Horwich tijdasymmetrie: een epistemologische heroverweging

Transcriptie

1 Horwich tijdasymmetrie: een epistemologische heroverweging Inleiding Het werk van Horwich (1987) biedt een rijkdom aan ideeën over noties als kennis, causaliteit, hun onderlinge samenhang maar vooral over de aard van hun afhankelijkheid met betrekking tot de temporele dimensie. In zijn analyse speelt de tijd een sleutelrol en dan vooral de vraag naar de symmetrie, of asymmetrie, van de tijdsdimensie zelf. Horwich geeft op dit gebied een uitvoerige verhandeling waarbij hij niet schuwt om concepten te lenen van de astronomie en de thermodynamica; zelfs exotische voorbeelden uit de relativiteitstheorie en de kwantummechanica worden niet gemeden om zijn betoog kracht bij te zetten. Ik zal in dit essay een kort overzicht geven van de argumentatie waarvan Horwich zich bedient. Daarbij zal ik zo min mogelijk ingaan op zijn technische uitstapjes. Op de eerste plaats omdat ik zelf niet genoeg fysische kennis meen te hebben om zijn, in mijn ogen toch vaak zwakke, argumentatie te repareren. Maar op de tweede plaats vooral omdat de antwoorden die Horwich zoekt mijns inziens (nog) niet te vinden zijn in de theorieën die hij aanhaalt. Ik zal dan ook vooral bij zijn conclusies stilstaan en wel ter verheldering van mijn eigen ideeën. Vervolgens zal ik een epistemologische invalshoek kiezen om vanuit dat perspectief een nieuw licht te werpen op de bevindingen van Horwich. Hiermee keer ik hem geenszins (volledig) de rug toe aangezien Horwich in het vijfde hoofdstuk van zijn boek (dat handelt over kennis) al de nodige aanknopingspunten geeft voor een dergelijk betoog. De reden voor mijn licht afwijkende vertrekpunt is enerzijds mijn wantrouwen tegenover de nieuwe wetenschap als het erom gaat om metafysische uitspraken te onderbouwen; in dit speciale geval over de tijd. Anderzijds geloof ik dat Horwich naar een verklaring zoekt voor een verschijnsel dat op de eerste plaats subjectief is, namelijk de ervaring van het bewegend nu en de daaraan gekoppelde sensatie van irreversibiliteit. Het lijkt me niet meer dan logisch om, geheel in lijn met Descartes, eerst de gronden voor deze ervaring, namelijk ons kennen, te onderwerpen aan een kritische beschouwing. Mijn uiteindelijke doel is de volgende stelling te onderbouwen: Aan de basis van onze perceptie van tijdsasymmetrie ligt een kennisasymmetrie die kan worden verklaard aan de hand van een aangepaste versie van Goldmans causale kennistheorie. Tijdasymmetrie volgens Horwich Horwich begint zijn boek met een verkenning van onze tijdsconceptie en de mogelijke oorzaken voor de asymmetrie die we allemaal kennen uit onze ervaring. De beleving van tijd wekt de indruk van een bewegen door het niets van een nu moment. Horwich eerste onderneming is erop gericht deze visie op tijd te ontkrachten. Een noodstop van het bewegend nu In de terminologie van McTaggart (1927), wordt er wat betreft temporele locaties een onderscheid gemaakt tussen de zogenaamde A-reeks en de B-reeks. In de A-reeks wordt een gebeurtenis ( event ) in de tijd gelokaliseerd relatief ten opzichte van het nu. De B-reeks lokaliseert een gebeurtenis in de tijd ten opzichte van andere gebeurtenissen. Het meest relevante deel van McTaggart s redering luidt als volgt: 1. Als gebeurtenissen tijdelijk zijn gelokaliseerd in een A-reeks, dan geldt voor iedere gebeurtenis dat deze de absolute eigenschappen bezit: verleden, nu en toekomst. Wanneer de wereld wordt beschouwd als de totale verzameling van feiten, dan moet deze

