Inhoud. Voorwoord 11. Deel 1 Basisbegrippen 19

Transcriptie

1 Inhoud Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Waar dit boek over gaat 13 2 Waar dit boek niet over gaat 14 3 Doelgroep 15 4 Opzet van het boek 15 Noten 16 Literatuur 17 Deel 1 Basisbegrippen 19 Hoofdstuk 1 Patiëntgericht communiceren 21 1 Wat is patiëntgericht communiceren? 21 2 Eigenschappen van patiëntgerichte communicatie 23 3 Wil de (psychiatrische) patiënt patiëntgericht communiceren? 25 4 Patiëntgericht communiceren, wat levert het op? 26 5 De ontwikkeling van patiëntgerichte communicatie 28 Noten 30 Literatuur 31 Hoofdstuk 2 De patiëntgerichte hulpverlener 33 1 Grondhouding 33 2 Rolflexibiliteit 34 3 Communicatiestijlen 35 4 Patiëntgerichte gespreksvaardigheden en psychotherapie 37 Deel 2 Basisgespreksvaardigheden 41 Hoofdstuk 3 Invoegen 43 1 Inleiding 43 2 Contact maken 44 3 Ruimte geven 45 4 Non-verbaal invoegen: lichaamstaal 45 5 Verbaal invoegen: sleutelwoorden en metaforen 48 6 Emotioneel invoegen: erkenning geven 48 7 De openingsvraag en verwijsbrief 49 Literatuur 51

2 Hoofdstuk 4 Actief luisteren, vragen stellen en stil durven zijn 53 1 Inleiding 53 2 Structuur aanbrengen 54 3 Reflectief luisteren 55 4 Vragen stellen 57 5 Specifieke vragen 58 6 Stil durven zijn 61 Literatuur 62 Hoofdstuk 5 Investeren in de relatie 65 1 Inleiding 65 2 Complimenteren 66 3 Erkenning geven 67 4 Positief formuleren 70 5 Hoop wekken 73 Literatuur 75 Hoofdstuk 6 Informeren en adviseren 77 1 Inleiding 78 2 Overeenstemming bereiken over de probleemdefinitie en de diagnose 78 3 Informeren 79 4 Slecht nieuws 82 5 Adviseren 84 6 Algemene suggesties bij het formuleren van een advies 84 Literatuur 86 Hoofdstuk 7 Samen een behandelplan maken 89 1 Inleiding 89 2 Het samen formuleren van behandeldoelen 90 3 Het afspreken van behandelinterventies 94 4 Het schrijven van het behandelplan 96 Literatuur 97 Hoofdstuk 8 Het systeemgesprek 99 1 Inleiding Invoegen in het systeem Informeren Contact met derden over de patiënt Afronden 105 Literatuur 106

3 Hoofdstuk 9 Evalueren en afronden Inleiding Het is tijd Samenvatten Houvast bieden Evalueren Reageren op de deurknopvraag 112 Literatuur 113 Deel 3 Motiverende gespreksvaardigheden 115 Hoofdstuk 10 Omgaan met weerstand Inleiding Invoegen bij weerstand Patiëntgericht omgaan met weerstand Metacommuniceren Advies geven Afronden 126 Literatuur 126 Hoofdstuk 11 Omgaan met heftige emoties Inleiding Herkennen van emoties, overdracht en tegenoverdracht Contact maken volgens de pre-therapie van Prouty Invoegen bij extreme angst en paniek Invoegen bij woede Invoegen bij manische euforie Invoegen bij intens verdriet Erkenning geven bij heftige emoties Afleiden bij oplopende spanning Grenzen stellen bij disfunctioneel gedrag Het gesprek afronden 141 Literatuur 141 Hoofdstuk 12 Omgaan met lastige interactiepatronen Inleiding De rol van de hulpverlener in de interactie Nogmaals: de openingsvraag Onnodig afhankelijk en vermijdend gedrag Onnodig dwingend gedrag Geen ziektebesef of hulpvraag 151 Literatuur 154

4 Hoofdstuk 13 Motiveren tot gedragsverandering Inleiding Hanteren van de veranderingscirkel van Prochaska en DiClemente Valkuilen tijdens een motiverend gesprek Invoegen Van niet willen naar misschien wel willen Van misschien wel willen naar zeker willen Van zeker willen naar doen, en blijven doen Van blijven doen naar tijdelijk terugvallen 166 Literatuur 166 Hoofdstuk 14 Motiveren tot medicatiegebruik Inleiding De keuzetriade Motiveren tot medicatiegebruik Informeren over medicatie Een medicatieadvies geven (het voorschrijven ) Motiveren tot het blijven gebruiken van medicatie Motiveren tot het staken van (ongewenste) medicatie Omgaan met het feit dat de patiënt geen medicatie (meer) wil innemen 176 Literatuur 177 Hoofdstuk 15 Toepassen van drang tot dwang Inleiding Invoegen Eerst begrijpen, dan pas ingrijpen Nogmaals: de veranderingscirkel van Prochaska en DiClemente Toepassen van drang Toepassen van dwang Evalueren van drang en dwang 188 Literatuur 189 Deel 4 Specifieke gespreksvaardigheden 191 Hoofdstuk 16 Het transculturele gesprek Inleiding Invoegen Het perspectief van de patiënt achterhalen Tolken Adviserende stijl Evalueren en afronden 200 Literatuur 200

