden op de Jaarmarkt Leuven werden niet enkel de jongste kinderen aangesproken, ook bleek dit een uitgelezen kans om kinderen van allochtone origine te laten kennis maken met ons landbouw- en voedingsverhaal. Met de workshops die in het kader van Farmony werden gegeven in de secundaire school in Merchtem werden eveneens jongeren met een multiculturele achtergrond bereikt. Foto: Driewielig getrokken voertuig met kantelbaar laadvlak voor het vervoer van lasten, BKV0197, Provinciale Collectie Bulskampveld, CAG object nr Jaarverslag CAG

51 4.7.2 Aandacht voor duurzaamheid en ecologisch bewustzijn en duurzame opslag van digitale collecties (OD 7.2) CAG werkt aan een milieubewust (erfgoed)beleid. Medewerkers worden gestimuleerd om zich te verplaatsen met het openbaar vervoer. Er worden ook twee blue-bike kaarten ter beschikking gesteld. CAG vermijdt bovendien het onnodig weggooien van spullen. Er wordt een nieuwe thuis gezocht voor oude tentoonstellingsstukken en publicaties. In 2016 kregen talrijke objecten van het project Supermarkt Europa een tweede leven als educatie/speelmateriaal voor kleuterscholen, o.a. kleuterschool Heilig Hart-instituut in Heverlee, Kleuterschool de Kraal in Herent en de basisschool de Regenboog te Grimbergen. Ook nam het Brussels Museum van de Molen en de Voeding (BMMV) uit Evere materiaal en oude CAG-publicaties (zoals Kattentongen, ezelsoren en varkenspoten, La Belgique Cuisine!) over. Tijdens de evenementen Krachtboer (29 mei) en Krachtvoer (10-16 september) ontvingen geïnteresseerden een oude CAG-publicatie. Alle publieksactiviteiten van CAG, zoals studiedagen en tentoonstellingen, worden alleen aangekondigd via een elektronische uitnodiging. Deze manier van communiceren is niet alleen goedkoper, maar kadert ook binnen een milieubewuster (erfgoed)beleid. CAG wil de resultaten uit projecten zo vaak als mogelijk verduurzamen via Het Virtuele Land, onder meer door de online publicatie van rapporten in pdf en de ontsluiting van gegevens en nieuw beeldmateriaal afkomstig uit projecten via de erfgoedbank. CAG sensibiliseerde ook andere organisaties voor de waarde van het digitaal depot waarin de data uit Het Virtuele Land opgeslagen zitten. Binnen de educatieve werking van CAG wordt getracht om duurzaamheid niet louter als onderwerp van landbouw- en erfgoededucatie aan bod te brengen, maar er zelf ook naar te handelen. Daarom wordt al het didactisch materiaal via verschillende websites digitaal aangeboden aan leerkrachten. De communicatie hieromtrent gebeurt hoofdzakelijk elektronisch. Vanuit de bekommernis om te streven naar meer duurzaamheid en het stimuleren van een ecologische bewustwording bij consumenten nam CAG ook deel aan het co-creatietraject Citizens for the Foodture opgestart door Vredeseilanden (zie ook ) Aandacht voor toegankelijkheid websites (OD 7.3) De erfgoedbank en organisatiewebsite bleef in 2016 Anysurfer-compliant voor blinden en slechtzienden. Ook de projectwebsite voldoet aan de voorwaarden van het Anysurferlabel. 48

52 4.8 Uitbouwen van een werking rond Immaterieel Cultureel Erfgoed en Mondelinge Geschiedenis (SD 8) CAG zet in de beleidsperiode nadrukkelijk in op het Immaterieel Cultureel Erfgoed van landbouw, platteland en voeding. In 2016 werd de werking rond ICE verder uitgebouwd en verstevigd. De klankbordgroep ICE en mondelinge geschiedenis kwam samen op 10 februari Hieronder worden de voornaamste aandachtspunten en acties in 2016 verduidelijkt Immaterieel Cultureel Erfgoed (ICE) ICE-overleg, samenwerking en afstemming in het cultureel erfgoedveld CAG maakt deel uit van het ICE-trekkersnetwerk. In 2016 kwamen de ICE-domeintrekkers LECA, ETWIE, CAG, Resonant, Het Firmament, tapis plein, FARO en platform acht keer samen. Tijdens de overlegmomenten werd algemeen afgestemd rond dienstverlening, begeleiding en beleidsmatige ontwikkelingen. Daarnaast werden met trajecten opgezet i.f.v. netwerk-, inhoudelijke en methodische ontwikkeling. De jaarlijkse ICE-bijeenkomst voor erfgoedcellen stond in het teken van een algemene update en uitwisseling over het ICE-veld en -ontwikkelingen. Op vraag van de erfgoedcellen lag de focus van de bijeenkomst op het thema ICE & diversiteit. In 2016 werd prioriteit gegeven aan het uitbouwen van de werkingslijn ICE & musea. Een toegespitste bevraging van 20 musea naar noden, wensen en werkvormen resulteerde in een reeks verkennende gesprekken (met o.a. Hopmuseum, NAVIGO ), een reeks doorverwijzingen binnen het ICEtrekkersnetwerk en een actieplan voor De gekozen werkvormen zijn labo s, werkbezoeken (persoonlijk bezoek en gesprek), actieve werkbezoeken (bezoek met team van externen, gesprek met conservator en aansluitend reflectiemoment/brainstormoefening/ ), workshops (aanbod en op maat). De werking werd reeds uitgerold in 2016 en wordt verdergezet in Op vlak van communicatie werd een nieuwsbrief op maat uitgestuurd (2/6) en een themadossier aangemaakt op Op internationaal niveau werd het dossier IMP: Intangible Cultural Heritage and Museums Project een tweede maal ingediend bij Creative Europe. Het dossier werd herwerkt o.b.v. de feedback vanuit Creative Europe op het eerdere ingediende dossier. Het dossier werd ingediend vanuit tapis plein vzw (i.s.m. ICE-trekkersnetwerk) en CFPCI-FR, KIEN-NL, SIMBDEA-IT, VMS-CH). In 2016 verdween de werkingslijn ICE & archiefwerking door de focus op ICE& musea en andere (beleidsmatige) prioriteiten veeleer naar de achtergrond. In 2017 zal echter een inhaalbeweging opgezet worden met de opstart van een gelijkaardig opgebouwd traject als het traject ICE & musea. Het ICE-trekkersnetwerk maakte samen met FARO en LOCUS (en in interactie met de regionale erfgoedcellen) een (digitale) informatiebrochure over de meerwaarde van ICE voor lokale besturen en de manieren waarop ze ICE-gemeenschappen in hun gemeente kunnen ondersteunen. De brochure Erfgoed voor doeners, wat immaterieel erfgoed betekent voor gemeentelijk beleid, en omgekeerd werd midden januari gelanceerd via diverse digitale kanalen en nieuwsbrieven. Jaarverslag CAG

53 Er werd verder werk gemaakt van de uitbouw en opvolging van het digitale ICE-platform, ter voorbereiding van een consortium zoals vermeld in de visienota ICE van de Vlaamse overheid (2010). Bijzondere aandacht ging uit naar de uitbouw van de website en drempelverlagende acties. Onder de noemer #ikschrijfgeschiedenis werden verschillende tools en formats uitgedacht, getest en gecommuniceerd. De tools boden handvaten om de communicatie van #ikschrijfgeschiedenis uit te bouwen en de sensibilisatie/diversificatie verder na te streven. Daarnaast boden de tools partnerorganisaties, gemeenschappen, gemeentes e.a. mogelijkheden om via #ikschrijfgeschiedenis laagdrempelig te werken rond immaterieel erfgoed en diversiteit aan immaterieel erfgoed in hun regio/binnen hun werkgebied in beeld te brengen, onder meer via de #isg-pijl, traditiespotters (vrijwilligers op pad), ambassadeurs, het embedden #isg-pagina Vanuit het Platform immaterieel erfgoed werden onder de noemer #isg verschillende samenwerkingen aangegaan met opleidingen hoger onderwijs: o.a. LUCA School of Arts en Artevelde Hogeschool opleiding Journalistiek. De diversiteit aan immaterieel cultureel erfgoed in Vlaanderen kwam met #ikschrijfgeschiedenis effectief meer in beeld. Het ICE-trekkersnetwerk maakte gezamenlijk werk van een voorstudie omtrent de uitwerking van een consortium rond het Platform voor Immaterieel Cultureel Erfgoed zoals vermeld in de visienota ICE van de Vlaamse overheid (2010). Er werd een SWOT-analyse uitgevoerd van het huidige model. Daarnaast werden verschillende modellen en cases van nabij bekeken, o.b.v. gesprekken en documenten: o.a. Archiefbank Vlaanderen, Erfgoedbibliotheek, TRACKS, coöperatief ondernemen (COOP CERA) en SA&S. De verzamelde content werd gebundeld in een dossier waarbinnen lessons learned van elk model opgelijst werden. Wegens de onduidelijkheid over de toekomst n.a.v. de decretale wijzigingen werd uiteindelijk geen beheersmodel naar voren geschoven. Verder werden ook enkele specifieke thema s (in de praktijk en op het platform) ontwikkeld en opgevolgd: ICE en ethiek (voorheen controversieel erfgoed), participatief documenteren van ICE, ICE en diversiteit, ICE en competentie-ontwikkeling/opleiding (i.s.m. FARO) en ICE en toerisme. ICE van landbouw, platteland en voeding De domeintrekkers nemen elk binnen het respectievelijk ICE-domein de rol op als makelaar en nemen het voortouw met betrekking tot de informatiedoorstroom binnen het professionele netwerk, onderlinge samenwerking en afstemming en de aanpak van specifieke noden binnen het domein. Als makelaar of trekker van het domein natuur en universum verdeelt CAG dit domein in drie subvelden: mens en dier, mens en voeding en mens en landschap. In 2016 werd stevig ingezet op het samenbrengen van mensen, gemeenschappen en netwerken en hadden we specifieke aandacht voor de link tussen ICE en collecties. De jaarlijkse contactdag van CAG stond in 2016 dan ook in het teken van: 'Collectie Traditie. Een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed'. Als aanspreekpunt voor ICE en dieren startte CAG in 2014 een traject op waarin bekeken wordt welke noden en vragen er leven rond dit thema, zowel binnen gemeenschappen als bij het brede publiek. CAG wil met alle relevante en geïnteresseerde spelers (erfgoedgemeenschappen, professionele erfgoedwerkers, dierenrechtenorganisaties, landbouworganisaties, overheidsinstanties, ethici ) ervaringen en expertise uitwisselen en een 50