2 verzameling ook het feit bevatten dat gebeurtenis E nu is. Maar ook dat E zal zijn én dat E heeft plaats gevonden. 2. Propositie 1 is intern contradictoir aangezien de drie genoemde eigenschappen elkaar allemaal uitsluiten. Een mogelijke uitweg is gegeven door een meer perspectivistische notie van feit te introduceren waarbij een propositie verwijst naar een absoluut temporeel referentiekader. De mate van verledenheid of toekomstigheid van een gebeurtenis zou dan medebepaald worden door dit referentiekader. Deze uitweg wordt hier echter door Horwich terzijde geschoven. Ik wil een uitvoerige discussie vermijden en volstaan met het noemen van Horwich conclusie dat het nu moet worden opgevat als een indexicale uitdrukking. Dat wil zeggen dat de betekenis van de term afhankelijk is van de context (de referent in dit geval) waarin de term gebruikt wordt. Er zijn vanzelfsprekend geen metafysische consequenties te verbinden aan de variabele locatie van de referent. Anisotropie van tijd Maar in plaats van antwoorden langs een andere weg te zoeken duikt Horwich nu nog verder de (meta)fysica in. Als de tijd zelf niet beweegt, en dus geen richting heeft, dan kunnen we daarmee nog niet uitsluiten dat de tijd op andere gronden dan de gedragingen van het nu een asymmetrische structuur kan vertonen. Een dergelijke structurele ongelijkmatigheid wordt ook wel anisotropie genoemd. Met deze notie bedoelt Horwich in deze context een intrinsieke ongelijksoortigheid tussen verleden tijd en toekomstige tijd. Een dergelijke ongelijksoortigheid zou zich weerspiegelen in het asymmetrische karakter van sommige van onze natuurwetten. De meeste natuurwetten laten geen ruimte voor een dergelijke voorkeursoriëntatie in de tijd. Maar er is een belangrijk fenomeen dat bekend staat als de tweede hoofdwet van de thermodynamica, dat wellicht een aanknopingspunt biedt. Ik wil hier verder niet inhoudelijk inhaken op Horwich entropische avontuur, maar volstaan met te stellen dat zijn verhandeling voldoende aanleiding geeft tot twijfel over de feitelijke fysische grondslagen van de entropische gedragingen van ons universum. Gelukkig denkt Horwich er ook zo over en rangeert hij de entropiebeschouwingen op een zijspoor in zijn metafysica. Dit doet hij door de asymmetrische fysica (die zich op macroniveau voordoet) terug te voeren op kosmische microtoestanden behorende bij de uitgangspositie van ons heelal, ten tijde van de oerknal. Deze theorie van initiële kosmische toestanden vormt dan tevens de basis voor zijn filosofische analyse van tijdasymmetrie. Horwich zelf geeft al aan dat zijn astronomische verklaring prematuur is en dus geen betrouwbare fundering kan vormen voor een metafysische theorie. Daarmee lijkt het erop dat we worden gedwongen om voor het vinden van een verklaring voor de door ons waargenomen asymmetrie in een andere richting te zoeken. Toch baseert Horwich zijn meest centrale notie op dit wankele uitgangspunt. Hoe de vork in de steel zit De meest centrale notie voor Horwich filosofie is de zogenaamde vorkasymmetrie. Deze asymmetrie bestaat erin dat gebeurtenissen waartussen een correlatie bestaat, vrijwel altijd een gemeenschappelijke oorzaak hebben, maar dat het omgekeerde geval dat ze een gemeenschappelijk effect hebben, niet of nauwelijks wordt waargenomen. Het zal dus vaak voorkomen dat twee gecorreleerde gebeurtenissen (A en B) een gemeenschappelijke oorzaak (O) hebben maar zelden dat deze twee gebeurtenissen een gemeenschappelijk gevolg (G) hebben (Zie Figuur 1) 1. Zowel in ons kennen als in ons handelen, zijn we doordrongen van 1 De redenen voor de temporele oriëntatie van de vork en de fysische grondslagen worden, zoals eerder gezegd, door Horwich gezocht in een premature kosmologische theorie waar ik hier verder niet over wil uitwijden.