5 Hoofdstuk 17 Verstandelijke beperking Inleiding Herkennen en diagnosticeren van zwakbegaafdheid en verstandelijke beperking Invoegen Het afnemen van de anamnese bij zwakbegaafdheid en verstandelijke beperking Het psychiatrisch onderzoek in context van de verstandelijke beperking Interveniëren Afronden 211 Literatuur 211 Hoofdstuk 18 Omgaan met simulatie Inleiding Voorbereiding Invoegen bij het vermoeden van simulatie Non-verbale signalen van simulatie De anamnese Tests Confronteren Conclusies trekken 221 Literatuur 221 Hoofdstuk 19 Omgaan met dissimulatie Inleiding Herkennen van dissimulatie Erkenning geven en concretiseren Indirecte gespreksvaardigheden: het omzeilen van dissimulatie Directe gespreksvaardigheden: confronteren met dissimulatie Afronden 229 Literatuur 230 Hoofdstuk 20 Kritiek krijgen en feedback geven Inleiding Nogmaals: de Roos van Leary Constructief omgaan met kritiek Effectief feedback geven 236 Literatuur 239

6 Hoofdstuk 21 Health 2.0 en Communicatie Inleiding Bellen en en sms en Videochatten Websites App s Integratie in het bestaande zorgaanbod: blended care 249 Literatuur 249 Over de auteur 251 Register 253

7 Voorwoord Als plaatsvervangend opleider mocht ik jarenlang het onderwijs gespreksvaardigheden verzorgen voor onze psychiaters in opleiding. De aios brachten als we geluk hadden op een cassettebandje de meest uiteenlopende gespreksfragmenten en situaties in. Hoe te reageren op een schijnbaar opgelucht: Bedoelt u schizofrenie? Zeg dat dan meteen!, van een openhartige patiënt tijdens een intakegesprek. Of een antwoord vinden op een vertwijfeld: Medicatie tegen mijn stemmen hoe moet ik weten of zij dat goed vinden? Omgaan met een bozige patiënte op een spoedeisende hulp: Dat bepaal ik zelf wel, of ik een eind aan mijn leven wil maken! We voeren in de ggz dagelijks tientallen gesprekken. Op de poli, in de kliniek, aan de telefoon, in de separeer, thuis en op het politiebureau. We praten met patiënten/cliënten, informeren bezorgde familieleden en overleggen met collega s. Communiceren spreken, luisteren, kijken en elkaar proberen te begrijpen we doen het allemaal, meestal zonder erbij stil te staan. Dit boek gaat over dit soort gewone gesprekken. Het lijkt misschien vanzelfsprekend dat we communiceren in de psychiatrische behandeling en geestelijke gezondheidszorg professioneel inzetten, maar dat is het niet. Een professioneel gesprek voeren is een vak dat geleerd moet worden. Het vraagt kennis en vaardigheden, zoals weten om te gaan met heftige emoties en weerstand, kunnen samenvatten en motiveren, grenzen durven stellen en overdracht en tegenoverdracht kunnen herkennen. We moeten voortdurend afstemmen op de dagelijkse context: voorlichting geven over stoornis en behandelingsmogelijkheden op een psychiatrische opnameafdeling of medische termen vertalen voor een bezorgde familie. Dwang- en drangmaatregelen toepassen en in heldere taal kunnen toelichten op een gesloten afdeling. Het is belangrijk dat we daarbij steeds weer onze woordkeus laten aansluiten bij die van de patiënt, ook bij mensen met een andere culturele achtergrond of een verstandelijke beperking. Kortom: psychotherapeutische kennis, techniek en attitude selectief en gericht toepassen in het dagelijkse werk van intake tot crisisgesprek, daar gaat het om. De opleidingen in de psychiatrie, psychologie en psychotherapie boden tot voor kort curricula met een sterk accent op kennisverwerving, probleemoplossing en klinisch redeneren. Daarin staat op moderne wijze kennis van de ziektebeelden, diagnostiek, behandelmethoden en psychofarmacologie voorop en dat is niet ten onrechte. Echter jarenlang heeft los daarvan, soms letterlijk daarnaast, het cursorisch onderwijs in de methodische psychotherapie psychodynamische psychotherapie, cognitieve gedragstherapie en de systeembenadering centraal gestaan. Als opleider en docent in gespreksvaardigheden voor medisch studenten, psychologen en psychiaters miste ik tot nu toe een Nederlandstalig boek dat zich boven de psychotherapeutische stromingen verheft en het beste uit die vele werelden samenbrengt. In Patiëntgericht communiceren in de ggz stelt de auteur, psychiater en voorheen huisarts, gespreksvaardigheden uit verschillende psychotherapeutische stromingen in dienst van een patiëntgerichte aanpak. Vooral vaardigheden uit de motiverende gespreksvoering en oplossingsgerichte therapie komen daarbij aan bod; deze stellen de patiënt/cliënt cen-

8 12 Voorwoord traal, zijn pragmatisch, motiverend en oplossingsgericht. Patiëntgericht communiceren is geen kant-en-klaar concept of nieuwe methode. De behandelaar moet bereid zijn zich nieuwsgierig te richten op wat de persoon tegenover hem op dat moment nodig heeft. Het is niet alleen het willen weten wat deze mankeert, maar wat hem beweegt en wat zijn behoeften zijn. Patiëntgericht communiceren in de ggz doet een beroep op de vele rollen en posities die behandelaars in de ggz op zich kunnen nemen: de expert die raad weet, de vrijblijvende adviseur, de coach aan de zijlijn, de grensrechter. Het biedt de hulpverlener die zijn communicatief repertoire wil uitbreiden en zijn welgemeende interesse en gerichtheid op de patiënt wil vergroten, heldere en praktische voorbeelden, geschikt voor directe toepassing in trainingen en de praktijk. dr. Lowijs Perquin, psychiater plaatsvervangend opleider psychiatrie programmadirecteur Onderwijsbureau Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie