Cover Page. Author: Doornmalen A.G.J. van Title: De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca ca.1400) Date:

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Doornmalen A.G.J. van Title: De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca ca.1400) Date:

2 De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca ca. 1400) A.G.J. van Doornmalen

3

4 De Herlaars in het Midden-Nederlandse rivierengebied (ca ca. 1400) Proefschrift Ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College van Promoties te verdedigen op donderdag 12 oktober 2017 klokke 13:45 uur door Aloysius Gijsbertus Joseph van Doornmalen Geboren te Venray in 1960

5 Promotores: Prof. drs. H.L. Janssen Prof. dr. P.C.M. Hoppenbrouwers Promotiecommissie: Prof. dr. A.J.A. Bijsterveld (Tilburg) Prof. dr. D.J. de Vries Prof. dr. D.E.H. de Boer (Groningen) Prof. dr. J.A. Mol Dr. J.A.E. Kuys (Nijmegen) Dr. R. Stein

6 Inhoudsopgave WOORD VOORAF 13 1 DE HERLAARS IN HET MIDDEN-NEDERLANDSE RIVIERENGEBIED Vraagstelling Opzet van het onderzoek 18 2 DE HERLAARS, NOBILES Nobiles Edelen in de landsheerlijkheden Brabant, Gelre, Holland, het Sticht en Luik Grensadel, een bijzondere groep? Lineage, de adellijke familiestructuur Burcht en naamgeving 34 3 DE HERLAARS, HET SOCIAAL-CULTUREEL EN SOCIAAL-POLITIEK VERMOGEN Het politieke landschap, Taxandrië de 11de - 13de eeuw De vroegste vermeldingen ( ) Dirk van Herlaar ( ) Dirk van Herlaar (1108 / 1133 / 1140 / 1167/ <1173 / 1196 / 1214 / 1218) Herlaar en Ameide ( ) Petronella van Herlaar ( ) Dirk van Herlaar (1235-<1286) Arnold van Herlaar ( ) Dirk van Herlaar ( (?) Aleid van Herlaar ( ) Gerard van Loon ( ), heer van Herlaar ( ) Gerard van Loon, heer van Herlaar ( ) Gerard van Loon, een raadselachtige afkomst Gerard van Herlaar ( ) Dirk en zijn nazaten, heren van Ameide en Ammersoyen (1312-<1381) Dirk van Herlaar ( ), heer van Ameide 86 V

7 3.7.2 Gerard van Herlaar (1347?-1354), heer van Ammersoyen Jan van Herlaar ( ), heer van Ameide ( ) Arnold van Herlaar (1344-<1381), Heer van Ammersoyen (1354-<1381) Arnold en zijn nazaten, heren van Poederoyen (1347->1440) Arnold van Herlaar (1336?-1347), heer van Poederoyen (1347) Gerard van Herlaar (1359- <1393), heer van Poederoyen (>1361- <1393) Arnold van Herlaar ( ), heer van Poederoyen (1393?-1394) Jan van Herlaar ( ), Heer van Poederoyen Johan en zijn nazaten, heren van Empel-Meerwijk ( ) Johan Coc van Herlaar (1342- <1348), heer van Empel-Meerwijk Gerard van Herlaar (1348- >1383), heer van Empel-Meerwijk Jan van Herlaar ( >1383-<1413), heer van Empel-Meerwijk Samenvatting DE HERLAARS, OPBOUW EN OMVANG VAN HET SOCIAAL-ECONOMISCH VERMOGEN Inleiding Vormen van bezit Leenregisters, administratie van bezit Ontwikkeling van het bezit van de Herlaars in hoofdlijnen Heren van Herlaar, het bezit in Brabant Herlaar Advocatus Waren de Herlaars leenmannen van Luik? De verkoop van het kernbezit Herlaar Het leenhof van Herlaar Heren van Ameide, het bezit in Ameide Het land van Ameide De stad Ameide Heren van Ameide, in leen uitgegeven bezit in Ameide Heren van Ameide, in leen uitgegeven bezit buiten Ameide Inleiding Reconstructie van in leen uitgegeven bezit in de Bommelerwaard Reconstructie van in leen uitgegeven bezit buiten de Bommelerwaard Heren van Ameide, het verwerven van het bezitscomplex in het rivierengebied Heren van Ameide, het verwerven van Ammersoyen 211 VI