3 deze asymmetrie die zich in de tijd voordoet; dit principe vormt voor Horwich de grondslag voor de asymmetrische gedragingen in zeer fundamentele noties als kennis, verklaringen, beslissingen, en causaliteit. Binnen de context van dit essay wil ik me beperken tot de concepten van kennis en causaliteit, en wel om de volgende redenen: De notie van kennis is hier van belang omdat (i) de kennisasymmetrie voor Horwich, na de vorkasymmetrie, de sleutel vormt voor de rest van zijn verhaal en dus een belangrijke pilaar is van zijn filosofische systeem; bovendien (ii) ben ik van mening dat zijn kennistheorie tekortschiet. De notie van causaliteit zal ik nodig hebben om zijn filosofie te repareren. Uiteindelijk wil ik toe naar een systeem waarin causaliteit primair is aan kennis. A B G Time Normale vork Omgekeerde fork O A B Frequent Nooit Figuur 1: Illustratie van Horwich vork-asymmetrie (Bron: Horwich (1987)) Kennisasymmetrie We hebben meer en kwalitatief betere kennis over het verleden dan over de toekomst. Horwich verklaring van deze kennisasymmetrie leunt op de vorkasymmetrie. Kennis over het verleden is kwalitatief beter omdat de vorkasymmetrie het bestaan van zogenaamde opnamesystemen voor het verleden mogelijk, en zelfs waarschijnlijk, maakt. Het bestaan van soortgelijke systemen voor het vooruit vastleggen van toekomstige gebeurtenissen kan op zijn gunstigst als hoogst onwaarschijnlijk worden afgedaan. Ter illustratie: een opnamesysteem zou kunnen bestaan uit een verzameling stabiele toestanden (A,B) die allen terugverwijzen naar een gebeurtenis O in het verleden maar het omgekeerde geval waarin een systeem dat bestaat uit de verzameling toestanden (A,B) als het ware voorkennis geeft over een gemeenschappelijk gevolg G is statistisch gezien nagenoeg uit te sluiten. Causaliteit De theorie van causaliteit die Horwich hanteert is een neo-humeaanse interpretatie die kan worden getypeerd als een a posteriori predeterminatie theorie. Simpel gezegd impliceert dit een keten van gebeurtenissen die elkaar volgens een aaneenschakeling van basale wetten initiëren of beïnvloeden. Waar relaties tussen gebeurtenissen niet onmiddellijk zijn, geldt een temporele oriëntatie die zuiver op basis van empirische uitgangspunten in toekomstige richting ligt. De temporele oriëntatie is daarmee een constitutieve factor voor de causale relatie. Om deze theorie epistemologisch in te bedden grijpt Horwich terug naar zijn vorkasymmetrie. De richting van causaliteit wordt op basis van empirische redenen, gedefinieerd als zijnde de richting waarin gecorreleerde gebeurtenissen kunnen worden verklaard op basis van een gemeenschappelijke oorzaak. Dit is de richting van de normale vork en het is een contingent feit (te herleiden tot een kosmische begintoestand) dat dit de toekomst is.

4 Kentheorie als basis De vorkasymmetrie vormt voor Horwich dus de basis voor enkele zeer (zo niet de meest) fundamentele noties van de filosofie maar hij geeft geen heldere verklaring voor het vorkprincipe zelf. Ik wil een drietal problemen aanstippen. Ten eerste, het mag dan zo zijn dat Horwich kosmische theorie de onmogelijkheid van omgekeerde vorken verklaart maar de theorie leunt op een moeilijk te verifiëren aanname over de begintoestanden van het universum. Ik zal dit punt verder laten rusten aangezien het niet mijn doel is om astronomie en andere fysische theorieën in mijn verhaal te betrekken. Op de tweede plaats wordt de notie van causaliteit door het vorkprincipe niet verklaard terwijl de neo-humeaanse predeterminatie theorie van causaliteit andersom wel houvast biedt om het vorkprincipe in empirische termen te beschrijven en misschien zelfs te verklaren. Het vorkprincipe wordt immers al door Horwich zelf beschreven in termen van (gemeenschappelijke) oorzaak en effect. Ten derde geeft de vorkasymmetrie een onvolledige verklaring van onze kennisasymmetrie. Een kentheorie