54 duurzame dialoog aangaan. CAG zet specifiek in op het sensibiliseren van erfgoedgemeenschappen en het brede publiek rond dit thema. In het voorjaar van 2016 vond het jaarlijks ICE & dieren-overleg plaats met het Departement Milieu-, Natuur- en Energiebeleid, Dienst Dierenwelzijn (Eric Van Tilburgh) en het Departement Cultuur Jeugd en Media, Afdeling Cultureel Erfgoed (Cindy Zoons). Ditmaal stond de kwestie van het haanslaan in Riemst centraal. N.a.v. de commotie die was ontstaan bij het haanslaan op Zussen-kermis (Riemst) in de zomer van 2015, startte CAG samen met FARO een bemiddelingstraject op met de Dienst Dierenwelzijn. Om dit immaterieel erfgoed in ere te houden en toch binnen het huidige wettelijke kader te blijven, stelde CAG samen met de gemeente Riemst, de Dienst Dierenwelzijn en FARO een charter op. Bij de actualisering van hun website maakte de Dienst Dierenwelzijn een aparte webpagina aan met meer informatie voor lokale besturen i.v.m. traditionele volksgebruiken met dieren. CAG wordt er aangeduid als mogelijke bemiddelende en begeleidende instantie. De themapagina over ICE en dieren op werd in 2016 up-to-date gehouden en de internationale (UNESCO) ontwikkelingen over de ethische principes en dierenwelzijnsthematiek werden nauwgezet opgevolgd. Vanuit de opgebouwde praktijkervaring rond ICE en dieren, werd CAG uitgenodigd de Nederlands-Vlaamse expertmeeting Omgaan met controversieel erfgoed. Tijdens deze expertmeeting in Culemborg (Nederland) werd dieper ingegaan op hoe overheden en erfgoedinstellingen kunnen bijdragen aan creatieve oplossingen voor vormen van erfgoed waar discussie over is. De discussies waren veelal toegespitst op zwarte piet, al werd ook gefocust op de dilemma s die spelen in tradities met dieren. CAG schenkt in de lopende erfgoedzorgtrajecten met dieren specifiek aandacht aan het thema dierenwelzijn met o.a. een workshop en het uitwerken van een tekst rond dierenwelzijn. Het borgingstraject met de ganzenrijders in de Antwerpse polders, werd opgestart in 2014 en op vraag van de erfgoedgemeenschap in 2015 even on hold gezet. Na een vergadering van de Polderbond (de Verenigde Gansrijders Antwerpse Polders) in januari 2016, besliste de betrokken erfgoedgemeenschap gezamenlijk om (voorlopig) niet verder te gaan met een ICEerkenningstraject. Het erfgoedzorgtraject rond de Hondenzwemming te Sint-Baafs-Vijve (i.s.m. LECA en Sportimonium) ging in het najaar van 2015 van start. Nadat de organisatie Gaia in 2015 had uitgenodigd voor een bezoek, daagde de dierenrechtenorganisatie onverwacht opnieuw op tijdens de editie van Gaia was verheugd dat er rekening was gehouden met de verbeterpunten die het jaar daarvoor werden voorgesteld. De organisatoren gaan verder aan de slag met de bijkomende werkpunten die de dierenrechtenorganisatie formuleerde. Voor het erfgoedzorgtraject rond de Paardenkoers in Kontich stelde Het Sportimonium zich kandidaat als begeleider. CAG volgt samen met LECA dit traject vanop de achtergrond mee op. In een poging om de afkalvende erfgoedgemeenschap van het Hanenzetten terug te activeren Jaarverslag CAG

55 en te sensibiliseren, stak CAG samen met LECA, het stadsarchief Waregem en Erfgoedcel Leie- Schelde en enkele hanenzetters uit West-Vlaanderen de koppen bij elkaar. Ook hier volgt CAG dit verdere traject slechts vanop de achtergrond verder op. In het najaar 2015 startten CAG en de Provincie Vlaams-Brabant een tweejarig project op rond het erfgoed van het Brabants trekpaard (zie 5.5). In 2016 werd alle beschikbare informatie over de geschiedenis en het erfgoed van trekpaarden in Vlaams-Brabant in kaart gebracht. Een selectie van dit materieel erfgoed werd ingescand en volgens de regels van de kunst beschreven en ontsloten via en Een tweede aandachtspunt is het immaterieel erfgoed rond paarden en het Brabants trekpaard in het bijzonder. CAG inventariseerde welke gebruiken en tradities er in Brabant nog bestaan en bracht deze erfgoedgemeenschappen samen. Tijdens een eerste infomoment in februari 2016 werden de krijtlijnen en doelstellingen van dit project uiteengezet voor een diverse groep van trekpaardenliefhebbers. Via een invulformulier kon iedereen aangeven over welk erfgoedmateriaal hij/zij beschikt en zich kandidaatstellen voor de trekpaardenraad. In deze raad zitten traditiedragers die het ICE van het trekpaard een warm hart toedragen. Samen vormen zij een klankbordgroep die de borging van de trekpaardencultuur opvolgt, begeleidt, coördineert en inspireert. Piet Vanthemsche neemt de rol van voorzitter op. In het najaar van 2016 kwam de trekpaardenraad twee keer samen en verrichtte al cruciale werkzaamheden bij het opzetten van een erfgoedzorgplan. Op basis van de sterke en zwakke kanten van de trekpaardencultuur (SWOT-analyse) heeft de trekpaardenraad een aanzet tot actieplan opgesteld, met concrete acties die bijdragen aan de toekomst van de traditie. Dit erfgoedzorgplan wordt na terugkoppeling met de brede erfgoedgemeenschap tijdens een algemeen infomoment begin 2017, verder uitgewerkt en geconcretiseerd. CAG is ook aanspreekpunt voor ICE en voeding. Verschillende ICE-elementen met voeding die CAG de afgelopen jaren intensief begeleidde, kregen ondertussen een plaats op de Inventaris Vlaanderen van Immaterieel Cultureel Erfgoed: de Belgische frietkotcultuur, de kermiscultuur, het telen van grondwitloof en de Belgische biercultuur. Ook in 2016 bleef CAG verder betrokken, hield de vinger aan de pols en informeerde regelmatig naar de borgingsacties, onder meer in functie van de jaarlijkse voortgangsrapporten. Met het oog op de evaluatie van het ingediende UNESCO dossier van de Biercultuur in België, actualiseerden enkele vertegenwoordigers van de erfgoedgemeenschap van brouwers, zythologen en bierliefhebbers, onder begeleiding van CAG, het Vlaamse dossier over de biercultuur. In februari 2016 werd het Observatorium voor de diversiteit van de brouwkunst en haar waardering ervan opgericht. CAG maakt deel uit van het Observatorium en leidt ook de hieraan verbonden operationele werkgroep die de borging van de biercultuur opvolgt, begeleidt en coördineert. De biercultuur in België werd eind november 2016 opgenomen in de Respresentatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid van UNESCO: een mooie bekroning voor iedereen die zich inzet om deze eeuwenoude biercultuur levend te houden. 52

56 Via het Erfgoedtraject Voeding in Brussel (zie ook en 5.7) zet CAG in op het documenteren en registreren van Brusselse voedingstradities. Het gaat daarbij zowel om typisch Brusselse tradities als grondwitloofteelt en de productie van bieren van spontane gisting, als om in Brussel geïmporteerde tradities als het Norouz-feest op 21 maart. Traditiedragers wordt gewezen op het belang van borging van hun tradities. Begin 2016 vond een eerste overleg- en contactmoment met een 25-tal liefhebbers van de hopcultuur plaats. Tijdens deze netwerkbijeenkomst in het Hopmuseum van Poperinge werd duidelijk dat heel wat verschillende personen, organisaties en verenigingen op verschillende plaatsen bezig zijn met diverse borgingsacties en veel enthousiasme om de hopteelt levend te houden. CAG zal op vraag van de erfgoedgemeenschap in het voorjaar van 2017 een tweede vervolgbijeenkomst organiseren. Als lid van de projectgroep hielp CAG mee aan het opstellen van de projectaanvraag De geheimen van de Mattentaart. Dit LEADER-project werd eind 2015 goedgekeurd en ging begin 2016 van start. Geraardsbergen en Lierde willen met verschillende partners, waaronder CAG en met Europese steun, de mattentaart meer en breder onder de publieke aandacht brengen. Op basis van archief- en literatuuronderzoek én met behulp van negen interviews van mattentaartbakkers, mattenboeren, mattentaartliefhebbers en -kenners stelde CAG een onderzoeksrapport samen. Dit rapport gaat dieper in op de geschiedenis, de plaats in de lokale cultuur, het productieproces, het ambachtelijke karakter en natuurlijk de verschillende betrokkenen die samenwerken om het eindproduct te vormen. Op basis van dit rapport worden in 2017 mensen opgeleid tot mattentaartengids én verschijnt een publicatie. In deze artistieke publicatie wordt door Arne De Winde (KU Leuven-Hogeschool PXL Mad) de informatie uit het onderzoeksrapport gecombineerd met artistieke inbreng van enkele gastauteurs. Gedurende het onderzoek naar de geschiedenis en beleving van de mattentaart in Geraardsbergen, groeide bij de betrokken erfgoedgemeenschap ook de wens om een erfgoedzorgtraject te doorlopen. Onder begeleiding van CAG werd reeds een breed infomoment voor alle geïnteresseerde en betrokken traditiedragers georganiseerd met een goed gesmaakte SWOT-brainstorm. Een kleine werkgroep rond het ICE van de Geraardsbergse mattentaart gaat nu verder aan de slag met de opmaak van een erfgoedzorgplan. Ook het Internationaal Folkloristisch Oogstfeest De Pikkeling in de Faluintjesstreek startte onder begeleiding van CAG in 2016 een traject richting een aanvraag tot opname in de Inventaris Vlaanderen voor ICE. De goed georganiseerde erfgoedgemeenschap maakte reeds zelf een SWOT-analyse en stelde een actieplan op. Er werd ook een sensibiliserende petitie gestart om het draagvlak voor een inventarisaanvraag aan te tonen. Erfgoedcel Terf (BIE) plant in 2017 (mei-oktober) een kermisproject in de regio Roeselare. Op verschillende kermissen komt een mobiele vertelcaravan te staan waar bezoekers en foorkramers hun foto s, zwerfgoed, objecten e.d. kunnen laten inscannen en/of fotograferen. Ook hun kermisverhalen worden opgenomen. Er wordt tevens per kermis een nostalgisch randprogramma voorzien. Vanuit de insteek van de kermisgastronomie engageerde CAG zich Jaarverslag CAG

57 om hieraan mee te werken door het verrichten van contextonderzoek, communicatie en verwerking van de verkregen informatie tot een verhaal over kermiseten op Het Virtuele Land. Wat betreft het thema ICE en landschap, vond op 31 mei 2016 een ICAG-seminarie plaats met prof. dr. ir. Theo Spek (Rijksuniversiteit Groningen) over 'Veldnamen als levend erfgoed in het Nationaal Landschap Drentsche Aa: interdisciplinair landschapsonderzoek als basis voor integraal historisch landschapsbeheer. Het erfgoedzorgtraject voor de Bloesemzegening in Haspengouw werd op het einde van 2015 opgestart. Samen met de Erfgoedcel Haspengouw werd een kleine werkgroep rond het ICE van de Bloesemzegening samengesteld. Tijdens een eerste breed infomoment in oktober 2016 brainstormden een dertigtal geïnteresseerde en betrokken traditiedragers over de inhoud, sterktes, kansen, zwaktes en bedreigingen van de Bloesemzegening. De aanwezige traditiedragers stelden zich zo goed als allemaal kandidaat om deel uit te maken van de klankbordgroep en zodoende blijvend de borging van de Bloesemzegening op te volgen, te begeleiden, te coördineren en te inspireren. In 2015 werden samen met LECA tevens de eerste contacten gelegd voor een mogelijk begeleidingstraject voor de Floraliën Gent. Voorlopig werd dit on hold gezet. CAG begeleidt en ondersteunt dus (op vraag) heel wat organisaties, personen, verenigingen en overheden bij het borgen van ICE van landbouw, platteland en voeding. De diverse begeleidingstrajecten resulteerden in de verdere uitbouw van een netwerk van contacten. Als geaccrediteerde NGO door UNESCO werkte CAG verder aan de uitbouw van een netwerk van contacten in binnen- en buitenland. Sinds 2016 maakt CAG deel uit van het Experten Komitéé immaterielles Kulturerbe van de Duitstalige Gemeenschap van België. CAG is lid van de Association for Critical Heritage Studies (ACHS), ICH (Intangible Cultural Heritage) Researchers Group en ontvangt via de maandelijkse nieuwsbrieven informatie en ideeën over ICE van over de hele wereld. Eind 2016 werd in navolging van het D3O en D5O, ook een Domein 4 Overleg voor natuur en universum (D4O) georganiseerd. Het D4O wil alle cultureel-erfgoedorganisaties die op het Vlaams niveau actief zijn rond ICE van natuur en universum (expertisecentra, erfgoedcellen, musea, archieven ) geregeld samenbrengen. Zo kan de werking op elkaar worden afgestemd om een maximale kennisdeling, doorverwijzing en uitwisseling van informatie mogelijk te maken. Op basis van de wensen en noden die tijdens dit eerste overleg naar voren gekomen zijn, zal het D4O in de toekomst ook andere relevante organisaties (zoals bijvoorbeeld Steunpunt Levend erfgoed, Regionale Landschappen, Academie voor Streekgebonden Gastronomie of Boomgaardenstichting) vragen om deel te nemen aan dit halfjaarlijkse netwerkoverleg. 54