8 4.8 Heren van Ameide, de hoge heerlijkheden Bokhoven en Ammersoyen Bokhoven Ammersoyen ( ) Heren van Poederoyen en van Empel-Meerwijk Poederoyen (1347->1400) Empel-Meerwijk ( ??) Samenvatting DE HERLAARS, HUIZEN ALS SYMBOLEN VAN MACHT EN PRESTIGE Inleiding Heren van Herlaar, het huizenbezit Het kasteel Oud-Herlaar Kasteel Nieuw-Herlaar Het huis De Ruwenberg Heren van Ameide, het huizenbezit van Ameide Het huis te Ameide Het huis te Zuilichem Het huis te Ochten, de Appelenburg Het huizenbezit in de hoge of vrije heerlijkheden Het huis te Bokhoven Het huis te Empel-Meerwijk Het huis te Poederoijen Kastelen als Gelderse steunpunten langs de Maas Kasteel Ammersoyen Ammersoyen, een reconstrcutie van de14de-eeuwse situatie Ammersoyen, de woonfunctie Ammersoyen; de militaire functie Theorieën over het vierkante kasteel Het ijken van de bouwperiode van Ammersoyen Woningen van de leenmannen Samenvatting SAMENVATTING Het sociaal-cultureel en sociaal-politiek vermogen van de Herlaars Het sociaal-economisch vermogen van de Herlaars 295 VII

9 6.3 De huizen van de Herlaars, symbolen van macht en prestige Besluit SUMMARY The social-cultural and social-political capital of the Herlaars The socio-economic capital of the Herlaars The houses of the Herlaars, symbols of power and prestige Conclusion 312 BIJLAGEN Reconstructie van de filiatie van Van Herlaar Chrono-typologie van H.L. Janssen 316 LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN 317 BRONNEN EN LITERATUUR 319 Archieven 319 Internetbronnen 321 Bronnen 322 Literatuur 328 Curriculum vitae 357 VIII

10 Lijst van afbeeldingen en genealogische schema s Afb. 1: Geografisch kader van het onderzoeksgebied Afb. 2: Schematisch overzicht van de vervlechting van de aristocratische geledingen Afb. 3: Gen. schema verwantschap Dirk van Herlaar (±1173) Afb. 4. Gen. schema filiatie Petronella van Herlaar ( ) Afb. 5: Gen. schema verwantschap Van Heusden en Van Kleef-Heinsberg Afb. 6: Gen. schema filiatie Dirk van Herlaar (1232-<1286) Afb. 7: Wapenzegel Dirk van Herlaar, (1266) origineel en tekening Afb. 8: Gen. schema filiatie Arnold van Herlaar ( ) Afb. 9. Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar ( ) Afb. 10: Wapenzegel Gerard van Loon, staand zegel Aleid van Herlaar, zegel Gerard van Herlaar Afb. 11: Gestileerde weergave van wapenschilden, Van Loen, Van Lohn en Van Looz Afb. 12: Zegelafgietsel van Gerard van Loon landcommandeur van Alden Biesen Afb. 13: Wapenzegel Johan (dictus) Coc (1277), origineel Afb. 14: Gen. schema filiatie Dirk van Herlaar ( ) Afb. 15: Wapenzegels Gerard van Herlaar (1353), originelen en tekening Afb. 16: wapenzegel Jan van Herlaar, origineel Afb. 17: Gen. schema verwantschap 4 de graad Heilwich van Herlaar en Hendrik van Vianen Afb. 18: Gen. schema filiatie Arnold van Herlaar ( ) Afb. 19: Wapenzegel Arnold van Herlaar (1353), origineel en tekening Afb. 20: Gen. schema verwantschap Van Herlaar - Van Arkel Afb. 21: Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar - Jan van Herlaar (Poederoyen) Afb. 22: Gen. schema filiatie Aleid van Herlaar-Jenne van Herlaar (Empel - Meerwijk) Afb. 23: Gestileerde weergave van het wapenschild van de gemeente Empel Afb. 24: Schematisch overzicht van overdrachten bezit in de periode Afb. 25: Kaart en afbeelding van het kasteel Oud Herlaar en omgeving, P.J. Adan Afb. 26: Verspreiding van het bezit van de heren van Herlaar vermeldt tussen ( ) Afb. 27: Schematisch overzicht van aanspraken betreffende Herlaar ( ) Afb. 28: Schematisch overzicht van visies op het leenhof van Herlaar Afb. 29: Topografisch overzicht verspreiding van lenen van het leenhof van Herlaar 15 de eeuw Afb. 30: Ontginningsgebieden Tienhoven, Ameide en Meerkerk Afb. 31: Kadastrale minuut Ameide Afb. 32: Topografisch overzicht van bezit van de Herlaars ca Afb. 33: Topografisch overzicht van huizen in de heerlijkheden van Van Herlaar Afb. 34: Oud-Herlaar anno 2008 en kadastrale minuut Afb. 35: Deel van Oud-Herlaar situatie Afb. 36: Tekening huis Oud-Herlaar, J. van Croes Afb. 37: Tekening huis Oud-Herlaar, A. De Haen Afb. 38: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman Afb. 39: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman Afb. 40: Gravure huis Oud-Herlaar, H. Spilman Afb. 41: Tekening huis Oud-Herlaar op detail kaart 1737, P.J. Adan Afb. 42: Tekening plattegrond Oud-Herlaar 1735, H. van der Beck Afb. 43: Tekening plattegrond Oud-Herlaar IX