die uitsluitend is gebaseerd op het vorkprincipe zou alle vormen van kennis over de toekomst onmogelijk maken (de omgekeerde vork komt nagenoeg niet voor). Nu durf ik hier niet te beweren dat Horwich het kennen beperkt tot die feiten die vanuit het verleden tot ons spreken door middel van opnamesystemen. Zijn epistemologie komt namelijk erg mager uit de verf in zijn boek en het is mij dan ook niet duidelijk hoe ruim zijn conceptie feitelijk is. Maar het is juist deze leegte in zijn verhandeling die aanleiding geeft tot een kritische herbeschouwing van Horwich betoog. Ons kennen is uiteindelijk toch de enige gepaste ingang voor een vraagstuk dat is opgeworpen vanuit de subjectieve wereld van de ervaring. Hopelijk kunnen we langs deze weg enkele van bovenstaande problemen oplossen. Causale kennistheorie Het is mijn doel om een toegang te zoeken tot Horwich s problemen via een kentheoretische weg en wel één die hij zelf al heeft aangewezen in zijn boek, namelijk de causale kennistheorie. De reden voor deze keuze is mijn uitgangspunt dat causaliteit ontologisch vooraf gaat aan kennis. In de eerste plaats zien we dit bij Horwich eigenlijk al op het moment dat hij zijn vorktheorie uitlegt in termen van causaliteit. Bovendien bestaat er een respectabele traditie aan filosofen (ik denk vooral aan Kant) die dit standpunt zal ondersteunen. Ik zal dus een poging wagen om zowel kennis als vorktheorie te baseren op de notie van causaliteit. Omwille van historische gronden zal ik eerst even stilstaan bij de vernietigende kritiek op de traditionele kennistheorie door Gettier (1963). Gettiers kritiek Wat betekent het te zeggen dat S weet P? Voor lange tijd werd deze propositie dan en slechts dan voor waar gehouden indien: 1. P is waar, 2. S gelooft dat P, en 3. S heeft goede gronden om P te geloven. Deze opvatting van weten dat P is algemeen bekend en wordt ook wel de theorie van gerechtvaardigd waar geloof genoemd. Uitwerkingen zijn onder andere te vinden bij Ayer (1956), Chisholm (1957), en gaan zelfs terug tot (Plato). Echter, het mag dan een gangbare notie van kennis zijn; in 1963 toont Gettier met enkele eenvoudige tegenvoorbeelden aan dat deze niet klopt. Als ik bijvoorbeeld een schaap zie dat achter een struikje staat dat de vorm van een schaap heeft. Dan heb ik een gerechtvaardigd waar geloof dat er een schaap in de wei

5 staat. Toch weet ik niet dat er een schaap in de wei staat. Nog een voorbeeld: stel dat dhr. Smit van zijn dochter krijgt te horen dat zij een auto heeft gekocht. Zijn dochter liegt, maar omdat Smit goede gronden heeft om zijn dochter te vertrouwen, gelooft hij toch dat zij zojuist een auto heeft gekocht. Hij zal nu logischerwijs ook geloven dat iemand in zijn familie een auto heeft gekocht. Stel nu dat zijn vrouw nu in het geheim zojuist een auto heeft gekocht. Dan is zijn geloof behalve gerechtvaardigd ook nog, zij het geheel toevallig, waar en zou Smit dus volgens bovenstaande criteria weten dat iemand in zijn familie zojuist een auto heeft gekocht. Toch kan hier natuurlijk geen sprake zijn van kennis (voorbeeld uit Everitt (1995)). Goldman s kennistheorie De theorie van Goldman (1967) is geformuleerd als antwoord op Gettiers (1963) verwerping van kennis als zijnde een gerechtvaardigd waar geloof. Goldman vervangt het rechtvaardigingscriterium en komt met een alternatief, namelijk dat ons geloven dat iets een feit is altijd causaal verbonden moet zijn met dat feit zelf. Figuur 2 geeft een voorbeeld van de werking van dit criterium tegen de theorie van gerechtvaardigd waar geloof. Smit gelooft, zoals we net al zagen op goede gronden, dat iemand in zijn familie zojuist een auto heeft gekocht. Maar volgens Goldman is dit niet relevant want, zoals in de figuur te zien is, staat het feit dat dit geloof waar maakt (zijn vrouw die een auto kocht) niet in causale verbinding met zijn geloof. Smit gelooft dat zijn dochter de waarheid spreekt. De dochter van Smit vertelt hem dat ze zojuist een auto heeft gekocht Smit gelooft dat Wilma zojuist een auto heeft gekocht. De vrouw van Smit koopt in het geheim een auto. Smit gelooft dat iemand in zijn familie een auto heeft gekocht. Iemand in Smits familie heeft een auto gekocht (P). Figuur 2: Kennis als gerechtvaardigd waar geloof : een tegenvoorbeeld (Bron: Everitt (1995)). Nu bespreekt Horwich de theorie van Goldman al in zijn boek (zie Hoofdstuk 5) en daar verwerpt hij deze theorie op basis van de volgende argumenten: Volgens Goldmans criterium zouden we slechts kunnen beschikken over kennis uit het verleden. Deze benadering is slechts een semantische analyse van het begrip kennis en zegt ons niets over de kwalitatieve verschillen in de wijzen waarop we kennis verkrijgen van verleden en toekomst. Horwich eerste argument is eenvoudig te weerleggen. Horwich zegt namelijk dat het geloven in P moet zijn veroorzaakt door P, maar dit is geen correcte weergave van Goldmans theorie want deze zegt dat P en het geloven in P met elkaar in causale verbinding

6 moeten staan. Dat betekent dat kennis over P weldegelijk ook mogelijk is wanneer P een toekomstig feit is. Zolang er maar een gemeenschappelijke oorzaak is voor mijn geloven in P en P. In Figuur 3 is een voorbeeld van een dergelijke situatie geschetst. Stel je voor dat Jessica zich voorneemt om morgen naar Bunnik te gaan (Q). Ze vertelt dit aan je en omdat je haar vertrouwt geloof je dit ook. Wanneer nu Jessica ook inderdaad morgen naar Bunnik gaat (P), is mijn geloof ook nog waar en is er sprake van kennis omdat deze gebeurtenis (P) causaal is terug te voeren op een gebeurtenis (Q) welke uiteindelijk ook tot gevolg had dat ik geloof dat P. Jessica neemt zich voor om morgen naar Bunnik te gaan (Q). Jessica gaat morgen naar Bunnik (P). Jessica vertelt je dat ze morgen naar Bunnik gaat. Je gelooft dat Jessica eerlijk is en de waarheid spreekt. Je gelooft dat Jessica morgen naar Bunnik gaat (P). Figuur 3: Kennis over een toekomstige gebeurtenis (Bron: Everitt (1995)). Er zijn zeker kanttekeningen te plaatsen bij een causale kennistheorie van deze vorm. Ten eerste is Goldman niet helder over de status van afleidingen en andere (psycho)logische processen. Het is de vraag of we wel kunnen spreken over een causale relatie tussen bijvoorbeeld een geloof A en een geloof B. Goldman lijkt dit probleem te onderkennen maar stelt, zonder verdere argumenten te geven, dat zijn theorie hier niet van afhangt. Zijn idee is vermoedelijk dat het mechanisme achter deze psychische doorwerking vooralsnog als een onproblematische black box mag worden beschouwd. Op de tweede plaats bestaan er een klasse van tegenvoorbeelden die de theorie wat wankel maken (Everitt and Fisher 1995). Echter, de theorie mag dan niet helemaal waterdicht zijn, zij is niettemin verdedigbaar en ik wil hier daarom niet stilstaan bij verdere details. Waar het mij om gaat is om een redelijk robuuste theorie te presenteren waarin causaliteit ontologisch eerder is dan kennis. Horwich tweede argument is wat moeilijker te weerleggen. Goldmans criterium is voor semantische doeleinden namelijk prima bruikbaar maar geeft nauwelijks informatie over de verschillende wijzen waarop kennis kan worden verkregen. Verder is de causale kennistheorie slechts vanuit het perspectief van een alwetende toepasbaar en daarom zegt het ons niet direct iets over de oorzaken van onze verschillen in beleving van kennis over de toekomst en kennis over het verleden. Op dit punt wil ik Horwich graag tegemoetkomen en zijn vorkasymmetrie aanhalen. De asymmetrie in Horwich vork en de daarmee samenhangende betrouwbaarheid van (pre)opnamesystemen kunnen namelijk worden ingepast in de causale kennistheorie. In Figuur 4 valt te zien hoe Joop kennis kan hebben van de atmosferische toestand P (het onweer) door de typische gevolgen van deze toestand, op basis van zijn ervaringen met soortgelijke gebeurtenissen in het verleden, te koppelen aan een