58 4.8.2 Mondelinge geschiedenis Aansluitend bij de werking rond ICE zet CAG ook in op acties rond mondelinge geschiedenis. De stad Geraardsbergen startte samen met CAG in de loop van 2016 het project Ontdek de geheimen van de mattentaart. Via een negental interviews met stakeholders werd er aandacht besteed aan de geschiedenis van de mattentaart, de tradities en gebruiken en verschillende verhalen en anekdotes. In het kader van de erfgoeddagactiviteit rond de expo Taart! (zie ) interviewde CAG drie bewoners uit het Woonzorgcentrum Edouard Remy in Leuven die vroeger in een bakkerij hadden gewerkt. De interviews werden verwerkt tot een filmpje, dat op Erfgoeddag werd vertoond. In het kader van het Erfgoedtraject Voeding in Brussel interviewde CAG in samenwerking met Philippe Debroe van Sputnik vzw een tiental kroongetuigen over de Harense grondwitloofteelt. De interviews zullen worden gebruikt om in 2017 ter gelegenheid van het festival Witloof! Harens Goud een expo te stofferen. Ook voor het project De Oudlandpolder: een blik op de agrarische identiteit nam CAG eind 2016 interviews af. Zo n tiental landbouwers uit de streek jong en oud, akkerbouw en veeteelt werden bevraagd. De resultaten verschijnen in een boek over de Oudlandpolder in Jaarverslag CAG

59 Foto: leerlingen spelen Farmony tijdens de lancering van de serious game, 27 oktober, Koeweidehof, Merchtem 56

60 5 Projecten Naast de basiswerking als expertisecentrum (zie de acties beschreven in hoofdstuk 4) zette CAG ook tal van andere projecten op m.b.t. de geschiedenis en het erfgoed van landbouw, platteland en voeding of nam het eraan deel. Deze activiteiten waren van uiteenlopende aard: sommige hadden veeleer een onderzoekscomponent, bij andere primeerde dan weer het publiekskarakter. Een aantal projecten focusten op het immaterieel agrarisch erfgoed, andere hadden dan weer het roerend agrarisch erfgoed als hoofdthema. Via deze dynamische projectwerking ontwikkelt CAG een integrale aanpak van het agrarisch en ruraal erfgoed en versterkt het ook de basiswerking van het Centrum in heel Vlaanderen en Brussel (en op termijn ook meer en meer in het buitenland). Bovendien genereerden deze extern gefinancierde projecten bijkomende financiële middelen. 5.1 Educatie landbouw en voeding, secundair onderwijs De educatieve werking van CAG gericht naar het secundair onderwijs verliep in 2016 in samenwerking met Plattelandsklassen. Beide organisaties namen reeds eerder het initiatief om een serious game Farmony te ontwikkelen rond duurzame landbouwpraktijken. In 2016 werd de laatste hand gelegd aan dit educatieve computerspel. Farmony is een simulatiespel waarbij de speler in de huid kruipt van een Vlaamse land- of tuinbouwer en zijn bedrijf zo duurzaam mogelijk moet runnen. Hoe houdt een landbouwer zijn bodem gezond of verbetert hij het welzijn van zijn dieren? Hoe zorgt hij voor een financieel weerbaar bedrijf of een goede relatie met zijn buren? Al spelend ontdekken jongeren welke initiatieven land- en tuinbouwers vandaag nemen om hun productie te verduurzamen op zowel ecologisch, economisch als sociaal vlak. Farmony is een serious game wat betekent dat elementen van gamification werden gebruikt om een eerder traditionele les over duurzaamheid op een attractieve en interactieve manier te brengen. Het spelelement werd gehanteerd om inhoud omtrent landbouw- en voedselproductie, duurzaamheid en landbouwpraktijken over te brengen. De competitieve component in dit spel daagt jongeren uit om enerzijds zo veel mogelijk spelletjes te winnen. En anderzijds om steeds beter te worden op spelniveau of anders gezegd, een steeds duurzamere bedrijfsvoering te realiseren. Daarbij werd opgemerkt dat het spel uniek is omdat ook de verliezer veel wint. Hij wint bij elk spel heel wat kennis die hem toelaat steeds duurzamere keuzes te maken. Farmony richt zich tot jongeren uit de 2de en 3de graad van het secundair onderwijs. Het spel werd gelanceerd op donderdag 27 oktober op het Koeweidehof in Merchtem. De leerlingen uit het 4de jaar wetenschappen van Sint-Donatus Bovenbouw gingen de uitdaging aan om enkele spelletjes te spelen tegen de bedrijfsleiders, Bart en Marijke Vanderstraeten d Hertefelt, de derde generatie op dit familiaal melkveebedrijf. De jongeren maakten er niet enkel kennis met het spel. Tijdens een rondleiding op het bedrijf kregen zij eveneens een blik achter de schermen van een hedendaags landbouwbedrijf. Dit liet hen toe om de theorie of simulatie uit het spel te koppelen aan de concrete landbouwpraktijk. De meerwaarde achter deze link met de realiteit zat in het feit dat jongeren de stap naar buiten zetten. Na het spelen van het computerspel legden ze de link met de real life- ervaring van het leven en werken op de boerderij. In Jaarverslag CAG

61 deze digitale tijden is het voor de jeugd uiterst belangrijk de kloof tussen het digitale en de realiteit te dichten. Deze studiedag kreeg een bijkomend duurzaam karakter doordat de leerlingen de verplaatsing van de school naar het bedrijf per fiets maakten. Om de ervaringen die jongeren opdoen aan de hand van de serious game Farmony te kaderen, werden vier lesbundels ontwikkeld. Deze stellen leerkrachten in staat, na afloop van het spel, die informatie samen met de leerlingen te bespreken. Centraal hierbij staat het concept flipping the classroom. In tegenstelling tot een klassieke les waarbij de leerkracht lesinhoud doorgeeft aan leerlingen, verwerven de leerlingen in Farmony spelenderwijs kennis. Een klassikale terugkoppeling na afloop helpt dit alles diepgaand te verwerken. Met dit concept sluit Farmony aan bij het werken met blended media in het onderwijs. Om Farmony onder de aandacht van leerkrachten te brengen, organiseerde CAG verschillende workshops en studiedagen. Hier konden leerkrachten kennis maken met het spel en ontdekken op welke manier het kan ingepast worden in de concrete klaspraktijk (zie ook ). Om geïnteresseerde leerkrachten op de hoogte te houden of te informeren over nieuwsfeiten uit het landbouw(educatieve) veld werd een facebookpagina voor Farmony opgemaakt. Via dit medium worden artikels gedeeld en studiedagen aangekondigd. Over de verschillende initiatieven lees je meer onder en Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.3.1, en Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen In 2016 werd het driejarige project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen afgerond. De nadruk lag dat jaar op valorisatie. Alle geregistreerde objecten van de betrokken collecties (Heuvelland, Leiedal, Bulskampveld, Bachten de Kupe en Waregem) werden online geplaatst via en Er werd werk gemaakt van de uitwerking van een thesaurus voor landbouwwerktuigen. Vanaf het voorjaar van 2016 kwam een werkgroep van CAG bijeen die per deelthema de termen in detail bekeek. Op wekelijkse basis werden alle geselecteerde termen overlopen. Telkens werd een correcte naam gesuggereerd, alternatieve namen voorgesteld en uitgezocht waar de term hiërarchisch (in de AAT) past. Tot slot werd telkens een korte definitie van het woord opgesteld. Dit proces werd tegen eind 2016 grotendeels afgerond. In 2017 staat vooral terugkoppeling met het erfgoedveld centraal. De meeste aandacht in 2016 ging uit naar het opstellen en publiceren van een handleiding voor de registratie, waardering en selectie van agrarisch erfgoed. Het werkinstrument, dat de naam De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties meekreeg, wil op een heel toegankelijke manier collectiebeheerders op weg zetten om hun collectie te registreren, in kaart te brengen, om schade aan landbouwerfgoed te herkennen, weloverwogen keuzes te maken en goed te beheren. De publicatie is stap voor stap opgebouwd en 58

62 gebruikt praktijkvoorbeelden uit heel Vlaanderen. De ontwikkelde methodiek is ook toepasbaar voor andere types van erfgoed zoals bijvoorbeeld ambachtelijk erfgoed (klompenmaker, tonnenmaker, smid ) en het erfgoed van voeding (keukengerei, verpakkingen ). De handleiding bestaat uit drie delen. In een eerste deel wordt duiding en achtergrond gegeven. In deel twee staat de concrete aanpak centraal. Aan de hand van illustraties en praktijkvoorbeelden stellen we de methode stap voor stap voor. Deel drie brengt een ABC van het agrarisch erfgoed. Volgens de letters van het alfabet worden 26 objecten uit het ruime agrarisch erfgoedveld gepresenteerd. De tekstjes dienen als voorbeeldbeschrijvingen. Zo wordt aangegeven hoe een bepaald object bij voorkeur geregistreerd wordt. De grafische dienst van de Provincie West-Vlaanderen stond in voor de vormgeving van de handleiding. Het boekje is vrij beschikbaar en te downloaden op de websites en De voornaamste resultaten van het project werden voorgesteld op een afsluitende studiedag De hand aan de ploeg, die doorging op 1 december in Roeselare (Huis van de Voeding). De Provincie West- Vlaanderen en CAG wensten immers hun ervaringen binnen dit project graag te delen met andere collectiebeheerders, organisaties of particulieren die agrarische collecties beheren of in hun hart dragen. Over het verloop van het project werd in 2016 ook een eindrapport opgesteld. Voor Bladwijzer, De Leiegouw en Depotwijzer.be werden korte artikels over het project geschreven. Ondertussen volgde de beslissing om het project in 2017 met één jaar te verlengen, onder meer voor het opstellen van een masterplan voor de collectie Bulskampveld en het afronden van de landbouwthesaurus. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.2.1, en Europeana Food and Drink Van januari 2014 tot eind juni 2016 was CAG partner in Europeana Food and Drink, een Europees project dat het commercieel hergebruik van digitaal cultureel erfgoed van eten en drinken wil stimuleren. Waar 2015 in het teken stond van de productie van zowel de Content Base als de overige producten, stond de eerste jaarhelft van 2016 in het teken van de evaluatie van zowel project als producten. Voor CAG betekende dat concreet meewerken aan de evaluatie-rapporten die de verantwoordelijken van de verschillende Work Packages moesten afleveren aan de Europese Commissie. CAG rapporteerde over de beelden die het aanleverde voor de Content Base. Het merendeel van die beelden waren het resultaat van de collectieregistratieopdracht die CAG in uitvoerde in het Museum van de Belgische Brouwers. CAG rapporteerde eveneens over de creatie van zowel de reizende als de virtuele expo Taart! en de verschillende publieksactiviteiten die rond de expo werden gebouwd. Zowel voor de expo als voor de activiteiten waren van tevoren allerlei doelen gesteld qua bezoekersaantallen, deelnemersaantallen, media-aandacht, De belangrijkste parameters werden met gemak overschreden. De expo lokte in totaal bijna bezoekers, terwijl er waren vooropgesteld. Aan de actie tijdens Week van de Smaak om Vlaamse bakkers erfgoedtaarten te laten Jaarverslag CAG

63 bakken namen geen 50 maar 100 bakkers deel en die verkochten geen maar taarten. De inzamelactie rond culinaire herinneringen, ook tijdens Week van de Smaak, leverde geen 60, maar 170 inzendingen op. Ook de virtuele expo haalde met net geen unieke bezoekers eind 2016 het vooropgestelde doel. Naast het evalueren, organiseerde CAG in april 2016 nog een talrijk bijgewoonde publieksactiviteit met Erfgoeddag rond de expo Taart! (zie ). De activiteit werd als good practice voorgesteld op de eindbijeenkomst van de verschillende partners in Budapest in juni De Europese Commissie beoordeelde het project in september 2016 met de op één na hoogste quotering. Voor CAG heeft het project gunstige gevolgen gehad. Er blijft interesse in de reizende expo in 2017 (zie ook 6.2). Ook de virtuele expo blijft te bekijken via Google Cultural Institute en via Europeana. CAG werd bovendien naar aanleiding van de expo begin 2016 ook betrokken bij de plannen van Uitgeverij Kannibaal om een Belgisch Bakboek uit te geven. Greet Draye schreef de historische inleiding bij het boek dat in oktober 2016 verscheen. Het boek was dan weer de aanleiding van een reeks radio-interviews in het Radio 1-programma Bar du Matin. Van oktober 2016 tot eind december 2016 werden de luisteraars vergast op de historische achtergrond van hun favoriete gebak. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1.1, 4.2.1, , 4.6.1, en Goddelijk Fruit Sinds 1951 vindt elk jaar de bloesemzegening plaats in het romaanse H. Kruiskerkje te Guvelingen. De stad Sint-Truiden stelt deze kerk nu open voor wandelaars, fietsers en andere bezoekers met de Trudopas. Binnen maken ze kennis met het kleurrijke verleden en heden van de fruitsector via de film Goddelijk Fruit. De achtergrondmuziek is van de hand van pianist en componist Jan Swerts (Sint- Truiden). In februari 2016 finaliseerde CAG deze documentaire film. De officiële voorstelling vond plaats tijdens de Bloesemzegening op zondag 17 april. De reacties van de bezoekers waren overweldigend positief. Dit project was een initiatief van de stad Sint-Truiden en Toerisme Sint-Truiden in samenwerking met Erfgoed Haspengouw en CAG en met financiële steun van Toerisme Vlaanderen. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.3, 4.2.2, 4.5 en In de bres voor het Brabants trekpaard Om de cultuur, de technieken en de tradities van het trekpaard levend te houden en op een dynamische manier door te geven aan toekomstige generaties startten het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) en de Provincie Vlaams-Brabant sinds 2015 het erfgoedzorgtraject In de bres voor het Brabants Trekpaard. Het basisonderzoek vond plaats in de loop van 2016 en bracht het materieel en immaterieel erfgoed van het trekpaard in kaart. We verzamelden informatie over de geschiedenis en het erfgoed van 60

64 trekpaarden in Vlaams-Brabant (waaronder het inzetten van deze paarden in de landbouw én andere economische sectoren). Het gaat om literatuur, foto s, postkaarten, schilderijen (en ander illustratiemateriaal), filmmateriaal, stamboeken, affiches en allerlei objecten zoals bijvoorbeeld medailles en diploma s van prijskampen, smidsgerief, paardengetuig De collectieregistraties werden reeds ingevoerd in de databank van Archiefbank Vlaanderen. In totaal werden er elf collecties in de databank ingevoerd en/of aangevuld. Ontsluiting van de collecties op de databank zal begin 2017 plaatsvinden. De resultaten van deze inventarisatie en studie worden gepresenteerd in een rapport dat begin 2017 wordt voorgesteld. Hierin komt ook een beknopte geschiedenis van het trekpaard in de provincie (Vlaams-)Brabant aan bod en een bespreking van nieuwe en traditionele trekpaardengebruiken. Ten slotte werden ook enkele specifieke acties ondernomen ter voorbereiding van een erfgoedzorgplan voor dit immaterieel erfgoed. De erfgoedgemeenschap van het Brabants trekpaard is vertegenwoordigd in de trekpaardenraad. Deze raad maakte in de loop van 2016 een SWOT-analyse van het erfgoed. In een tweede vergadering kreeg de raad de taak om het immaterieel erfgoed van het Brabants trekpaard te definiëren en af te bakenen. In de loop van 2017 zal de raad werken aan de uitvoering van een erfgoedzorgplan en borgingsacties die op termijn kunnen resulteren in een inventarisaanvraag (zie ook onder ). Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1.1, 4.2, 4.3, 4.6, Ontdek de geheimen van de Geraardsbergse mattentaart Om de Geraardsbergse kennis, tradities en het verleden rond de mattentaart en de relatie boer-bakker in kaart te brengen, startte de stad Geraardsbergen samen met CAG en met de steun van een Europees subsidiëringsprogramma voor plattelandsontwikkeling (LEADER) het project Ontdek de geheimen van de mattentaart. CAG verzamelde alle kwalitatieve en kwantitatieve gegevens over de mattentaart en bundelde dit in een rapport dat in september 2016 aan de leden van de stuurgroep werd voorgesteld. Er werd aandacht besteed aan de geschiedenis van de mattentaart, de tradities en gebruiken en verschillende verhalen en anekdotes die via een negental interviews met stakeholders naar boven kwamen.in de tweede helft van 2016 vond in Geraardsbergen een eerste algemeen infomoment plaats over het project en het borgen van de Geraardsbergse mattentaart als Immaterieel Cultureel Erfgoed. Op deze samenkomst werd de erfgoedgemeenschap in kaart gebracht, werd het erfgoed van de mattentaart gedefinieerd en afgebakend en werd een SWOT-analyse opgesteld. Ten slotte werd een werkgroep samengesteld die in 2017 het erfgoedzorgtraject van de Geraardsbergse mattentaart zal coördineren. (zie ook onder ). Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: , 4.2, 4.3, 4.6, 4.8. Jaarverslag CAG

65 5.7 Erfgoedtraject Voeding in Brussel In het voorjaar van 2016 startte CAG in opdracht van de Erfgoedcel Brussel met het erfgoedtraject Voeding in Brussel (zie ook ). Het gaat om een driejarig project dat is opgedeeld in twee fases. Tijdens de eerste fase van het project, die loopt tot het voorjaar van 2017, worden om te beginnen de relevantste (deel)collecties voeding in Brussel in kaart gebracht. Het gaat daarbij zowel om publiek toegankelijke als om private collecties. In 2016 werden negen collectiebezoeken afgelegd. De collecties worden geregistreerd in CollectiveAcces. De publiek toegankelijke collecties zullen worden opgenomen in het collectie-overzicht van CAG op Het Virtuele Land. Daarnaast worden ook Brusselse tradities in verband met voeding gelokaliseerd en gedocumenteerd (zie ook ). Naast de typisch Brusselse tradities als grondwitloofteelt, de productie van lage gistingsbieren, het bakken van Lakense taart en de openbare verkoop van karakollen, worden ook multiculturele tradities in het overzicht opgenomen. Zo wordt in Brussel ieder jaar op 21 maart Norouz gevierd, een feest ter verwelkoming van de lente. Door de samenwerking met Internationaal Comité vzw, één van de veertien Belgische federaties van minderhedengroeperingen, hoopt CAG nog meer voedingsgerelateerde tradities op het spoor te komen. Om ook de tradities te kunnen registreren in CollectiveAcces, werkt CAG aan een tool die ook bij andere projecten gebruikt zal kunnen worden. Zowel collectiebeheerders als traditiedragers worden in de eerste projectfase ook bevraagd: wat zijn kansen? Wat zijn noden? De tweede fase van het project zal erop gericht zijn om op basis van de bevraging met enkele van de collectiebeheerders en traditiedragers concreet aan de slag te gaan. In overleg met Erfgoedcel Brussel zal worden bepaald met wie wat wordt gedaan. Er wordt gedacht aan een mix van publieksprojecten, een registratietraject, een lezingenreeks en een publicatie. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1, 4.2, 4.3, 4.6, 4.7, Tiense suiker en de IJzerenweg In opdracht van het Regionaal Landschap Zuid-Hageland voerde CAG een historische studie uit naar de relatie tussen de Tiense suikerfabriek en het spoor. Die voorstudie kadert in het ruimer project Tiense suiker en de ijzerenweg van het Regionaal Landschap, de stad Tienen en de suikerfabriek. De komst van de spoorlijnen Leuven-Tienen en Tienen-Namen in 1837 en 1869 was van groot belang voor de ontwikkeling van de suikerindustrie. Die kon profiteren van de verbeterde import- en exportmogelijkheden die het spoor bood. De suikerfabriek werd tegen het einde van de 19 de eeuw zelfs zo groot dat voor de aanleg van een derde spoorlijn in 1878 rekening werd gehouden met de ligging van de industriële site. Zowel de suikerindustrie als het spoorwegnetwerk bepaalden in grote mate het landschap ten zuidoosten van de stad. Vandaag zijn twee van de drie spoorlijnen verdwenen, maar als wandel- en fietswegen blijven ze zichtbaar. De resultaten van het rapport werden voorgesteld door CAG op twee zeer talrijk bijgewoonde vertelavonden. De studie dient als basis voor een brochure en infoborden langs de wandelwegen die RLZH in de loop van 2017 zal ontwikkelen. CAG zal inhoudelijke bijstand verlenen bij de redactie van zowel brochure als infoborden. Bij de onthulling van de borden zal CAG gidsbeurten voorzien. 62

66 Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1, 4.3, Eetbaar Landschap Het LEADER-project Eetbaar landschap startte in 2016 en loopt tot en met Het is een samenwerkingsverband tussen Inagro, Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels, Erfgoedcel CO7, Landelijke Gilden, CAG, Stadsarchief Ieper, Plattelandsklassen, de steden Poperinge en Mesen en de gemeenten Vleteren en Heuvelland. Het project wil via tentoonstellingen, activiteiten en fiets- en wandelroutes getuigen van het vruchtbare verleden en heden van de Zuidelijke Westhoek. De talrijke projectpartners belichten de vele gezichten van de landbouw, met al het eetbare uit en van de streek. In 2016 werkte CAG inhoudelijk mee aan volgende acties. CAG werkte mee aan de mobiele tentoonstelling die werd gecoördineerd en uitgewerkt door Inagro. CAG leverde samen met Stadsarchief Ieper de historische beelden en schreef mee de korte tekstjes. Die werden samen met recente beelden gedrukt op een tentzeil. Deze evenementstent wordt door diverse organisaties en bedrijven ontleend. Gemeente Heuvelland, CAG en Inagro werkten samen rond Open Monumentendag een activiteit uit. De workshops boter bereiden samen met de expo over bier en het aanbod van lekkernijen uit de streek waren een succes (zie ). CAG schreef een kleine bijdrage voor de applicatie De Bergen (gemeente Heuvelland) dat werd gecoördineerd door Inagro. Deze applicatie werkt met QR-codes op producten en in het landschap, zodat geïnteresseerden snel uitgebreide informatie vinden. De historische expo Recht van t veld was een samenwerking tussen CAG en Stadsarchief Ieper. CAG voerde een kleinschalig onderzoek naar de rijke voedingsgeschiedenis van de regio, schreef de teksten voor de gids en de tentoonstelling, selecteerde mee het beeldmateriaal en de tentoongestelde objecten. De tentoonstelling Recht van t veld vertelde hoe het landschap en de bedrijvigheid doorheen de tijd in de regio veranderden. Het boerenleven van toen en de bijhorende gebruiken kwamen hier uitgebreid aan bod. Speciale aandacht ging naar de producten recht van t veld en de smaakvolle streekeigen lekkernijen. Bijhorend werd een gids uitgewerkt. De expo was van 21 oktober tot 16 december 2016 te bezoeken in de stadsbibliotheek van Ieper en werd positief onthaald. CAG werkte op basis van de resultaten van het onderzoek en het algemene verhaal van de landbouw een lezing uit die als smaakmaker de week voor de opening werd gepresenteerd. De historische expo 'Recht van 't veld' werd verwerkt tot compacte vorm die in 2017 zal reizen naar bibliotheken en cultuurcentra doorheen de Westhoek. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: , 4.2, 4.3, 4.4.2, 4.6, 4.7, Kempens veken, terug van weggeweest Kleine landschapselementen geven identiteit aan de regio. Onder die elementen vinden we afsluitingen terug. Vandaag worden vooral metalen hekken geplaatst. Deze seriemodellen komen ook op andere plaatsen in binnen- en buitenland veelvuldig voor. De oude traditionele hekken, vekens Jaarverslag CAG

67 zoals ze in de streek worden genoemd, zijn relicten geworden van vroegere tijden met een hoge cultuur-historische waarde. Het Regionaal Landschap de Voorkempen wil nieuw leven blazen in deze vekens zodat ze opnieuw gebruikt worden op het Kempense platteland. De vekens versterken de identiteit én de beleving van de Voorkempen. CAG voerde in 2016 hiernaar een beperkt historisch onderzoek uit. Voorjaar 2017 wordt de tekst gefinaliseerd. Op basis van dit rapport wil het Regionaal landschap deze poorten lokaal produceren met Kempens hout, samen én met lokale ondernemers. Op deze manier geeft het de lokale economie een duwtje in de rug en verkleint bovendien de ecologische voetafdruk. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1.1, 4.3, De Oudlandpolder: een blik op de agrarische identiteit De gemeenten Blankenberge, De Haan en Zuienkerke werken sinds 2000 samen met de Provincie West-Vlaanderen aan de toeristisch-recreatieve ontwikkeling van het poldergebied, de Oudlandpolder. De lokale actoren (landbouwverenigingen, gemeentebesturen en scholen) zijn vragende partij om na eerdere acties rond natuur, recreatie, landschapszorg en water landbouw centraal te zetten in het samenwerkingsverband. Landbouw bepaalt immers in grote mate de identiteit van de Oudlandpolder. Tot op vandaag is de landbouwsector een belangrijke economische tak in de streek. Dat is onder meer te merken aan de vele boerderijen die her en der in het landschap verspreid liggen. In opdracht van de Gebiedsgerichte werking Noord-West-Vlaanderen dienst Landbouw startte CAG in 2016 met een onderzoek over de landbouwgeschiedenis van de regio. Literatuur, archiefbronnen en gerichte interviews vormden de uitgangspunten. Van een tiental landbouwers uit de streek werden in december 2016 interviews afgenomen. Het onderzoek resulteert in twee producten. Ten eerste wordt de informatie gebruikt als input voor de opmaak van een hernieuwd landbouwleerpad in de vorm van een vijftiental informatieve borden over de landbouwidentiteit in de Oudlandpolder. Elk bord bevat een stukje hedendaagse landbouw, een blik naar het verleden en een thema van toekomstige uitdagingen. De borden zijn verspreid over de verschillende deelgemeenten van de Oudlandpolder. Ze dienen om de recreant in de regio te informeren. Op basis van het onderzoek wordt ten tweede een publicatie opgesteld die de agrarische identiteit van de Oudlandpolder weergeeft in tekst en beeld. Wat bepaalde het uitzicht van de Oudlandpolder? Welke teelten waren en zijn er belangrijk? Welke plaats nam de boer in het dorp in? De publicatie biedt informatie over de agrarische identiteit met aandacht voor de agrarische activiteiten vroeger en nu. De redactie van het manuscript is voorzien in het voorjaar van Het boek is gericht naar iedereen die zich betrokken voelt met de Oudlandpolder: inwoners, bezoekers, streekgidsen, recreanten Ook bezoekboerderijen in de streek kunnen er mee aan de slag. De publicatie is bovendien een instrument in de gezamenlijke promotie en bekendmaking van de troeven 64

68 in het gebied van de Oudlandpolder. In juni 2017 worden de publicatie en de borden officieel voorgesteld. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.3, en Registratie deelcollectie landbouw/voeding Suikermuseum Tienen De stad Tienen huisvest in haar Suikermuseum een unieke collectie. Het proces van biet tot suiker wordt op een unieke manier in beeld gebracht. Dat wordt mede geïllustreerd door de diverse objecten waarvan er velen in zeer goede staat verkeren en enkele vrij uniek zijn voor het Vlaamse erfgoedlandschap. In overleg met de stad Tienen werd in de zomer van 2016 de deelcollectie landbouw en voeding grondig aangepakt. Nieuwe of nog niet geregistreerde objecten vooral grote landbouwwerktuigen werden opgemeten en beschreven. Ook de uitgebreide collectie suikerpotten werd in kaart gebracht. De beschrijving van de reeds geïnventariseerde stukken werd tot slot nagezien en geactualiseerd. Van alle objecten werden bovendien de nodige foto s gemaakt. CAG registreerde in totaal 559 objecten van de deelcollectie landbouw en voeding. Het resultaat wordt in het voorjaar van 2017 ontsloten via de provinciale erfgoedbank en de erfgoedbank van CAG Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.2.1, en jaar FEVIA FEVIA, de federatie van de Belgische voedingsindustrie, bestaat 80 jaar. In kader hiervan vroeg FEVIA aan CAG om het bijhorende promofilmpje mee vorm te geven. CAG dook in diverse film- en fotoarchieven en maakte een selectie van het aanwezige beeldmateriaal. CAMtv monteerde deze beelden met hedendaags materiaal tot een dynamische promofilm. Die werd op 6 december voorgesteld op de jaarvergadering van FEVIA. In 2017 wordt bekeken op welke manier een verdere samenwerking tussen CAG en FEVIA mogelijk is. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: Belgisch Bakboek Naar aanleiding van de expo Taart! werd CAG begin 2016 gecontacteerd door Uitgeverij Kannibaal. De uitgeverij koesterde het plan om in samenwerking met Stefan Elias, meesterbakker van de befaamde Gentse bakkerij Bloch die in 2008 de deuren sloot, een boek uit te geven met recepten van typisch Belgisch gebak. Om het boek niet een zoveelste kookboek te laten zijn, wilde de uitgeverij historische duiding, zowel bij het idee van Belgisch gebak als bij de verschillende recepten. Greet Draye beschreef in een historische inleiding de wortels van de Belgische baktraditie: van kanttekeningen bij het Belgische karakter van zogeheten typisch Belgisch gebak, over middeleeuws Jaarverslag CAG

69 brood en feestgebak, het belang van brood in het dagelijkse eetpatroon in het Ancien Régime, tot de technische vernieuwingen in de negentiende eeuw en de evolutie naar banket voor iedereen vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Ook de verschillende soorten van gebak werden van historische achtergrond voorzien. Het Belgisch Bakboek verscheen in oktober De verschijning van het boek was de aanzet van een radioreeks over Belgisch gebak. Radio 1 wijdde van eind oktober tot eind december in het zondagochtendprogramma Bar du Matin een vast item aan de herkomst van typisch Belgisch lekkers. Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1, 4.3, 4.5, Garage Culinair Op vraag van Cera en uitgeverij Minestrone deed CAG onderzoek naar de oorsprong van enkele culinaire ambachten. In Garage Culinair portretteren Marc Declercq en Tony Leduc zestien ambachtslui die heel gedreven, maar niet professioneel, bezig zijn met het bereiden van authentiek voedsel. Ze draaien bijvoorbeeld pensen, roken vlees, fermenteren, maken chutney, pralines en kaas, ze bakken zuurdesembrood en taart, ze persen olie of maken limonade of vermout. Ze doen dat omdat ze op zoek zijn naar authentiek producten, die in vroegere tijdens steevast ambachtelijk werden vervaardigd. CAG bundelde de krachten en zocht voor elk van de zestien beschreven ambachten naar de historische wortels en de evoluties die de productieprocessen ondergingen door de tijd heen. Garage Culinair verscheen zowel in het Nederlands als in het Frans en werd voorgesteld op de Ceravennotendag in Bokrijk op 23 juli Dit project correspondeert met de volgende doelstellingen uit de basiswerking: 4.1, 4.3, 4.5,

70 6 Lezingen, tentoonstellingen 6.1 Lezingen Chantal Bisschop 22 januari: Meer dan boer alleen. Een geschiedenis van de Landelijke Gilden, , Consulentenvergadering Boerenbond, Leuven. 26 januari: Meer dan boer alleen. Een geschiedenis van de Landelijke Gilden, , Landelijke Gilden Waasmunster, Waasmunster. 3 maart: Garnalenverhalen. Samen pellen en vertellen, Congres Waardevol! Culturele duurzaamheid en regionaal erfgoedbeleid, Erfgoed Brabant en FARO, Verkadefabriek, Den Bosch, Nederland. 30 maart: Twee eeuwen culinaire geschiedenis en tradities, Erfgoedkamer Bertem, Bertem. 17 april: Meer dan boer alleen. Een geschiedenis van de Landelijke Gilden, , Zondagsbabbel Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Guthago, Sincfala Museum voor de Zwinstreek, Heist. Brecht Demasure Greet Draye 4 februari: Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog, Koninginnenhof, serviceclub Probus, Oostende. 22 maart: Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog, Davidsfonds Nacht van de Geschiedenis, Maldegem. 29 mei: Boerenleven. Documentaires over de mechanisering van de landbouw, op: Krachtboer Festival over de toekomst van onze landbouw, t Folk, Dranouter (Heuvelland). 11 oktober: Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog, Vorming WOI op t Erf Oost-Vlaanderen, Hof ter Motte, Poesele (Nevele). 14 oktober: Recht van t veld. Een geschiedenis van de landbouw in de Zuidelijke Westhoek, Stadsarchief Ieper, Ieper. 14 november: Boter bij de vis. Landbouw en voeding tijdens de Eerste Wereldoorlog, Week van de Smaak, Dienstencentrum Amelberga, Gemeente Stekene, Stekene. 5 februari: Zoete gebaktradities, Probus Oostkust, Knokke. 23 maart: Zoete gebaktradities, Erfgoed Haspengouw, Sint-Truiden. 26 april: Tiense suiker en de Ijzerenweg, Regionaal Landschap Zuid-Hageland, Tienen. 26 mei: Tiense suiker en de IJzerenweg, Regionaal Landschap Zuid-Hageland, Tienen. 20 oktober: Belgisch gebak, Uitgeverij Kannibaal, Gent. Femke Paulussen 19 april: Farmony: serious game over duurzame landbouw, Algemene Vergadering Plattelandsklassen, Hoeve Hof ten Bosch, Huldenberg. 22 oktober: Landbouw en voedselvoorziening in Leuven doorheen de geschiedenis, Studiedag contactpersonen Plattelandsklassen, Boerenbond, Leuven. Jaarverslag CAG

71 7 oktober: Farmony: serious game over duurzame landbouw, Sint-Donatus Bovenbouw, Merchtem. 2 november: Farmony: serious game over duurzame landbouw, Duurzame landbouw- en voedingssystemen, Lerarenopleiding Aardrijkskunde KU Leuven, STUK, Leuven. 10 november: Farmony: serious game over duurzame landbouw,nme-studiedag Department Leefmilieu, natuur en energie Lamot, Mechelen. 15 november: Farmony: serious game over duurzame landbouw, Project Doelgroepverbreding Plattelandsklassen, Hoeve t Alkenveld, Zottegem. Sarah Luyten 22 maart: Rauw met sap van limoen. Een culinaire schets van de oester, Nacht van de Geschiedenis, Zeveneken. Yves Segers 1 april, Introduction bij panel The Impact of Wars on Agriculture, Food and Landscapes), European Social Science History Conference (ESSHC), Valencia 14 juni: Experts and Inequality: Elite Formation in and for Rural Areas (met Leen Van Molle), internationale workshop ter voorbereiding van de verlenging van CORN (Comparative Rural History Network), Gent 9 september, Boeren op rijke grond. Landbouw in België en Haspengouw, , Opleiding tot natuurgids, Natuurpunt, Tongeren 15 november, Truffels en roggebrood. Tweehonderd jaar eetcultuur en kookboeken in Vlaanderen ( ), Davidsfonds, Zottegem 5 december, Bodembewust(er): Boeren in België, 1920 tot vandaag, Studienamiddag Zeven decennia bodemvruchtbaarheid, Bodemkundige Dienst van België, Heverlee Bert Woestenborghs 22 maart: Melk in de smaak. Productie, verwerking en consumptie van zuivel in Vlaanderen, , Davidsfonds, Nacht van de Geschiedenis, Zemst. 20 november: Introductielezing Boerenbabbel in kader van tentoonstellings- en publicatieproject Twee koeien en een half paard, Lokeren. 68