11 Afb. 44: Topografische situering Nieuw-Herlaar Afb. 45: Gravure huis Nieuw-Herlaar, H. Spilman Afb. 46: Topografische situering De Ruwenberg Afb. 47: Tekening huis De Grote Ruwenberg, H. Spilman Afb. 48: Topografische situering van het huis Herlaar te Ameide Afb. 49: Tekening huis Herlaar te Ameide, R. Roghman Afb. 50: Tekening huis Herlaar te Ameide, R. Roghman Afb. 51: Tekening ruïne huis Herlaar te Ameide, A. Rademaker Afb. 52: Tekening huis Herlaar te Ameide, A. De Haen Afb. 53: 3d Impressie schematische reconstructie huis Herlaar, T. Hermans Afb. 54: Kadastrale minuut voorburcht van het huis te Zuilichem anno Afb. 55: Potloodtekening huis Zuilichem, Huygens jr. (1657) Afb. 56: Tekening van het huis Appelenburg van C. Pronk Afb. 57: Kadastrale minuut huis te Bokhoven anno Afb. 58: Kadastrale minuut huis te Poederoyen anno Afb. 59: Tekening huis Poederoyen, A. Rademaker Afb. 60: Tekening huis Ammersoyen, De Haen Afb. 61: Kadastrale minuut kasteel te Ammersoyen anno Afb. 62: Varken op de noordoostelijke toren Afb. 63: Impressie reconstructie vroegste bouwperiode van het huis Ammersoyen Afb. 64: Reconstructie plattegrond huis Ammersoyen kelderverdieping na de eerste bouwfase Afb. 65: Reconstructie plattegrond huis Ammersoyen hoofdverdieping Afb. 66: Interne verticale circulatie in de zuidelijke vleugel van Ammersoyen Afb. 67: Tekening fictief voorbeeld ophaalbrug met open brugkelder Afb. 68: Tekening doorsnede huis Ammersoyen gericht naar Noord, H. Korswagen Afb. 69: Tekening fictief voorbeeld Machicoulis Afb. 70: Gravure huis Vorselaar, F. Ertinger Afb. 71: Plattegrond kasteel Helmond, eerste bouwperiode, ca X

12 Lijst van tabellen Tabel 1: Overzicht van vermeldingen van (Dirk) van Herlaar ( ) Tabel 2: Overzicht van vermeldingen van Gerard van Loon ( ) Tabel 3: Overzicht van lenen van het leenhof van Oud-Herlaar naar categorie en plaats Tabel 4: Overzicht van aantal morgen in leen uitgegeven bezit in Ameide per ontginningsblok Tabel 5: Overzicht van in leen uitgegeven tienden per ontginningslocatie in het gebied van Ameide. 186 Tabel 6: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Brakel Tabel 7: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Zuilichem Tabel 8: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Gameren Tabel 9: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Hurwenen Tabel 10: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Rossum Tabel 11: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in (Kerk)Driel Tabel 12: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Kerkwijk Tabel 13: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Delwijnen Tabel 14: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Bruchem Tabel 15: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Nederhemert Tabel 16: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Aalst Tabel 17: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Herwijnen Tabel 18: Lenen van Ameide en lenen van Gelre in Heesselt en Varik Tabel 19: Lenen van Ameide in Herenthout en Herlaar Tabel 20: Overzicht van leennoteringen in Ameide en buiten Ameide) Tabel 21: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Ameide in Bokhoven Tabel 22: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Ameide in Ammersoyen Tabel 23: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Poederoyen Tabel 24: Eigen en in leen verkregen bezit van de heren van Empel-Meerwijk XI