7 gemeenschappelijke oorzaak. De structuur van de normale vork is hier een mogelijkheidsvoorwaarde voor het geloven dat P. De typische structuur van de omgekeerde vork sluit echter elke theorievorming (gebaseerd op vertrouwen in de onderlinge samenhang van essentiële oorzaken) uit. Er bestaat immers geen verzameling van gecorreleerde gebeurtenissen met een gemeenschappelijk gevolg morgen zal het onweren. Hierdoor is de causale verbinding niet te leggen en kan er dus per definitie geen sprake zijn van kennis. Normale vork Het onweert (fysische toestanden in de atmosfeer). Het dondert Het regent?? Omgekeerde vork Morgen zal het onweren. Het bliksemt? Joop ziet donder, regen en bliksem. Eerdere ervaring van het type gebeurtenissen in de normale vork geven Joop een vertrouwen in hun onderlinge samenhang. Joop gelooft dat het onweert. Figuur 4: Causaliteit en vorkasymmetrie. Tot slot Hoe verhoudt zich nu precies de voor Horwich zo centrale vorkasymmetrie tot de noties kennis en causaliteit? Op de eerste plaats denk ik dat we met behulp van Goldmans causale kennistheorie aannemelijk hebben gemaakt dat causaliteit in ontologische zin voor kennis komt. We hebben het vorkprincipe niet nodig om te beschrijven wat causaliteit is maar andersom is het vorkprincipe niet te verklaren zonder een beroep te doen op de notie van causaliteit. Maar wat is causaliteit dan eigenlijk? Hier ben ik vanwege de omvang van dit probleem bewust niet op ingegaan. Wat hier van belang is, is dat er genoeg opvattingen van causaliteit bestaan waarbij dit principe als zeer primair wordt beschouwd (zelf denk ik vooral aan de Kantiaanse notie van causaliteit). Wat verder van belang is, is dat kennis, indien gebaseerd op Goldman, altijd verbonden is met causaliteit, maar niet altijd met het vorkprincipe. Complexe kennis, gebaseerd op inductie of deductie kan slechts worden verkregen door interpretatie van zichzelf herhalende vorkstructuren. Kennis over de toekomst, daarentegen, is slechts mogelijk voor gebeurtenissen die in een relatief simpele en voorspelbare causale structuur zijn opgenomen. Horwich laat in zijn verhandeling over kennis mijns inziens geen ruimte voor dergelijke simpele, op waarneming en geheugen gebaseerde, kennis.

8 Het is nu natuurlijk nog steeds de vraag hoe het komt dat de normale vork in toekomstige richting verloopt. Om dit te verklaren zouden we ons wellicht alsnog moeten wenden tot een fysische theorie. Ik denk echter dat het daar, gezien de huidige stand van de kennis, nog te vroeg voor is. Als afsluiter wil ik in het kort de schade opnemen die de theorie van Horwich heeft geleden als gevolg van mijn aanpassingen. De notie van kennis is voor Horwich centraal en deze dient nu gewijzigd te worden en wel zodat causaliteit en de vorkasymmetrie eerder komen in zijn metafysische systeem. Dit zal gevolgen hebben voor zijn theorieën over natuurwetten, verklaring, beslissing en in mindere mate zelfs voor zijn notie van vrije wil en natuurlijk het concept van tijdsvolgorde. Omdat het te ver zou voeren om al deze concepten hier te behandelen heb ik me beperkt tot zijn sleutelconcept kennis.

9 Bibliografie Ayer, A. J. (1956). The problem of knowledge. Macmillan. London: p. 34. Chisholm, R. M. (1957). Perceiving; A Philosophical Study. C. U. Press. Ithaca, New York, Cornell University Press: p. 16. Everitt, N. and A. Fisher (1995). Modern Epistemology. A New Introduction. New York [etc.], McGraw-Hill. Gettier, E. L. (1963). "Is Justified True Belief Knowledge?" Analysis 23: Goldman, A. I. (1967). "A Causal Theory of Knowing." Journal of Philosophy 64: Horwich, P. (1987). Problems in the Philosophy of Science. Cambridge, Masachusetts; London, England, Bradford MIT Press. McTaggart, J. M. E. (1927). "The Unreality of Time." Plato Theaetetus 201; Meno 98.