72 6.2 Tentoonstellingen Expo Boter bij de Vis Met deze expo, die CAG samen met tal van partners ontwikkelde (zie ) wordt de rol van de landbouwproductie en de voedselsituatie tijdens de Eerste Wereldoorlog onder de aandacht gebracht van een breed publiek. De bezoekers, zowel jong als oud, zien de Eerste Wereldoorlog vanuit een nieuwe invalshoek waarbij de evolutie van de landbouw- en visserijsector, de ontwikkelingen op het vlak van voedselvoorziening en de oorlogskeuken centraal staan. De twee identieke tentoonstellingen Boter bij de vis stonden in 2016 op volgende locaties en bereikte op die manier ongeveer bezoekers: 1 februari - 30 juni 2016: Nationaal Museum van Douane en Accijnzen (Financiecentrum "Noordster", Ellermanstraat 21, Antwerpen). 1 mei - 14 augustus 2016: t Grom (Midzelen 25a, Sint-Katelijne-Waver). 8 juli - 30 september 2016: Zuivelmuseum Blankenberge (Brugse Steenweg 68, Blankenberge). 2 oktober 2016: Open Bedrijvendag ILVO (Caritasstraat 39, 9090 Melle). oktober 2016: Kerk Attenhoven (Kerkstraat 125, Hoevenen). november - december 2016: Kasteel Ravenhof (Oud Broek 4, Stabroek). 7 november - 24 december 2016: Hospitaalkerk (Burchtstraat 40, Ninove) Expo Taart! CAG ontwikkelde samen met de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in het kader van het Europese project Europeana Food and Drink (zie verder 5.3) de expo Taart!. De expo gaat in op het ontstaan van moderne taarten, op tal van taarttradities en op feesttradities met gebak in andere culturen. De expo Taart! toerde in 2016 door heel Vlaanderen: 1 januari - 15 februari: Bakkerijmuseum, Veurne. 22 februari - 10 maart: Openbare Bibliotheek s-gravenvoeren maart: Cultureel Centrum Het Veltmanshuis, Sint-Martens-Voeren. 22 maart - 20 april: Ridderzaal Abdijsite, Sint-Truiden. 14 november - 10 januari 2017: Openbare Bibliotheek, Herk-de-Stad. In totaal bezochten een tal bezoekers de expo. In Haspengouw organiseerde de erfgoedcel extra activiteiten. Jaarverslag CAG

73 70 Foto: enkele publicaties waar CAG aan meewerkte in 2016

74 7 Publicaties 7.1 Artikels Bisschop, C., Meer dan boer alleen. Van boerengilde naar landelijke gilde in Vivenkapelle in: Rond de Poldertorens, 58 (2016), pp Bisschop, C., Meesters van hop en gerst', in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Bisschop, C., In een notendop, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Bisschop, C., Pasteien, patés en terrines, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Bisschop, C., Les maîtres du houblon et de l orge, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Bisschop, C., Historie de noix, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Bisschop, C., Terrines et pâtés, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Demasure, B., Publicatie De hand aan de ploeg plaatst agrarisch erfgoed in de kijker, in: De Leiegouw, 58 (2016), nr. 2, pp Demasure, B., Snauwaert, L. en Spolspoel, J., Handleiding De hand aan de ploeg. Agrarische erfgoedcollecties registreren, waarderen en herbestemmen, in: Bladwijzer. Wegwijs met Heemkunde Vlaanderen, 2016, nr. 18 luik behoud en beheer, pp Draye, G., Maarschalk de Plessis-Praslin', in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Draye, G., Inmaken op zijn Indiaas', in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Draye, G., Ieder zijn taart', in: Declercq, M. en Le Duc, T. (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Draye, G., Conservation à l'indienne, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Draye, G., Tartes et gâteaux', in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Draye, G., Terrines et pâtés, in: Declercq, M. en Le Duc, T. (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Karel E. en Segers Y., Structural policy and the State: changing agricultural society in Belgium and the Netherlands, , in: Martiin C., Pan-Montojo J., Brassley P. (Eds.), Agriculture in capitalist Europe, From food shortages to food surpluses, London and New York: Routledge, 2016, pp Luyten, S., Segers, Y. en Draye, G., Hemels Zoet. Culinaire adviezen en desserts op het Vlaamse platteland, , in: Tijd-Schrift. Heemkunde en lokaal-erfgoedpraktijk in Vlaanderen, 6 (2016), pp Jaarverslag CAG

75 Luyten, S., Pensenkermis', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Luyten, S., Kraakverse garnalen', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Luyten, S., Een kruidig aperitief', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Luyten, S., La kermesse aux boudins, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Luyten, S., Des crevettes archifraîches', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Luyten, S., Wermut', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Molema M., Segers Y. en Karel E, Introduction: agribusiness clusters in Europe, 19th and 20th centuries, in: Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis / The Low Countries Journal of Social and Economic History, 13 (4), 2016, pp Parmentier J., Segers Y. en Vrelust J., Naar de stad. Productie- en aanvoercircuits van voedsel en drank, in: Beyers L., Van Damme I. (Eds.), Antwerpen à la carte. Eten en de stad, van de middeleeuwen tot vandaag, Antwerpen: BAI, 2016, pp Paulussen, F., Van Caeser tot kaasmaker', in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Ons dagelijks brood, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Uitgesteld is niet verloren, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Zoet, zoeter, zoetst, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., De César au fromager, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Notre pain quotidien, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Stérilisation et fermentation, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Paulussen, F., Irrésistibles douceurs, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (photographe), Garage culinaire. Produits artisanaux à faire chez soi, Antwerpen, 2016, pp Segers Y., Economic clusters, knowledge networks and globalization: Fruit growing in Dutch Limburg, , in: Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis / The Low Countries Journal of Social and Economic History, 13 (4), 2016, pp Segers Y., Van Molle L. (2016). Les agriculteurs. In: Vantemsche G. (Eds.), Les classes sociales en Belgique: deux siècles d'histoire, (pp ). Brussel: CRISP. Segers Y., Food Systems in the Nineteenth Century, in: Bruegel M. (Eds.), A Cultural History of Food. In the Age of Empire, Chapt. 2, London and New York: Bloomsbury Academic, 2016, pp

76 Segers Y., Ingeblikt en verpakt: visconserven in België en West-Europa, in: Lescrauwet A., Fockedey N., Pirlet R., Pieters M., Ervynck A., Segers Y., Steevens I., Seys J., Mees J. (Eds.), Abstractenboek Studiedag 'Vissen in het verleden. Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgische zeevisserij', Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ), 2016, pp Segers, Y., Armemensenkost, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Segers, Y., Zonder rook, geen vlees, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Segers, Y., Un plat de pauvres, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Segers, Y., Pas de viande sans feu, in: Declercq, M. en Le Duc, T., (fotograaf), Garage culinair. Ambachtelijke producten om thuis te maken, Antwerpen, 2016, pp Woestenborghs B., Voor de vruchten van het land. Situering van de Vlaamse landbouw in de eerste helft van de 20e eeuw, in: Twee koeien en een half paard. Landbouw in Lokeren, , Lokeren, 2016, pp Boeken en brochures Craenen, M. (ill.), Draye, G. en Luyten, S., Taart Trofee in Bokrijk, Bokrijk, Demasure, B., De hand aan de ploeg. Handleiding voor het registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, Brugge, Elias, S. en Draye, G. Het Belgisch Bakboek, Veurne, Lescrauwet, A., Fockedey, N., Pirlet, R., Pieters, M., Ervynck, A., Segers, Y., Steevens, I., Seys, J., Mees, J., (Eds.), Abstractenboek Studiedag 'Vissen in het verleden. Een multidisciplinaire kijk op de geschiedenis van de Belgische zeevisserij', Oostende: Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ). Luyten, S., Decreus, F. en Vermote, J., Recht van t veld, Ieper, Rapporten Demasure, B., Eindrapport Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen ( ), Leuven (CAG), Demasure, B. en Woestenborghs, B., Registratie en waardering van de Provinciale collecties Bulskampveld. Deelcollectie landbouw en voeding, Leuven (CAG), Demasure, B., Registratie en collectie-evaluatie van het Openluchtmuseum Bachten de Kupe (Izenberge), Leuven (CAG), Draye, G., Tiense suiker en de IJzerenweg. Inhoudelijke voorstudie, Leuven (CAG), Sys, A., De geheimen van de mattentaart, Leuven (CAG), Jaarverslag CAG

77 7.4 Internetpublicaties Bisschop, C. en BELvue museum, Mangia! Mangia! Italiaanse Belgen en hun keuken, op: Het Virtuele Land, 2016, Demasure, B., Een slecht imago? Beeldvorming over boeren en voedselvoorziening tijdens en na de Eerste Wereldoorlog, op: Het Virtuele Land, 2016, Draye, G., Taart? Taart!, op: Het Virtuele Land, 2016, Luyten, S., De vader van de Vlaamse kookkunst, op Eos, 19 maart 2016, Luyten, S., Bij de imkerij, op: Het Virtuele Land, 2016, Osseweijer, D., Voor-, midden- en slotzang. De vinkensport in de Lage Landen, op: Het Virtuele Land, 2016, Paulussen, F., Wat is duurzame landbouw? Het belang een evenwicht na te streven tussen ecologische, economische en sociale aspecten van duurzaamheid, op: Farmony, 2016, Paulussen, F., Landbouw in harmonie met natuur en milieu, op: Farmony, 2016, Paulussen, F., Eerlijke prijs voor een eerlijk product, op: Farmony, 2016, Paulussen, F., Boer-en-Buiten, op: Farmony, 2016, Woestenborghs, B. Het brood van de armen. Een geschiedenis van de aardappel in België, op: Het Virtuele Land, 2016, 74

78 8 CAG in de pers 8.1 Geschreven pers Tentoonstelling Taart, in: Sint-Truiden Hoofdstad van Haspengouw (Sint-Truiden 2016), p. 12. Lambrechts T., Days of hunger: Flanders and wartime food shortages, in: Flanders Today, 3 februari Expo Taart in bib Voeren, in: De Etalage. Weekblad, 24 februari 2016, p.32. Smakelijke expo over taart, in: De Zondag, editie Limburg Zuid, 28 februari Expo in de bib toont alles wat je altijd al wou weten over taarten, in: Het Belang van Limburg. De Goednieuwskrant, 1 maart Alles wat je over taart wilde weten, in: Het Belang van Limburg, 2 maart De UiTtip van fijnproever Daniël! Boter bij de vis. Koken in bezet gebied, in: Maldegem Magazine, maart 2016, nr. 3, p. 16. [RuFe], Het verschil tussen taart en vlaai, in: De Weekkrant Sint-Truiden, 30 maart tot 5 april Brochure: Eetbaar Landschap in de Zuidelijke Westhoek, 1, Ieper, april 2016, p www/version/default/part/attachmentdata/data/brochure_eetbaar_landschap_eerste%20seizoen.p df Taart in de Voerense bib, in: Voerens Blaedsje, nr. 50, april juni Expo taart in bib Voeren op zondagnamiddag 28/02, in: Informatieblad. Driemaandelijks informatieblad van de gemeente Voeren, april-juni 2016, p. 7. Expo Taart! Erfgoed Haspengouw, in: Sint-Truiden Stedelijk informatieblad, april Kijkdagen landbouwcollectie Heuvelland, in: Heuvelland Info, nr. 122, april 2016, p. 2. Focus op Eetbaar Landschap, in: Heuvelland Info, nr. 122, april 2016, p [MDN], Kijkdag voor collectie Landbouwmuseum, in: Het Wekelijks Nieuws, 8 april Crott S., 270 machines zoeken nieuwe thuis. Gemeente houdt kijkdag voor collectie landbouwmuseum., in: Het Laatste Nieuws, 12 april Jaarverslag CAG

79 Jean-Pierre Dubois, Taart brengt mensen samen, in: De Serrist, jg. 15, 14 april 2016, p [SBC], Kijkdag voor collectie Landbouwmuseum, in: Het Wekelijks Nieuws / De Krant van West- Vlaanderen (regio Ieper), 15 april 2016, p. 54. Zondagbabbel: meer dan boer alleen, in De Zondag (regio Brugge- Oostkust), 17 april 2016, p. 25. Verslag van de lezing "Meer dan boer alleen" door dr. Chantal Bisschop op 17 april 2016, Sint-Guthago Tijdingen, maandelijks ledenblad van de Geschied- en Heemkundige Kring Sint-Guthago, nr. 466, juni 2016, p Van Leeuwen, J. en Jacobs, M. Duurzaam erfgoed in de praktijk. Verslag van een Vlaams-Nederlandse reflectiedag, Faro / Tijdschrift over cultureel erfgoed 9 (2016) 2, p Open Monumentendag Wederopbouwhoeve In t Stille Weg, in: Eetbaar landschap In de Zuidelijke Westhoek, 2, , p. 16. Flyer: Ontdek de wederopbouwhoeve, Heuvelland, Leclere, E., Onze bloesems zijn een feest waard!, in: Fruitteeltnieuws, 19-20, 14 oktober 2016, p. 22. Brochure: Eetbaar Landschap in de Zuidelijke Westhoek, 2, Ieper, september 2016, p De Wolf Wim, Echo, Proeven, genieten & dromen, Eerherstel voor de bakkunst, in: Weekend Knack, 26 oktober 1 november 2016, p. 99. Op het bord, Garage Culinair, in: VAB-magazine, oktober 2016, p.64. Kookboekenbom, Garage culinair, Ambachtelijke producten om thuis te maken, in: De Standaard magazine, 29/10/ Digitale pers Belgen en Friezen, op: Agrarisch Erfgoed Nederland, 27 januari 2016, op: Tentoonstelling "BOTER BIJ DE VIS", op: De Schakel, 18 februari 2016, op: Startmoment 'In de bres voor het Brabants trekpaard' in: Nieuwsbrief Erfgoed Provincie Vlaams- Brabant, 1 februari 2016, op: 76

80 Brabant&utm_medium= &utm_campaign=erfgoed &utm_term= &utm_content=all+customers. Oproep: In de bres voor het Brabants trekpaard, in: Nieuwsbrief Sector Erfgoedcel Pajottenland & Zennevallei, 1 februari 2016, op: B30258A EF23F30FEDED&temp=False&tx= #ikschrijfgeschiedenis: welke traditie of techniek zet jij verder?, in: VLIZine, jrg. 17, nr. 1 (januari 2016), op: Expo taart in bib, op: februari 2016, op: Lambrechts T., Days of hunger: Flanders and wartime food shortages, in: Flanders Today, 3 februari 2016, op: Lezing: Onze culinaire geschiedenis, in: Nieuwsbrief Publiek Erfgoedcel Pajottenland & Zennevallei, maart 2016, op: Alles wat je over taart wilde weten, in: Het Belang van Limburg, 2 maart 2016, op: Projectmedewerker "Immaterieel cultureel erfgoed van landbouw, platteland en voeding" (m/v), op: Haal meer uit het nieuws, 3 februari Zie: _platteland_en_voeding_(m_v)_2d73933a.aspx. Nico Meens, Taarten in de Voerstreek, in: Het Nieuwsblad, 16 februari 2016, op: Nico Meens, Taart in de Voerstreel, in: Het Belang van Limburg, 16 februari 2016, op: Wordt Brabants trekpaard cultureel erfgoed?, op: 26 februari Zie: Wordt Brabants trekpaard erkend erfgoed?, op: Ring tv: jouw nieuws, jouw zender, 26 februari 2016, op: Brabants trekpaard immaterieel cultureel erfgoed?, in: Vilt Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, 29 februari 2016, op: Jaarverslag CAG

81 Provincie wil Brabants trekpaard erkend zien als immaterieel cultureel erfgoed, in: Landbouwleven, 29 februari 2016, op: Expo over Limburgse vlaai, in: Het Belang van Limburg, 1 maart 2016, op: De UiTtip van fijnproever Daniël! Boter bij de vis. Koken in bezet gebied, in: Maldegem Magazine, maart 2016, nr. 3, p. 16, op: Wordt Brabants trekpaard erkend erfgoed?, op: 1 maart 2016, op Oproep: in de bres voor het Brabants trekpaard, in: Toerisme Pajottenland & Zennevallei, februari 2016, op: Wordt Brabants trekpaard erkend erfgoed?, in: Toerisme Pajottenland & Zennevallei, maart 2016, op: Wijne M., Wat schafte de pot tijdens WOI?, op: Nieuwsblad.be, 20 maart 2016, op: Melk was een bijproduct op de boerderij in de 19e eeuw, op: Vilt Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, 23 maart 2016, op: 19e-eeuw. Tien koeien genoeg voor megaboerderij midden 20e eeuw, op: Vilt Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, 24 maart 2016, op: 20e-eeuw. Oproep: Brabants trekpaard als erkend erfgoed?, in: nieuwsbrief Publiek Erfgoedcel Pajottenland Zennevallei, april 2016, op: Holsteinkoe gaf begin jaren 80 boost aan melkproductie, op: Vilt Vlaams infocentrum land-en tuinbouw, 30 maart 2016, op: Tentoonstelling "Boter bij de vis" in t Grom, in: Herita, april 2016, op: Karrenexpositie in Bulskampveld wordt opgedoekt, op: Actuali Beernem.Blog, 3 april 2016, op Brochure: Eetbaar Landschap in de Zuidelijke Westhoek, 1, Ieper, april 2016, op: 78

82 www/version/default/part/attachmentdata/data/brochure_eetbaar_landschap_eerste%20seizoen.p df. Collectie Traditie. Een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed CAG-Contactdag, in: FARO Nieuwsbrief, 6 april 2016, op: Zondagbabbel - Meer dan boer alleen. De evolutie van het plattelandsleven na WO II - Zondag 17 april 2016 op: Sincfala, Museum van de Zwinstreek, 7 april 2016, op: ICE en streekontwikkeling: De geheimen van de mattentaart. Immaterieel erfgoed in een LEADERproject, in: nieuwsbrief tapis plein ICE Kennis- en expertisedeling #2, 12 april 2016, op: 3EECCA86D D9797BBC. Collectie & traditie, een ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed, 27 mei 2016, in: nieuwsbrief tapis plein ICE Kennis- en expertisedeling #2, 12 april 2016, op: 3EECCA86D D9797BBC. Zondagbabbel: de evolutie van het plattelandsleven na WO II door dr. Chantal Bisschop, in: Nieuwsbrief Knokke-Heist, 13 april 2016, op: Taart: schrijf je in voor de toneelvoorstelling, in: Nieuwsbrief Erfgoedcel Leuven, 19 april 2016, op: Oproep: Deel jouw geheimen van de mattentaart, op: 18 april 2016, op: Erfgoeddagactiviteit Taart? Taart!, op: 24 april 2016, op: Erfgoeddag trekt 7396 bezoekers in Leuven, op: leveninleuven.be, 25 april 2016, op: Prijs Heemkunde West-Vlaanderen 2016, op: Heemkunde West-Vlaanderen, 11 mei 2016, op: Jaarverslag CAG

83 Bezoek Nationaal Museum van Douane en Accijnzen en expo Boter bij de Vis, op: Heemkundige Kring Zwijndrecht-Brecht, 23 april 2016, op: Contactdag Collectie en traditie, in: Nieuwsbrief Erfgoedcel CO7, 29 april 2016, op: CONTACTDAG: Collectie en Traditie, in: Nieuwsbrief Sector Erfgoedcel Pajottenland & Zennevallei, mei 2016, op: Collectie en traditie: een ontmoeting tussen roerend en immaterieel erfgoed, in: Nieuwsbrief Erfgoedcel Viersprong, 2 mei 2016, op: 7b. CAG-Contactdag Collectie Traditie, op: Erfgoed Brabant, 9 mei 2016, op: Collectie en traditie beloven elkaar trouw, op: Het Belang van Limburg, 9 mei 2016, op: Contactdag Collectie en traditie, in: Nieuwsbrief Erfgoedcel CO7, mei 2016, op: Ultieme poging "Toekomst voor het Hanenzetten", in: Nieuwsbrief Erfgoedcel Leie-Schelde, mei 2016, op: CAG-Contactdag: Collectie Traditie (27 mei 2016), in: Nieuwsbrief Erfgoedcel Haspengouw, 4 mei 2016., op: Ontmoeting tussen immaterieel en roerend erfgoed. CAG-contactdag in Bokrijk, 27 mei, in: KADOCe-Nieuwsbrief, 2016, 5, 13 mei 2016, op: 27 mei 2016, Lezing: Leuven, Onvergetelijk keukengerei en het conserveren van voeding als immaterieel erfgoed. Op: website Culinair Erfgoed Centrum, op: 80

84 ICAG-seminarie in: FARO Nieuwsbrief, 19 mei 2016, op: Lezing Boerenleven, op: Krachtboer, 26 mei 2016, op: Landbouwfestival Krachtboer in Dranouter, op: Westhoek.be, 24 mei 2016, op: Immaterieel erfgoed & musea: workshop op maat van jouw museumwerking, in: FARO Nieuwsbrief, 1 juni 2016, op: Uit de oude doos: evolutie van de bijenteelt, op: Veldverkenners.be, 2 juni 2016, op: Oproep In de bres voor het Brabants trekpaard, op: 19 juni 2016, op: Wedstrijd Taarttrofee, op bokrijk.be, juni 2016, op: Maak het lekkerste gebak en win de Taart Trofee van Bokrijk, op 15 juni 2016, op: Tiense suiker en de IJzerenweg op: 15 juli 2016, op: Tienen inventariseert landbouwalaam, op: 27 juni 2016, op: Tienen inventariseert landbouwalaam, op: 27 juni 2016, op: Expo 'Boter bij de vis in Zuivelmuseum, op: Agripress, 16 juli 2016, op: Expo: 'Boter bij de vis, op: Vlaanderen, 16 juli 2016, op: Expo Boter bij de Vis in het Zuivelmuseum, op: Kusterfgoed.be, 13 juli 2016, op: Zuivelmuseum pakt uit met opmerkelijke expo, op: Krant van Blankenberge, 15 juli 2017, op: Jaarverslag CAG

85 Geschiedenis van de bijenteelt in Vlaanderen, op: 9 augustus 2016, op: Geschiedenis van de bijenteelt in Vlaanderen, op: honing-shop.be, 24 augustus 2016, op: Riemst giet ophefmakend haanslaan in charter, op 26 augustus 2016, op: Nieuw charter verzoent dierenwelzijn en immaterieel erfgoed in Zussen, op 1 september 2016, op: Charter haanslaan in Riemst, in: Nieuwsbrief Erfgoed Haspengouw, 2 september 2016, op: Open Monumentendag Wederopbouwhoeve In t Stille Weg, in: Eetbaar landschap In de Zuidelijke Westhoek, 2, , p. 16, op: 6_voorjaar2017.pdf. Beleef de wederopbouw, op augustus 2016, op: Ontdek de wederopbouw van boerderijen na de Eerste Wereldoorlog op Open Monumentendag, op 1 september 2016, op: Open Monumentendag: Wederopbouwhoeve In't Stille Weg, op augustus 2016, op: Najaarsprogramma Eetbaar Landschap van start, op 8 september 2016, op: Boter maken, op augustus 2016, op: Nieuws uit het Heuvelland, op westhoek.be, augustus 2016, op: 82

86 Vandenreyt, Thomas, haanslaan ongehuwde vrouwen slaan geblinddoekt hoofd van dode haan, op TV-Limburg, 30 augustus 2016, op: Open Monumentendag 2016, in: Nieuwsbrief Erfgoedcel CO7, 1 september 2016, op: Open Monumentendag: Wederopbouwhoeve In't Stille Weg, op september 2016, op: Open Monumentendag: Wederopbouwhoeve In 't Stille Weg, op: Het Laatste Nieuws.be, september 2016, op: Open monumentendag - wederopbouwhoeve In 't Stille Weg, op: allevents.in, september 2016, op: Taarttrofee: recepten, op: bokrijk.be, september 2016, op: Studiedag agrarisch erfgoed, in: Nieuwsbrief Erfgoed Zuidwest, 20 september 2016, op: Vorming Save the date: De hand aan de ploeg, in: Nieuwsbrief BIE, oktober 2016, op: Ontdek het verhaal achter je zondagse koffiekoek, op radio1.be, 2 oktober 2016, op: Het roggeverdommeke, op: radio1.be, oktober 2016, op: De hondenwat?, op: blog van Bert De Smet, 3 oktober 2016, op: Infovergadering erkenning Bloesemzegening, in: Nieuwsbrief Erfgoed Haspengouw, 7 oktober De Diksmuidse Boterkoek, op: radio1.be, oktober 2016, op: Jaarverslag CAG

87 ICAG Seminarie Antwerpen à la carte, Over de etende stad en haar onlosmakelijke band met het platteland, in: FARO Nieuwsbrief, Nr. 190, 12 oktober 2016, op: Pain à la grecque, op: radio1.be, oktober 2016, op: Om den brode, op radio1.be, oktober 2016, op: Rechterhand van bakker Bloch bundelt recepten in boek, op: Bakboek Stefan Elias kijkt verder dan Bloch, in: Het Nieuwsblad, 22 oktober 2016, op: Expo Recht van t veld, op: ruraalnetwerk.be, oktober 2016, op: Brochure: Eetbaar Landschap in de Zuidelijke Westhoek, 2, Ieper, september 2016, p. 8-9, op: 6_voorjaar2017.pdf. Historische expo Recht van t veld, op: Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels, oktober 2016, op: Tentoonstelling 'Recht van 't veld', op: Het Nieuwsblad Regio Ieper, oktober 2016, op: De hand aan de ploeg. Studiedag registreren, waarderen en herbestemmen van agrarische erfgoedcollecties, op: FARO Vorming, november 2016, op: Tentoonstelling over de landbouwgeschiedenis, van akker tot bord: Recht van t veld, op: westhoek.be, 21 oktober 2016, op: Belgisch Bakboek: onze lekkerste streekspecialiteiten, op: 21 oktober 2016, op: 84

88 Belgisch Bakboek van de Gentse bakkerij Bloch: eerherstel voor de bakkunst, op: 27 oktober 2016, op: De hand aan de ploeg: agrarisch erfgoedcollecties in West-Vlaanderen, op: Archeonet.be, 2 november 2016, op: Tentoonstelling Boter bij de vis, op: Ninove, 3 november 2016, op: De hand aan de ploeg, in: nieuwsbrief Erfgoed Haspengouw, 4 november 2016, op: Tentoonstelling Boter bij de vis, op: Het Laatste Nieuws Regionaal, 7 november 2016, op: Recensie Belgisch Bakboek, op: South & Pepper. Let s talk about Food, 14 november 2016, op: Vanhoutte J., Nieuwe instrumenten helpen bij waarderen van religieus en agrarisch erfgoed, op: FARO.be, 16 november 2016, op: Studiedag agrarisch erfgoed: registreren, waarderen en herbestemmen, op: HERITA.be, november 2016, op: CAG. Digitale collectie-inventarissen, in: PACKED Nieuwsbrief, 10 November 2016,op: De hand aan de ploeg, in: BIE Nieuwsbrief 11/16, 3 november 2016, op: 81E26AE89F0E32AAFB68BF. De hand aan de ploeg, in: Nieuwsbrief erfgoedcel CO7, 28 oktober 2016, op: Tafelen in de Westhoek, op: gemeente Heuvelland, 14 november 2016, op: Jaarverslag CAG

89 Nieuwe instrumenten helpen bij waarderen van religieus en agrarisch erfgoed, op: FARO Actueel, 16 november, 2016,op: Witlooffestival Harens Goud, op: Veldverkenners, november 2016, op: De hand aan de ploeg, in: Nieuwsbrief Erfgoed Zuidwest, 22 november Op kaart: landbouwcollectie Bissegem, in: Nieuwsbrief Erfgoed Zuidwest, 22 november 2016, op: De hand aan de ploeg!, in: TWIE-zine nr. 50, november 2016, op: Lokerse boeren met elkaar in gesprek over de landbouw vroeger en nu, op: 30 november Maenhout, Klaas, Na de biercultuur, de frietcultuur?, op: De Standaard, 1 december 2016, op: Publicatie De hand aan de ploeg voorgesteld in Roeselare, op: Landelijke Gilden, 9 december 2016, op: Premie stopt terugval geboortes Brabants trekpaard, op: 13 december 2016, op: Premie stopt terugval geboortes Brabants trekpaard, op: 13 december 2016, op: In de bres voor het Brabants trekpaard, op: 12 december 2016, op: Devogeleer E., Provincie in de bres voor het Brabants trekpaard, op: 13 december 2016, op: Premie stopt terugval geboortes Brabants trekpaard, op: 13 december 2016, op: De hand aan de ploeg: nieuwe handleiding voor het registreren en waarderen van agrarisch erfgoed, op: ETWIE.be, 13 december 2016, op: 86

90 De wondere wereld van eten en drinken. Tijd-Schrift over 'Voeding', in E-Heem, 30 december 2016, op: De hand aan de ploeg, op: Heemkunde Gingelom, december 2016, op: Boter bij de vis, reizende expo over de Eerste Wereldoorlog, op: Evensi, december 2016, op: Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, Op een creatieve manier op zoek naar consensus. Verslag van de Nederlands-Vlaamse expertmeeting in Culemborg over controversieel erfgoed in: Immaterieel Erfgoed, jaargang 1, nummer 4, najaar 2016, p , op: Geyzen, A., Recensie: Bisschop, Chantal, Meer dan boer alleen. Een geschiedenis van de Landelijke Gilden, Leuven: Universitaire Pers Leuven, p, in: Contemporanea Jaargang XXXVIII Jaar 2016 Nummer 2, op: Audio-visuele pers Vandenreyt, Thomas, haanslaan ongehuwde vrouwen slaan geblinddoekt hoofd van dode haan, op TV-Limburg, 30 augustus Greet Draye, Het roggeverdommeke, in: Bar du Matin (Radio 1), 2 oktober Greet Draye, Diksmuidse boterkoek, in: Bar du Matin (Radio 1), 9 oktober Greet Draye, Pain à la Grecque, in: Bar du Matin (Radio 1), 16 oktober Greet Draye, Om den brode, in: Bar du Matin (Radio 1), 23 oktober Greet Draye, Boules de Berlin, in Bar du Matin (Radio 1), 30 oktober Greet Draye, Sandwiches en pistolets, in: Bar du Matin (Radio 1), 6 november Greet Draye, Sjoekes en nonnenscheten, in: Bar du Matin (Radio 1), 13 november Greet Draye, Broodpudding of bodding, in: Bar du Matin (Radio 1), 27 november Jaarverslag CAG

91 Greet Draye, Klaaskoeken en speculaas, in: Bar du Matin (Radio 1), 4 december Greet Draye, Toteman en kerstkoek, in: Bar du Matin (Radio 1), 11 december Foto: Boer met trekpaard, ca KADOC KU Leuven, collectie Boerenbond 88

92 9 CAG in cijfers Aantal personeelsleden 9 9 Aantal elektronische nieuwsbrieven 14 (6 + 8) 17 (6 + 11) Aantal ontvangers e-nieuwsbrief Aantal zelf georganiseerde studiedagen of in participatie met andere partners Aantal deelnemers op studie- en vormingsdagen Aantal publicaties Aantal lezingen Aantal artikels in de geschreven pers of op radio/tv Aantal artikels elektronische pers Aantal vragen om niet-projectgerelateerde informatie (elektronisch, schriftelijk, telefonisch) 320 c. 300 Aantal aanvragen beeldmateriaal HVL Aantal likes op Facebook Bezoekers Paginaweergaves Nieuwe bezoekers % 77.1% % 86,5% % 84.6% % 82,3% 4 Dit getal geeft het aantal aanvragers weer. In circa een derde van de gevallen betrof het aanvragen van meerdere beelden tegelijkertijd, voor o.a. publicaties, tentoonstellingen, presentaties etc. Jaarverslag CAG

93 Aantal bezoekers via diverse kanalen: Direct Zoekmachines Andere websites Sociale media

94 LIJST VAN AFKORTINGEN AAT ACHS AMSAB-ISG AMVB ASG BKRM BMMV BOOC CAG CC CJSM COMEET COMETA CORN CO 7 CVAa D4O ETWIE EURHO ICAG ICE ICH ICREFH IEHA ILVO KADOC KIE KMKG KU Leuven KVLV LECA LoS MAI MAS MIAT M HKA MoSa MOT NAVIGO NCDD Arts and Architecture Thesaurus Association for Critical Heritage Studies Archief en Museum van de Socialistische Arbeidersbeweging Instituut voor Sociale Geschiedenis Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel Academie Streekgebonden Gastronomie Bokrijk Brandmerkt Brussels Museum van de Molen en de Voeding Boechoutse Organisatie Oldtimers Club Centrum Agrarische Geschiedenis Cultureel Centrum Cultuur, Jeugd, Sport en Media Cultuuroverleg Meetjesland Collectiemetadata Comparative Rural History of the North Sea Area CultuurOverlegZeven Centrum Vlaamse Architectuurarchieven Domein 4 Overleg Expertisecentrum voor Technisch Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed European Rural History Organisation Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis Immaterieel Cultureel Erfgoed Intangible Cultural Heritage International Committee for the Research into European Food History Institution Européen d Histoire de l Alimentation Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek Documentatie- en onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis Katholieke Universiteit Leuven Katholiek Vormingswerk voor/van Landelijke Vrouwen Landelijk Expertisecentrum voor Cultuur van alledag Lochristi Sierteeltmuseum Maria Assumptie Instituut Museum aan de Stroom Museum voor Industriële Archeologie en Techniek Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen Moderniteit en Samenleving Museum voor de Oudere Technieken Nationaal Visserijmuseum Oostduinkerke Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid Jaarverslag CAG

95 NGO Niet-gouvernementele Organisatie OD Operationele Doelstelling ODIS Onderzoeksteunpunt en databank intermediaire structuren in Vlaanderen OMD Open Monumentendag POLS Platform Omgeving Leie/Schelde SD Strategische Doelstelling SIWE Steunpunt Industrieel en Wetenschappelijk Erfgoed SLO Specifieke Lerarenopleiding SST Samenwerkingsverband sociale tewerkstelling SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities & Threats t Grom Groentemuseum Sint-Katelijne-Waver TSEG Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis TWI-erfgoed Technisch, Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization VBF Verdediging der Belgische Foorreizigers VDAB Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding VIAA Vlaams Instituut voor Archivering VILT Vlaams Infocentrum Land- en Tuinbouw VIVO Vlaams Instituut voor Vorming en Opleiding VKSJ-KSA Vrouwelijke Katholieke Studerende Jeugd- Katholieke Studenten Actie VLAM Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing VLIZ Vlaams Instituut voor de Zee VLM Vlaamse Landmaatschappij VTE Voltijds tewerkgestelde equivalenten VUB Vrije Universiteit Brussel WZC Woonzorgcentrum 92

96 Missie Het Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) wil, samen met andere geïnteresseerden, het verleden van landbouw, platteland en voeding bestuderen, bewaren en toegankelijk maken voor een groot publiek. Dit culturele erfgoed wordt belicht in zijn nationale en internationale context, waarbij ook grote aandacht uitgaat naar de interactie met actualiteit en toekomst. CAG is een kenniscentrum dat de geschiedenis van het brede themaveld landbouw, platteland en voeding bestudeert. Hierbij wordt de periode van 1750 tot vandaag bestreken. CAG is een onafhankelijk kruispunt voor erfgoedinitiatieven. Het doet aan ondersteuning, geeft advies en zoekt samenwerking op maat van de partners. CAG biedt ook informatie, educatie en animatie. Het wil het brede publiek aanspreken over verleden, heden en toekomst van landbouw en voeding, via publicaties, lezingen, evenementen en het internet. Inzake wetenschappelijke ondersteuning kan CAG rekenen op de medewerking van het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis (ICAG) van de KU Leuven. CAG is erkend door de Vlaamse Overheid als expertisecentrum voor het agrarisch erfgoed in Vlaanderen. CAG kan rekenen op de steun van: Jaarverslag CAG